Mánudagsblaðið - 21.08.1967, Qupperneq 2

Mánudagsblaðið
Mánudagur 21. ágúst 1967
JÓNAS JÓNSSON FRÁ HRIFLU:
Hret og skyndivorblær 1946
Veðrátta var hagstæð hérlend-
in 1946 en í stjómmálum vom
hret og óveður á öllum árstím-
um. Þá voru liðin tvö ár fráþvi
að Þjóðveldið var endurreist,
mitt í almennri fagnaðarbylgju
bar sem þjóðræknir menn voru
að verki. En brátt báru aðþjóð-
inni nokkur vandamál sem hún
var ekki vel búin undir að leysa.
Allar menningarþjóðir bjuggu
að vörn gegn ofbeldi.
Þá var Hitler felldur ogtýnd-
ur en Stalín búinn að ræna Finn-
land frjósamasta héraði ríkisins
og svipta margar aðrar þjóðir í
Evrópu frelsi sínu. Hérlendis
hafði Stalín öfluga trúboða, sem
beittu sér af alhug fyrir því
bjóða Truman nýtt samkomulag:
!
I Sölubörn (
I

. sem vilja y
I selja Mánu- j
I dagsblaðið í\
\ úthverfum
| geta fengið
\ það sent
\ heim
hlutleysis vörnina. Trúmann for-
seti var þá að undirbúa varnar-
samband Atlanzhafsþjóðanna
móti ægilegri sókn Stalíns. Trú-
man bauð fslandi hervörn; fram-
haild á umbeðinni varnar ósk
Alþingis móti Hitler. Þá skipí-
ist íslenzka þjóöin í þrjá flokka
um þetta mál árið 1946. Ná-
lega hálft þingið vildi þverneita
vestrænni bervemd og ekiid
þakka dvöl 80.000 manna vam-
arliðs fimm undangengin ár og
margháttaða aðstoð við að vél-
væða þjóðina. önnur deild
jafn fjölmenn vildi láta varnar-
liðið hverfa heim, en með fullri
kurteisi og heimild fyrir for-
setann að fá vatn og olíur á
Keflavíkurf'Iugvelli næstu fimrn
ár, meðan fjölmennt vestrænt
varnarlið væri í Þýzkalandi til
að hindra ofbeldi Stalfns. Ég
var einn í þinginu með þá ný-
stárlegu tillögu að við ættum að
bjóða Truman nýtt samkomulag,
tvo 25 ára samninga milli fsl. og
Bandaríkjanna um hervernd og
frjáls verzlunarviðskipti. Vitað
var um að 1400 þroskuðustu
borgarar Reykjavíkur og Þing-
eyjarsýslu fylgdu tillögunni.
Sennilegt er að hún hefði náð
mestu fyilgi á öllu landinu, en
dularfullur beigur við erindreka
Stalíns hindraði leiðtoga þing-
flokkanna frá því að ræðaþriðju
leiðina á almennum vettvangi.
Hið Trumans var flutt heim
og landið varnarlaust þar til
komið var fram á árið 1951.
Var ísland eina landssvæðið i
hinum siðmenntaða heimi sem
var varnarlaust alla þessa stund.
Nokkur uggur var f hugum
margra þeirra þingmanna, sem
höfðu treyst hlutleysiskenning-
Lausar stöður
Hér imeð eru auglýstar lausar til umsóknar
stöður borgarskjalavarðar og borgarminja-
varðar. — Stöðurnar verða veittar frá og
með 1. október n.k. eða síðar eftir sam-
komulagi. — Laun eru skv. 23. flokkf kjara-
samnings Reykjavíkurborgar.
Til greina kemur að ráðið verði að svo
stöddu í stöðu borgarminjavarðar sem
hálft starf og breytast þá laun sakv. því.
Umsóknir ásamt upplýsingum skulu send-
ar skrifstofu borgarstjóra eigi síðar en 31.
ágúst n.k.
Skrifstofa borgarstjórans í Reykjavík,
9. ágúst 1967.
Þeir sem þurfa að koma auglýs-
ingum eða öðru efni í Mánudags-
blaðið _ þurfa að koma því fil
ritsfj. í síðasta lagi á miðviku-
dag næstan á undan útkomudegi
um Stalíns og árið 1949 sam-
þykkti nokkur þingmeirihlluti ið
ef vopnuð árás yrði gerð áland-
ið mætti kveðja vestrænt lið til
hjálpar.
Nobkur fjörkippur kom í hð
Stal'ínsinna svo að þeir unnu í
bili kosningar um að landið
skyldi vera varnarlaust, en svo
lauk þessum átökum um hið
andvanafædda hlutleysi þanni?
að allt það þinglið, sem frábað
þjóðinni vestrænt varnarlið ár-
ið 1946 var 12 árum síðar orð-
ið fylgjandi varnarliði að sið
allra menntaðra þjóða. Það
var undarlega mikið los á hug-
um þings, stjórnar og blaða. Þá
samþyk'kti Alþingi uppeldismála-
lög fyrir þjóðina sem hafa síð-
an þjakað allan landslýð. Sjálf-
menntun og baðstofulærdómi
skyldi útrýmt, en þung-
lamaleg og ósamstæð utanbóka-
fræði skyldu koma í staðinn.
Síðan uppelldisbreytingin var ge”
hefir enginn Kjarval, Ásgrímur
eða Tómas gengið fram á leik-
vang skáldskapar og málaralist-
ar. Dugnaður er enn sem fyir
gefinn íslendingum í ríkum
mæli, en hönd hins andlausa
uppeldis skilur eftir átakanleg
merki um villuspor tómleika-
tímabilsins. Hins vegar hafði
þjóðin eignast sex hundruð mili-
óna króna innistæðu við dvöl
varnarliðsins hér á landi, allt í
dollurum og upndum. Menn
kepptust við að eyða, og fyrr
en varði voru allar innistæður
erlendis eyddar. Stalín fékk ekki
að eigin sögn nóga auðmýkt af
hálfu Islendinga og lagði miss-
irum saman bann við sölu ís-
lenzkra afurða í Rússlandi. Vest-
ur-Evrópa var þrautpínd eft'r
stríðið og þar voru lokaðar dvr
fyrir gömlum og nýjum við-
skiptamönnum. Fjárbrallsmenn
islenzkir höfðu gereyttöllu hand-
bæru fé þjóðarinnar með for-
dæmalausri léttúð. Búðir stóðu
auðar um allt land. I beztulin-
vörubúð Reykjavíkur, hjá Har-
aldi Árnasyni voru allar hillur
tómar. Mitt í allsherjar peninga-
leysinu í landinu var Magnús
Jónsson, fyrrum dósent gerður
að margra ára skömmtunar-
stjóra landsins með nefnd úr-
ræðagóðra sparnaðarmanna, til
að bjarga þjóð, sem hafði naum-
lega séð út úr peningahrúg-
unni um árabil, en nú varhalll-
æri hvarvetna fram undan. Þá
kom Marsihall hinn ameríski og
gaf íslenzku þjóðinni 700 milj-
ónir króna, greitt á fjórum ár-
um til Dandsbanika íslands, ó-
endurkræft framlag til að efla
framfarir og framkvæmdir hér
á landi á komandi árum. Vissu-
lega áttu íslenzkir fjármálamenn
ékki skilið að þeir væru leystir
úr snörunni, sem var þeirra
eigið verk. — Marhallgjöfin
er mikið sæmdarverk, en ef Is-
lendingar temja sér starfshætti
vel menntaðra atorkumanna þarí
aldrei oftar að bjarga þeim úr
gröf sinna ófullkomnu leiðtoga.
Gjöfin verður á ókomnum árum
varanleg bending til Islendinga
um að vinna heiðarlega fyrir
sínu daglega brauði, en forðast
óhófs- og betliaðferðir.
Hret ársins 1946 voru að þvl
er íslendinga snerti algerlega
afleiðing þeirra eigin verka.
Vorhlærinn var líka þeirra verk.
Þriðjadeildin og sú fámennasta
Þriðja deildin og sú fámennasta
ríki á Islandi. Þar voru 800
bændur og 600 kaupmenn að
verki! Nú er tími til kominn
að vaskir og þjóðræknir íslend-
ingar beri fram merki Þriðju-
deildarinnar og vinni fullnaðar
sigur í landvarnarmálunum. Nú
er hlutleysi ekki nefnt nemasem
dæmi um grunnfæmi á hæsta
stigi. Nú leita Bretar með
margra ára sókn eftir hagstæð-
um viðskiptakjörum við megin-
landsþjóðirnar. 1 fótspor þeirra
feta Danir, Norðmenn og Svíar.
Fyrirfram er vitað að Bretar og
Svíar fá ekki að svo stöddu inn-
göngu í Stórrikið. Norðmenn
geta senni'lega tekið þátt í stór-
ríkisævintýrinu um stund vegna
þess hvað atvinnurekstur þeirra
er fjölhæfur og margbrotinn.
Nú liggur leiðin auð og opinn
vegur fyrir íslendinga að taka
upp geymda tillögu frá 1946 um
samningsbundin verzlunarvið-
skipti milli Islands og Banda-
ríkjanna á jafnréttisgrundvelli.
Skipti Norðmanna og íslendinga
frá Þjóðveldismyndun og fram
að Sturlungaöld er varanleg
fyrirmynd í þeim efnum. Við
getum sótt á í þessu efni, og
það érum saman, eins og Breí-
ar, gamalt og nýtt stórveldi. Ekki
eigum við að blanda hervernd-
inni saman við þessa samnings-
gerð. Það eru óskyld mál. Is-
lendingar eru ekki beiningaþjóð
og geta ekki verið það. Her-
verndarsáttmálinn er jafn nauð-
synlegur báðum þjóðum. Flokks-
myndun Stalíns hér á landi og
hömlulaus áróður um að láta
Island vera eina hlutlausa og
varnarlausa landið í heiminum
sanna hve mikla þýðingu Is-
land hefir vegna hnattstöðu
sinnar. Ef Islendingar þurfa um
umrsedda samningsgerð auk við-
skiptaröksemda, að leggja fram
fleiri lóð á samningsvogina í vii
okkar málstað, þá höfum við
forseta úrskurðinn frá 1823. Þar
lýsir forsetinn því yfir í Wash-
ington að Bandaríkin muni ek'ki
þola að framandi ríki beitivaldi
eða brögðum til að knýja í
hagsmunaskini vanmegnug veldi
á vesturhveli jarðar undir fram-
andi yfirráð. Ef íslendingar
ganga inn í stórríkið væri það
hungurganga, hliðstæð neyðar-
sóttmála Gissurar jarls við Há-
kon gamla.
Þriðja deildin frá 1946 var fá-
menn. Samt vann hún með heil-
brigðum rökum hervemdarsátt-
málann. Næst er að stefna hik-
laust að þvi að fullgera við-
skiptasáttmála tveggja þjóða.
Fullkomið jafnræði. Ekkert betl
eða sníkjuferðalag. Island hefi"
í elllefu aldir gefið sínum böm-
um lífsframfæri og landið og
þjóðin eru tengd óslítandi bönd-
um hliðstæðum þeim öflugu
þráðum sem knýta Israelsmenn
við landið helga.
Mysticus:
Á SKÓLAVÖRÐUHOLTINU
Það var einn fallegasta só’-
skinsdaginn um mánaðamótia
júlí og ágúst að ég var að labba
eftir Frakl-rastígnum. Ég átti
ekkert erindi á þessar slóðir, ég
var bara að slæpast og eyöa
tímanum einhvern veginn í góða
veðrinu. Og þegar ég kom á
grasflötinn við Leifsstyttuna,'
datt mér í hug að leggjast þar
fyrir í grasið í sólskininu i
nokkrar mínútur. Það voru
þarna nokérar manneskjur fyrir,
en aðrir sátu á bekknum við
styttuna. Ég henti mér þarna í
grasið og lokaði augunum og
lét sólina skína beint framan í
mig. Og mig fór strax að syfja.
Ég held að það hafi verið fanð
að síga á mig eitthvert mók,
þegar ég hrökk upp allt í einu.
Mér fannst ég liggja illa og
eitthvað meiða mig í bakið. Og
gegnum mókið fannst mér allt
í einu vera orðið kalt og svo
heyrði ég í gegnum mókið eitt-
hvert undanlegt hljóð, líkast
brimhljóði eða öldugjálfri. Ég
opnaði augun og reis upp á oln-
bogann.
Það fyrsta sem ég hugsaði,
þegar ég leit í kring um mig
var að annaðhvort væri ég orð-
inn vitskertur eða þá heimur-
inn eitthvað meira en lítið úr
lagi genginn. Ég lá ekki lengur
í mjúku grasi héidur í grárri
grjóturð. Ég var staddur á litl-
um hólma, en öldulöðrið siett-
ist upp í grjótið. Hvergi á hólm-
anum virtist vera stingandi strá,
enginn gróður annar en skóf-
ir á nokkrum steinum. Hins
vegar var eitthvert mölbrotlö
skeljarusl hér og þar um grjót-
ið, en ekki virtist það vera úr
þeim skéljum, sem ég þekkti,
heldur einhverjum skeljategund-
um, sem ég hafði aldrei augum
litið. Leifsstyttan var auðvitað
horfin og ég var aleinn á þess-
um hólma. Ég sá ekkert merki
um líf, ekki einu sinni flugu.
Ég spratt á fætur og fór að litast
betur um. Loftið var kalt og
hráslagalegt, himinninn skýjað-
ur en þó var skyggni sæmilegt.
Þetta var ekki í Reykjavík, sem
ég kannaðist við, en þó var eins
og eitthvað segði mér að ég væri
staddur á Skólavörðuholtinu
þrátt fyrir allt. En þar semmið-
baerinn og vesturbærinn áttu að
vera var ekkert nema sjór, úlf-
gráar öldur eins langt og augað
éygði í vestur. I suðri og suö-
austri brotnaði brimið á röð af
smáhólmum og klettum, þarsem
öskjuhlíðin og Golfskálahæðin
áttu að vera. Austan við hólm-
ann, sem ég var staddur á, var
sund, en handan við það var
önnur stærri eyja, þar sem ég
átti von á Rauðarárholtinu. I
norðaustri sá ég einhverjar smá-
eyjar og hólma. Mosfellssveitin
virtist að mestu vera orðin einn
hafsjór, en þar risu samt nokikr-
ar eyjar, allháar. Og einhver
eyjaklasi var lengra í austur á
slóðum Vífiilfellsins og Hengils.
En þegar ég horfði í norðurvarð
útsýnið eitthvað kunnuglegra. Ég
sá ekki betur en Esjan væri á
sinum stað. En þegar ég fór að
athuga betur: var þetta Esjan'
Jú, þarna var eitthvert fjall. Það
var þckubelti efst, en ég sá ekki
betur en að það væri jökli hul-
ið efst, en ég sá ekki í fjail-
ið víðast hvar og jökullinn virt-
ist ganga niðrí sjó. I norðvestri
glitti óljóst í einhverja eyju
þar sem ég bjóst við að Akra-
fjall væri. Svo hætti ég aðhorfa
á allar þessar eyjar í hinu blý-
gráa hafi, undir þungbúnum
skýjum og fór að horfa aftur á
hólmann, sem ég vár staddur á.
A einhvem yfirnáttúrllegan hétt
var ég hingað kominn, og hér
mundi ég eflaust bera beinin.
Hvergi virtist nein undankomu
von. Og þegar ég gerði mérfulla
grein fyrir þessu varð örvænt-
ingin orðin slík, að ég rak upp
örvæntingaróp, fyrst eitt og síð-
an fleiri.
Ég hrökk upp af svefni við
þessi óp og néri stírumar úr
augunum. Þarna gnæfði Hall-
grímskirkja og þarna var Leifs-
styttan á sinum stað. Og fólkið,
sem hafði legið í grasinu, glápti
á mig. ,,Þér hafið sofnað ag
fengið martröð“, sagði einkona
við mig. Ég hypjaði mig á fæt-
ur og fór að rölta niður Skóla-
vörðustíginn, þar sem mérhafði
fyrir fám mínútum sýnzt vera
grátt haf. En nú átti ég erfitt
með að líta Skólavörðustíginn og
reyndar alla Reykjavik sömu
augum og áður.
Þetta var víst allt saman
draumur, en hann var svo ljós-
lifandi og skrítinn, að ég gat
ekki gleymt honum. Ég gat enn
alveg séð fyrir mér grátt vatn-
ið með hólmann og eyjum, Esj-
una jökli þakta, hráslagaleg ský-
in. Þetta var ekki neinn venju-
legur draumur. Og síðan hef ég
oft verið að velta vöngum yfir
þessu, en auðvitað hef ég ekki
fundið neina örugga skýringu.
Mér hefur helzt dottið í hug, að
ég hafi á einihvern undarlengan
hátt færzt til í tímanum. Sum-
ir halda þvi fram, að í raun og
veru sé þetta mögulegt. Við vit-
um svo lítið um eðli tímans,
og kannske er hann ekki allur
þar sem hann er séður. Sumir
halda því meira að segja fram,
að tíminn sé bilekking, og reynd-
ar rúmið líka. Hef ég farið aft-
ur í tímann? Náttúrufræðingar
segja, að eitthvað þessu líkt
muni hafa verið umihorfs hérna
á ísöldinni fyrir fimmtán þís-
und eða tuttugu þúsund árum.
Eða hef ég farið inn í framtíð-
ina? Það er sagt að við lifum
á tímabili milli ísalda og eftir
svo sem fimmtiu þúsund ér
verði Island hulið jökli á íý.
Verður útsýnið svona af Skóla-
vörðuholtinu, löngu eftir að
Hallgrímskirkja og Leifurheppni
eru horfin og gleymd? En við
þessum spumingum fæ ég senni-
lega aldrei neitt svar.
Mysticus