Fálkinn - 02.02.1940, Blaðsíða 4

4
F Á L K I N N
Sóltákn ú krossi.
Kristsmynd
i miffju.
Sólartilbeiðsla
í Lithauen
Lithauar eru æfagömul þjóð og varðveita enn menjar frá
þeim tíma, er þeir dýrkuðu sólina — á steinöldinni. —
T ITHAUEN er eitt ai' hinum litt
kunnu löndum í Evrópu, þó
að það liggi að Eystrasalti og upp
að Þýskalandi. Og sú einkennilega
þjóð, sem landið byggir, hefir hald-
ist ótrúlega ósnortin af vestrænni
menningu og siðum, svo að maður
skyldi halda, að liún liefði frekar
hafst við austan Itússlands en vestan.
Lithauen er ekkert stórveldi —
það er einn limurinn af þeirri smá-
rikjaþyrpingu, sem i daglegu tali er
kölluð Eystrasaltslöndin. Og margur
mun vera með því markinu brendur,
að þó hann muni nöfnin á þessum
löndum, þá man hann ekki afstöðu
þeirra innbyrðis. En Estland er aust-
ast og nyrst, Lettland i miðið og
Lithhauen syðst og vestast, upp að
Austur-Rússlandi. Þess nágrennis
guldu Litháuar nýlega, er Þjóðverjar
liirtu sneið af landi þeirra, ásamt
borginni Memei, sem á máli Lithaua
heitir Klaipeda.
Það er sjaldan, sem Lithauen kvart-
ar svo hátt, að veröldin heyri —
þeir láta aðra um það. Og þó hafa
þeir verið meira misrjetti beittir
bæði fyr og síðar, en flestar aðrar
smáþjóðir. En þeir hafa borið mót-
lætið með þögn og þolinmæði —
jafnvel þó að sjálf höfuðborg þeirra
væri tekin af þeim.
I dag er landið ekki nema 52.000
ferkm. að stærð og íbúatalan losar
Þetta er líkt venjulegum krossi. Þó
sýnir hringnrinn sólargeislana.
tvær miljónir. En einu sinni var það
eitt af stærstu ríkjum veraldar og
náði frá Eystrasalti tii Svartahafs,
frá vesturlandamærum Póllands og
langt austur í Rússland. En sagan
hefir sýnt að stóru ríkin hrynja, og
Lithauen var engin undantekning í
þvi. Þar sat harðstjóri að völdum
og neytti allra bragða til að láta
þetta mikla ríki ekki gliðna i sund-
ur, en hann átti of marga syni. Þeir
voru sjö, og hvenær hefir sjö son-
um getað komið saman. Þeir fengu
liver sitt fylki af ríkinu og áttu að
stjórna því, án þess að rjúfa heild-
ina, en i stað þess að gera það lenti
þeim von bráðar saman i styrjöld
og styrjöld fjekk landið í arf eftir
þá. Það gekk á ýmsu fyrir Lithau-
um, en auðvitað iauk þessu með því,
að landið liðaðist i sundur og komst
1 hina mestu niðurníðslu og sökk í
skuldir. Og þá var tækifærið komið
handa Rússum, að gieypa það.
Lengi var Lithauen innlimað fylki
í rússneska keisaradæminu, og tunga
landsmanna rússnesk mállýska, sem
að vísu var bannað að nota. En fyr-
það lifði hún betur en ella.
Sjálfstæðisbyltingin.
Þegar heimsbruninn, styrjöldin
mikla, var að slokkna, gaus bylting-
in upp meðal miljónanxía, sem höfðu
lifað undir kúgun keisarastjórnar-
innar. Lithauar lýstu yfir sjálfstæði
sinu og stofnuðu lýðveldi með ráð-
stjórnarfyrirkomulagi eins og i
Rússlandi, en breyttu þó fljótt um
stjórnarfyrirkomulag. Rússum var
nauðugt að sleppa Eystrasaltslönd-
unum, en tóku þó þann kostinn, því
að þeir höfðu nóg að snúast heima
fyrir, og viðurkendu lýðveldi í
Lithauen. Og viðfangsefnin voru næg
i liinu endurfædda riki. Það var
fátækt og landslýðurinn ótrúlega fá-
fróður. Um það leyti, sem Lithauen
varð sjálfstætt kunnu fjórir fimtu
hlutar þjóðarinnar hvorki að Iesa
nje skrifa. Nú hefir svo um þokast,
að eigi eru nema tveir fimtu af þjóð-
inni ólæsir.
Lithauar eru landbúnaðarþjóð —
79% af þjóðinni lifa á landbúnaði,
en búskapurinn var rekinn með hálf-
gerðu steinaldarfyrirkomulagi. Plóg-
arnir voru úr trje og akrarnir voru
sameign. Nú hefir því orðið fram-
gengt með bændasamtökum og sam-
vinnu, að Lithauar eru farnir að
flytja út landbúnaðarafurðir, sem
sumstaðar valda Dönum óþægilegri
samkepni. Lithauar eiga eflaust eftw’
að verða framtíðarþjóð í landbúnáði,
því að landið er í sjálfu sjer afar
frjósamt, þó að það hafi verið þraut-
pint með rányrkju i margar ahlir.
Nú flytja Litliauar inn áburð í stór-
um stíl, til að afplána syndir feðr-
anna.
Landamæri Lithaua eru ekki enn
fyllilega ákveðin og því siður víg-
girt. í vor tóku Þjóðverjar Memel-
skákina suðvestur af Lithauen, og
fyrir tveimur árum tóku Pólverjar
stóra spildu, sem Lithauum hafði
verið fengin með friðarsamningun-
um, en stórveldin sáu sjer ekki fært
að afstýra ofbeldi Pólverja. Þó var
þetta tvimælalaust lithauiskt land
og meira að segja stóð Vilna, hin
forna höfuðborg Lithaua í miðri
skákinni. Lithauar gátu ekki möglað
og urðu að flytja stjórnarsetur sitt
til Kovno, þar sem háskólinn og aðr-
ar helstu mentastofnanir þjóðarinn-
ar einni eru. Um Memel var nokkru
öðru máli að gegna. Þessi borg átti
að verða fríriki undir stjórn alþjóða-
bandalagsins, eins og Danzig, en
Lithauar tóku borgina í trássi við
bandalagið og hjcldu henni þangað
til Þjóðverjar tóku hana í vor. Hafði
það hernám verið undirbúið í mörg
ár; fjöldi Þjóðverja hafði flust til
borgarinnar til þess að grafa undan
valdi Lithaua, enda mátti segja, að
borgarbúar væri langflestir orðnir á
bandi Þjóðverja, er Hitler sló eign
sinni á hana.
Lithauar eiga þannig mjög við-
burðarika sögu, en jafnframt er
menningu þeirra þannig háttað, að
þar eru óþreytandi verkefni fyrir
vísindin, sjerstaklega fyrir málfræð-
inga, þjóðmenjafræðinga og ekki sisl
■fyrir trúarbragðafræðinga.
Tunga Lithaua er talin elsta tung-
an í Evrópu og er sögð á líku
þroskastígi og sanskrít, hið útdauða
indverska mál, sem geymir svo
merkilegar bókmenfir og er eins-
konar stofnmál flestra Evrópu-
tungna. Tunga Lithaua er algerlega
arisk, og hefir verið visindunum til
mikillar stoðar við að hyggja brú
milli Evrópumálanna og hinna ind-
versku forntungna.
Þarna i Lithauen hefir niönnum
einnig gefist tækifæri til að rann-
saka æfagömul trúarbrögð, sem voru
í Evrópu löngu áður en kristni kom
í álfuna, og hefir hinn sérkennilegi
Lithauakross orðið vísindunum sjer-
stakt rannsóknarefni, í þessu sam-
bandi.
Dulrún krossins.
Það er ekki af vöntun á þroska-
hæfileikum, að þjóðir varðveita skoð
anir og sjerkenni fyrir tönn tímans.
Þvert á móti. Veraldarsagan ber þess
næg vitni, að stærstu byltingar hafa
ekki getað afmáð gamlar erfðavenj-
ur. Það sem fólkið liefir lifað sig
inn í, þróast áfram í þjóðinni, og
ekkert jafnvel ekki stækasti trú-
boði, sem boðar gleðiboðskap og
afturhvarl' — getur haggað þessu
náttúrulögmáli. Þegar á reynir koma
þjóðareinkennin jafnan fram og ekk-
ert getur kæft þau. Það er lielst hvað
stórborgirnar snertir, að maður verð-
ur að gera undantekningar, en t. d.
i Sviss heldur fólk siðum sínum og
háttum, þó að hvergi sje meiri á-
gangur útlendra ferðamanna en þar.
Þjóðveújurnar eiga svo djúpar rætur
í þjóðarsálinni, að það er erfitt að
útrýma þeim.
Þannig er einnig ástatt um Lith-
auakrossinn. í Lithauen er enn í
hefð þjóðtrú, sem sannanlega stafar
langt framan úr heiðni. Til þess að
skilja þetta verður maður að kynna
sjer hugarfar Lithauans. Þetta er
þjóð, sem einusinni bygði voldugt
ríki, en misti völd sín eftir róstu-
sama sögu, án þess þó að missa ])jóð-
ernismeðvitundina um leið. Fast-
heldnin við það þjóðlega kemur m.
Kross mvff hélgimynd undir gleri.