Tímarit lögfræðinga - 01.10.1977, Side 14

því má telja slíka tillögu eiga minna erindi nú en var fyrir aldarfjórð-
ungi, er hún var fram borin, og utanþingsstjórnin, sem sat árin 1942—
1944, mönnum enn í fersku minni.
5, Þingrof.
1 framhaldi af þessu skal næst vikið að þingrofi.
Þingrofsrétturinn hefur verið lögfestur í stjórnarskrá landsins frá
öndverðu og um hann nú fjallað í 24. gr. Óhætt er að fullyrða, að um
fá, ef þá nokkur, stjórnarskrárákvæði hafi staðið eins harðar deilur og
um beitingu þessa réttar. Má þar minna á þingrof stjórnar Tryggva
Þórhallssonar 1931 og stjórnar Ólafs Jóhannessonar 1974. 1 eðli sínu
má það að þingrofsréttinum finna, að hann sé ólýðræðislegur og óþing-
ræðislegur, þar sem ríkisstjórn, sem komin er í minnihluta á þingi,
getur notfært sér þetta ákvæði stj órnarskrárinnar til þess að rjúfa
þingið og svipta þingmenn umboði sínu, jafnvel strax og þing kemur
saman eftir kosningar. Er jafnvel af sumum fræðimönnum talið, að
ríkisstjórn sé heimilt að rjúfa þing eftir að vantraust hefur verið sam-
þykkt á hana og hún hefur því greinilega glatað trausti þingsins og
ber að dómi annarra, að segja af sér samkvæmt þingræðisreglunni,
sem er hornsteinn stjórnarfars okkar.8)
Margt er rétt, sem fram hefur komið í gagnrýninni á þingrofsrétt-
inn, a.m.k. þegar honum, er beitt af stjórn, sem hlotið hefur vantraust,
til þess að leysa upp þingið, í stað þess að segja af sér og fá öðrum
flokkum stjórnvölinn í hendur. Er þá vissulega höggvið nærri rótum
þingræðisins. En hér er einnig á hitt að líta, að hentugt og jafnvel
nauðsynlegt getur vefið, að ríkisstjórn sé heimilt að rjúfa þing, þegar
t.d. ágreiningur er kominn upp milli þings og stjórnar, deilur standa
milli deilda þingsins, ágreiningur er kominn upp innan ríkisstjórnar
eða æskilegt talið að kanna hug kjósenda til ákveðins stórmáls, sem
kosið yrði þá um. Hefur sú orðið raunin á, að þing hefur verið rofið
hér alls sjö sinnum án þess að skylda hafi verið til þess vegna stjórnar-
skrárbreytinga, en aðeins tvisvar hefur þingrofið valdið verulegum
deilum, svo sem fyrr var greint.
Hér verður ekki gerð tillaga um afnám þingrofsréttarins í íslenzku
stjórnarskránni. Má þó segja, að ekki sé hann nein grundvallarforsenda
fyrir styrkum stjórnarháttum, enda er slíkan rétt ekki að finna í stjórn-
arskrám ýmissa ríkja, t.d. Norégs.
Eitt er það atriði varðandi þingrofsréttinn, sem ástæða er til þess
að nefna hér sérstaklega. Það er hvort ekki sé rétt að taka upp í stjórn-
76