Lesbók Morgunblaðsins - 07.03.2009, Page 7

þræll gerist íslenskur bóndi
ráðstafanir voru gerðar af lögreglu Kaup-
mannahafnar til að grennslast fyrir um hann.
Hann virðist hins vegar hafa horfið með öllu
af sjónarsviði danskra yfirvalda eftir að dóm-
urinn umdeildi hafði verið kveðinn upp. Í ít-
arlegri grein frá árinu 1964 eftir Knud Waa-
ben prófessor í lögum við Hafnarháskóla, sem
rekur dóminn og forsendur hans, segir að
nánast ekkert sé vitað um afdrif þrælsins ann-
að en það að hann hafi ekki skilað sér til St.
Croix þegar hálft ár var liðið frá dómnum.7
Fregnir af Íslandsdvöl hans berast ekki, að
því er virðist, til Danmerkur fyrr en löngu
eftir að hann er genginn á vit feðra sinna, í
lok tuttugustu aldar. Það kom í hlut eins af
afkomendum Hans Jónatans, Helga Más
Reynissonar, að segja Waaben frá því fyrir
nokkrum árum að Hans Jónatan hefði flust til
Íslands þar sem hann hefði stofnað fjölskyldu
og gerst gegn og mætur þegn. Annars eru fá-
ar heimildir til um manninn, lítið um hann vit-
að og fátt um hann skrifað. Sennilega hefur
umfjöllun Stefáns Jónssonar vakið meiri at-
hygli á honum en nokkuð annað.8
Þrælasala Evrópumanna á átjándu öld var
forneskjuleg starfsemi. Um leið fól hún í sér
vísi að því sem nú er kennt við hnattvæðingu.
Hans Jónatan er ágætur fulltrúi hnattvæð-
ingar síns tíma, hann fór víða, talaði nokkur
tungumál og lagaði sig að aðstæðum hverju
sinni, bæði sem þræll og frjáls maður. Fyrir
honum hafa Austfirðir eflaust verið nýr og
framandi heimur, en ekki er annað að sjá en
hann hafi verið fljótur að semja sig að íslensk-
um siðum. Þótt Íslendingum hafi sjálfsagt í
fyrstu orðið starsýnt á þennan aðkomumann
er alls ekki sjálfgefið að þeir hafi einblínt á
hörundslit hans þrátt fyrir að danskir þræla-
haldarar hafi lýst honum sem „negra“ eða
„múlatta“. Hermt er að Hans Jónatan hafi
verið vinsæll og boðið af sér góðan þokka.
Stefán Jónsson segir að á Austurlandi hafi
„þótt fremd í því að geta rakið ættir til Hans
Jónatans og fólk hafi komið því að „af stoltri
ljúfmennsku“. Niðjar hans efndu til ættarmóts
á Stöðvarfirði og Djúpavogi árið 2002 og var
það fjölsótt. Ekki er annað að sjá en að á Ís-
landi hafi Hans Jónatan notið sín sem frjáls
maður, óbundinn af merkimiðum nýlendukerf-
isins sem tóku mið af hörundslit og uppruna.
 Heimildir:
1. Snævarr Guðmundsson 1999. Þar sem landið rís. Reykja-
vík.
2. Hans Frisaks dagbøker 1810-1815. Filma 82 a II. Bóka-
safn Oslóarháskóla.
3. Ingimar Sveinsson 1989. Djúpivogur: 400 ár við voginn.
Djúpivogur.
4. Generalmajorinde Henriette de Schimmelmann contra
mulatten Hans Jonathan 1802. Landsover, samt Hof- og
Stadsretten. Transskription af dokumenter fra pådømte sa-
ger. Nr. 356/1801.
5. Amalie G. Thystrup 2008. Dansk retshistorie. Lagadeild
Kaupmannahafnarháskóla. (Lokuð vefsíða).
6. Alex Frank Larsen 2008. Slavernes slægt. Kaupmanna-
höfn.
7. Knud Waaben 1964. A. S. Ørsted og negerslaverne I Kø-
benhavn. Juristen 321-343.
8. Stefán Jónsson 1987. Að breyta fjalli. Reykjavík.
Þakkir eru færðar nemendum Grunnskóla
Djúpavogs fyrir teikningar, Björk Ingimund-
ardóttur og Snævari Guðmundssyni fyrir lest-
ur á dagbókum Hans Frisaks, og Agli Þór
Níelssyni og Rannveigu Lárusdóttur fyrir að-
stoð við heimildir.
„Hvernig var’ann á litinn?“
Á haustdögum árið 2008 gerði ég mér ferð til Djúpavogs, meðal
annars í því skyni að ræða við grunnskólanemendur um Hans
Jónatan. Ég sagði þeim lauslega frá ferli mannsins, móðirin hefði
verið frá Ghana og faðirinn frá Danmörku, hann hefði fæðst og
slitið barnsskónum á Jómfrúaeyjum og mig langaði að biðja þau
að reyna að gera sér í hugarlund hvernig hann hefði litið út, jafn-
vel teikna fyrir mig myndir af honum. Engin mynd væri mér vit-
anlega til af Hans Jónatan og þeirra hugmyndir væru eins góðar
og hugmyndir annarra. Nemendur báðu mig umsvifalaust að lýsa
honum: „Hvernig skyldi hann hafa verið á litinn?“ Ég gætti þess
að láta enga skoðun í ljós, enda var ég að fiska eftir þeirra skoð-
unum. Einn nemandi benti á það kankvís á svip að „ef svörtu og
gulu væri blandað saman ætti niðurstaðan að vera græn“. „Allt í
lagi,“ sagði ég, „hafðu manninn þá grænan!“ Myndir barnanna
sýna töluverða fjölbreytni. Kannski endurspegla þær fjölmenn-
ingarsamfélag samtímans.
Höfundur er prófessor í mannfræði við Háskóla Íslands.
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 7. MARS 2009 Lesbók 7
H
inn 16.-17. júní 2002 var haldið á Djúpavogi og Stöðvarfirði ætt-
armót afkomenda Hans Jónatans og Katrínar Antoníusardóttur. Vel
á annað hundrað ættingar söfnuðust saman til að minnast forfeðra
sinna og einnig til að minnast þess að 200 ár voru liðin frá því að Hans
Jónatan var af dönskum dómstóli dæmdur til þrælkunar – þó svo þræla-
hald væri bannað í Danmörku. Afkomendur þeirra Hans Jónatans og Katr-
ínar eru rúmlega 500 og dreifðir um allan heim. Fyrsta dag ættarmótsins
var farið um heimaslóðir þeirra hjóna á Djúpavogi og um kvöldið var kvöld-
vaka ásamt því að það nýjasta í ættarsögunni var kynnt. Á öðrum degi var
haldið til Stöðvarfjarðar þar sem sett hafði verið upp sýning með þeim
gögnum sem fundist höfðu um réttarhöldin ásamt myndum af afkom-
endum. Þar flutti einnig danski rannsóknarblaðamaðurinn Alex Frank Lar-
sen erindi um sögu Hans Jónatans og deilur þær sem risu í Danmörku
vegna dómsins yfir honum – sem þekktir lögfræðingar hafa kallað rétt-
armorð. Allt ættarmótið var kvikmyndað af kvikmyndatökuliði frá danska
sjónvarpinu sem tók upp atburðinn. Hann var síðar sýndur í danska og ís-
lenska sjónvarpinu undir nafninu Slavernes slekt. Síðar hafa komið út
tvær bækur um sögu hans, önnur byggð á sjónvarpsþáttunum og hin sögu-
leg skáldsaga.
Helgi Már Reynisson
É
g hafði allan minn heiður af Jónatan,“ segir Kristín Sigfinnsdóttir í Sjólyst á Djúpa-
vogi eftir afa sínum, en Katrín Antoníusdóttir viðhafði þessi orð um fyrri mann sinn
Hans Jónatan. Til er lítil falleg þjóðsaga á Djúpavogi um það hvernig Hans Jónatan
náði í konuna sína, selstúlkuna Katrínu Antoníusdóttur frá Hálsi. Hans Jónatan og annar
verslunarstarfsmaður fengu sér gönguferð inn á Búlandsdal einn fagran sunnudag að
sumarlagi, en selið frá Hálsi var á Búlandsdal austan ár og sér enn móta fyrir rústum þess.
Þeir hittu tvær ungar stúlkur í selinu. Þeir dvöldu þar lengi dags og komu trúlofaðir til
baka. Ég hef heyrt þá sögu að þegar Hans Jónatan kom inn á Búlandsdal hafi Katrínu þótt
slæmt að hún var í ósamstæðum sokkum. Annar var mórauður, hinn sauðsvartur.
Árið 1820 giftast Hans Jónatan og Katrín – „sem enn fór orð af í bernsku minni í fjög-
urra kynslóða fjarlægð fyrir glæsileika og mannkosti“, segir Stefán Jónsson í bók sinni Að
breyta fjalli. Katrín og Hans Jónatan eignuðust tvö börn, Lúðvík Stefán og Hansínu Reg-
ínu. Afkomendur þeirra eru margir og dreifðir um heiminn, en ekki fengu þau að eiga sam-
an nema sjö ár. Hans Jónatan varð bráðkvaddur árið 1827.
Anna María Sveinsdóttir, afkomandi Katrínar og Hans Jónatans.
Annar var mórauður, hinn sauðsvartur
Langabúð Eftir komuna til Íslands vann Hans
Jónatan um skeið við verslun í Löngubúð. Hann
er ágætur fulltrúi hnattvæðingar síns tíma,
hann fór víða, talaði nokkur tungumál og lag-
aði sig að aðstæðum hverju sinni, bæði sem
þræll og frjáls maður.
Bæjarstæðið Hans Jónatan og Kristín bjuggu á jörðinni að Borgargarði, eftir að kynni tókust með
þeim á göngu hans fram hjá selinu frá Hálsi. Tímans tönn hefur unnið á bænum sem nú er rústir einar.
Þrælahald Danir voru stórtækir í verslun með þræla fyrr á öldum. En þótt
þrælahald væri afnumið í Danmörku viðgekkst það enn í nýlendum þeirra.
Ættarmót í tilefni 200 ára
afmælis réttarmorðs