Prentarinn - 01.10.1950, Qupperneq 7

Jan Tschichold og verk hans.
III. (Frh.)
Hér kemur þá grein eftir Jan Tschichold sjálfan,
þar sem hann gerir grein fyrir sinnaskiptum sín-
um eða afturhvarfi, og er þá um leið nokkurs kon-
ar aðgangur að sýningu lifandi myndar af innra
manni hans. Sleppt er ýmsu smálegu, sem varla
hittir á skilning nema meðal þýzkumælandi þjóða.
Greinin ber fyrirsögnina: „Þróun stílletrunar frá
því um árið 1925“, og hljóðar þannig í nafni forn-
meistarans Jóhanns Gutenbergs:
„Yngri kynslóð setjara á ekki auðvelt með að
gera sér hugmynd um það stig, er þýzk prentlist
(stílletrun) stóð á kring um árið 1923, áður en
nýja prentlistin kom uþp. Yfirleitt sýndu leturfletir
og auglýsingar blending ýmislegra leturgerða, ger-
samlega óhugsanlegan nú á dögum, og setning virt-
ist vera sæmilega óþjökuð af skipulegum reglum.
Nýja prentlistin, sem aðallega hefir náð útbreiðslu
fyrir hefti af tímaritinu „Typographische Mitteilun-
gen“ (Leipzig 1925), gefið út af mér, og bók mína
með þessu nafni (Berlín 1928), reyndi að hreinsa til
með því að hverfa aftur að sem allra einföldustum
myndunum og reglum. 1 framleiðslu iðnaðarins sá-
um vér fegurðarfræðilegar fyrirmyndir og álitum —
að vísu ranglega, eins og síðar kom í ljós, — berglet-
ur einfeldasta letrið og lýstum það „nýtízka Ietrið“.
Samtímis reyndum vér — það er að skilja: dálítill
hópur listamanna, — að útrýma tvfhverfri myndun
leturflata með einhverfri, með því að ekki einu sinni
tvíhverfa myndunin var nýtt rækilega þá. Því, sem
tvíhverft var, var hugsunarlaust og ranglega jafnað
við ímynd einveldis í samfélaginu og þess vegna lýst
fallið í fyrnsku. Sögulegt gildi þessarar viðleitni
til byltingar í stílletrun er fólgið í því, að ónýtum
atriðum var rutt af leturflötum, ljósmyndir virtar,
reglur um setningu endurnýjaðar, ásamt því, að
efnt var til margra annarra gagnsamra átaka, sem
útlit prentmynda nútímans á tungumálasvæði voru
væri óhugsanlegt án. Afleiðingin af þessu síðast
talda, sannarlegur, meinlætakenndur einfaldleiki,
sem einkennir þessa viðleitni, var strangasti skóli,
sem hægt var að hugsa sér, því að hún miðaði að
leikslokum, sem leyfðu ekki neina frekari þróun.
Hún var nýliðaskóli síðari þróunar, sem sjálfsagt
var nauðsynlegur, en enginn lítur við aftur.
Reglur um gerð stílletrunarverka voru dregnar
út úr myndunarfræði, sem málarar (Lissitsky,
Mondrian, Moholy-Nagy) í stefnu málaralistar,
er áður var kölluð „óhlutlæg" eða „efnislaus", en
nú á dögum alla jafna „hlutlæg", höfðu efnað til,
og mótuðu þær nýta og snöggvast nýja prentlist, en
ég tel það enga tilviljun, að þessi prentlist var iðkuð
eingöngu meðal Þjóðverja og náði tæplega fótfestu
hjá nokkrum öðrum. Ber einungis saman við
hana umburðarlausa ]ram\omu þeirra og ein\um
þörj Þjóðverja fyrir sþilmálalausa hlýðni, her-
mennshudýr\un þeirra og kjöjur þeirra til einræðis,
þctta hrceðilega samanstappaða látbragð Þjóðverja,
sem hleypti tit Stjórnarjari Hitlers og auuarri heims-
styrjöldinni.
Þetta varð mér fyrst löngu seinna ljóst hjá lýð-
ræðissinnaðri þjóð Svisslands. Síðan hefi ég hætt
að mæla með „nýju prentlistinni". Upphafsmenn
hennar og skyldrar viðleitni voru eins og ég magn-
aðir andstæðingar „nazismans" (einir tveir aðhyllt-
ust hann); ég sjálfur var sem einn af þeim ásamt
eiginkonu minni þegar í upphafi Þriðja ríkisins
svo kallaða fluttur í verndarvarðhald — það er að
skilja: settur í fangelsi, — og missti við það kenn-
araembætti mitt í Múnchen, en með því að athafna-
og hugsunar-frelsi er mér fyrir öllu, sagði ég
mig lausan við fyrra föðurland mitt og flutti tjald
mitt til Baselar.
Vér töldum oss nefnilega brautryðjendur i „fram-
farastarfseminni" og gátum yfirleitt ekki sem slíkir
átt neitt við það að sýsla við þá augljóst afturhalds-
samlegu hluti, sem Hitler ætlaðist fyrir. Þegar vér
vorum kallaðir „menningarbolsivikar" af hálfu
Hitlers-„menningarinnar“ og verk andlega skyldra
málara „hnignunar“-list, þá var í því efni ein-
ungis höfð sama myrkvunar- og rangfærslu-að-
ferðin, sem alls staðar var notuð. Þriðja ríkið krafð-
ist meiri tæknilegra „framfara" en nokkrir aðrir í
stríðsundirbúningi sínum, en þær voru duldar af
yfirdrepsskap undir áróðri fyrir miðaldalegum sam-
kvæmis- og tjáningar-háttum, og einmitt af því,
að þetta voru vélabrögð, vildi það engan lærdóm
þiggja af heiðarlegum nýjungasinnum, sem raunar
voru, þótt þeir væru andstæðingar í stjórnmálum,
haldnir af dálitlu af sama skipulags- og einingar-
prjálinu, sem Þriðja ríkið hafði svo góð tök á. Enda
þótt foringjahlutverk það, sem mér var þá ætlað sem
eina kunnáttumanninum í öllum hópinum, væri
einmitt hreint ekki „foringja“-hlutverk, þá gilti það
samt andlega forráðamennsku fyrir „fylgismönnun-
um“, eins og einræðisríkið auðkenndi þá.
Nýja eða eðlilega prentlistin er ágætlega vel fall-
in til áróðurs fyrir iðnaðarframleiðslu, enda er hún
að vísu sprottin upp af anda hans og hæfir tilgangi
sínum í því efni jafn-vel nú sem fyrri. Þó eru
PRENTARINN 31