Nýi tíminn - 14.04.1955, Page 7

Fimmtudagur 11. marz 1955 — NÝI TÍMINN —.(7
í>egar Lög um slglingar og
verzlun á fslandi gengu í gildi
1. apríl 1855, þá var lokið
réttri 60 ára baráttu íslend-
inga fyrir afléttingu verzlun-
. arfjötursins. Sú barátta hófst
með Almennu bænarskránni
1795, sem þeir frændur Magn-
ús Stephensen, þáverandi lög-
maður, og Stefán Þórarinsson
amtmaður, höfðu staðið að.
Sjö árum áður hafði gengið í
gildi tilskipunin frá 13. júní
1787, er batt endi á einok-
unarverzlun þá, er ríkt hafði
síðan 1602. Miklar vonir voru
bundnar við það, er einokun-
arverzluninni var aflétt og öll-
um þegnum Danakonungs var
leyft að verzla á Islandi. En
þessar vonir brustu bráðar
en skyldi. Einokunarfjöturinn
liafði ekki verið brotinn nema
að hálfu leyti, enn sem fyrr
sátu Danir einir að Islands-
verzluninni, þótt nokkrir
Norðmenn og Holtsetar reyndu
að koma sér upp örfáum
verzlunarholum. I reyndinni
urðu það dönsku fastakaup-
mennirnir, sem fleyttu rjóm-
ann af íslandsverzluninni, og
lausakaupmenn þeir, sem
freistuðu þess að koma ár
sinni fyrir borð í skjóli hinn-
ar konunglegu tilskipunar um
afnám einokunarinnar og
leita viðskipta við landsmenn,
urðu brátt að lúta í lægra
haldi fyrir ofurveldi fasta-
kaupmannanna. — Danska
stjórnin dró taum fastakaup-
mannanna og bannaði lausa-
kaupmönnum árið 1792 að
verzla annars staðar en á
hinum gömlu kauphöfnum, en
þar voru fastakaupmennirnir
einráðir. Fyrir þessar sakir
varð Islendingum minni hagur
af samkeppni lausakaupmanna
og fastakaupmanna en gera
hefði mátt ráð fyrir, ef fyrir-
ætlun tilskipunarinnar 1787
hefði verið fylgt með meiri
sanngirni.
Almenna bænarskráin frá
1795, sem svo hefur verið
nefnd, var æði ólík hinu lág-
risula bænakvaki Islendinga á
einokunaröldinni. Þar er ekki
talað tæpitungu um verzlunar-
ólagið og ávirðingar kaup-
manna. Eftir aldagamalt víl
og væl töluðu íslendingar loks
fuilum rómi. Kaupmönnum er
brugðið um það, að þeir flytji
oflitla vöru til landsins, og
vara sú, sem inn er flutt, sé
oft bæði svikin og skemmd og
illa úti látin að vog og mæli.
Bænarskráin átelur það mjög,
að kaupmenn dragi allan
gróða sinn af verzluninni út
úr landinu og eyði honum eða
verji honum Danmörku, en
einkum Kaupmannahöfn, til
gagns og þrifa, en afræki all-
ar borgaralegar skyldur við
Island. Þegar hinum dönsku
kaupmönnum hafði verið veitt
þæssi ofanígjöf, var þess far-
ið á leit í bænarskránni, að
verzlun við Island yrði gefin
frjáls við allar þjóðir.
Krafa Almennu bænarskrár-
innar um að allar þjóðir
mættu eiga frjáls verzlunar-
viðskipti við ísland varð að
lögum eftir 60 ár, 1. apríl
1855. Hún var síðasta sögu-
lega afrek hins niðurnídda Al-
þingis á Þingvelli stuttu áð-
ur en það var afnumið. Dana-
stjórn svaraði þessari kröfu
þá meÓ miklum ávítum til Is-
lendinga fyrir að vera offrek-
ir í orðum, og konungur boð-
Reykjavík 1863. Myndin er gerð eftir Harper’s New Monthly Magazine.
Verzlunarirelsi íslands
aldar gamalí
1. april 1855 - 1. april 1955
aði þeim, sem undir bænar-
skrána skrifuðu, þykkju sína.
Því miður verður því ekki
neitað að margir hinna djarf-
mæltu Islendinga, sem skrif-
uðu undir bænarskrána, gengu
frá nöfnum sínum er þeir
spurðu reiði konungs. Þótt Is-
lendingar séu kjarkmenn í
mannraunum hefur þeim æði
oft orðið afls vant í siðferði-
legum þrekraunum. Nærri
hálfri öld eftir að þetta gerð-
ist fórust Jóni Sigurðssyni svo
orð um þá menn, sem gengu
frá undirskrift sinni: ....en
það er hverjum manni auð-
sætt að þegar margir eru
orðnir svo ærulausir, að hafa
verður tvö vitni til hvers orðs
sem þeir tala, til þess þeir
þori að bera það í manns
stað, hver sem heyrir, þar er
einhver en versta spilling
komin inn, og þarf skjótra og
öflugra úrræða“.
Þótt Danastjóm hefði verið
hnakkakert í svörum við Al-
mennu bænarskránni 1795,
varð hún þó að slaka nokkuð
á verzlunarbanninu við út-
lenda aðila. Árið 1816 er gef-
in út tilskipun þess efnis, að
veita megi nokkrum erlendum
skipum leyfi til að verzla á
Islandi, en skilmálarnir voru
slíkir, að þeir jafngiltu verzl-
unarbanni, þar sem t.d. skyldi
greiða 50 dala gjald af hverju
lestarrúmi slíkra skipa. Þó
var þessari tilskipun ekki alls
varnað og sum ákvæði henn-
ar fólu í sér vísi frjálsari
verzlunarhátta. Nú varð
hverjum verzlunarmanni, sem
bjó í kaupstað eða verzlunar-
stað á Islandi og hafði þar
borgararétt, heimilt að senda
þaðan skipsfarma beint til
annarra landa og flytja skips-
farma til Islands beint frá
öðrum löndum. En litlu
breyttu þessi nýmæli verzlun-
arháttum Islands í grundvall-
aratriðum, og stóð svo fram
á 5. tug 19. aldar, er hreyf-
ing komst á verzlunarvanda-
málið eftir að Islendingar
fengu ráðgefandi þing. I þeirri
þjóðmálabaráttu, er þá hófst,
Eftir
Sverri Kristjánsson
skipaði Islandsverzlunin brátt
öndvegissess.
Meðal þjóðríkja Evrópu var
baráttan fyrir frjálsri verzl-
Jón Sigurðsson
un á 19. öld háð af borgara-
stéttinni og andlegum leiðtog-
um hennar og fulltrúum.
Þessi stétt var í óða önn að
skapa þjóðfélag, þar sem öll
framleiðsla íklæddist gerfi
vöruverðmæta. 1 hinum hag-
fræðilega hugmyndaheimi
borgarastéttarinnar skyldu
menn mega skiptast á vörum
sínum með fullu frjálsræði, án
hafta og ríkiseftirlits, í heimi
vöruviðskiptanna skyldu ekki
ríkja önnur lögmál en hin ei-
lífu náttúrulögmál framboðs
og eftirspumar. Og þessi
frjálsu vöruviðskipti skyldu
ekki aðeins rikja á innan-
landsmarkaði hverrar þjóðar,
heldur einnig í viðskiptum
þjóða á milli. Þess vegna
_;Skyldi rífa nið.ur jtollmúra
milli ríkja, afnema verndar-
tolla og skattleggja ekki vör-
una meir en sem svaraði þeim
kostnaði, er ríkisvaldið þyrfti
að greiða til viðhalds fangels-
um og uppeldis lögregluliði,
svo að ekki þyrfti að óttast
um friðhelgi einkaeignarrétt-
arins. Slíkt var hið þjóðfé-
lagslega draumaland evrópskr-
ar borgarastéttar á uppgangs-
árum hennar á 19. öld. Þessar
hugmyndir bárust einnig til
íslands um það leyti er Is-
lendingar hófu sjálfstæðisbar-
áttu sína. En á Islandi voru
þessar hugmyndir eins og
vegavilltar sálir, sem leita sér
að líkama til íverustaðar: á
Islandi var borgarastéttin
blátt áfram ekki til. Hin þjóð-
félagslega verkaskipting hafði
um miðja 19. öld náð svo litl-
um þroska, að sjálfstæðra
starfsstétta utan bændasam-
félagsins gætir tæplega. Árið
1850 telur íslenzka verzlunar-
mannastéttin — að viðbættum
gestgjöfum — 83 menn, er
standa fyrir atvinnurekstri.
I þjónustu þessarar stéttar
eru 24 aðstoðarmenn, 197 hjú,
en á skylduframfæri hennar
er 301 manneskja.
Fimm árum síðar er 91
maður í stéttinni, sem stend-
ur fyrir atvinnurekstri, að-
stoðarmenn og hjú eru 367 að
tölu, en á skyldufr'amfæri
hennar eru 272 menn. Sama
árið og verzlunarfrelsið er
lögleitt á íslandi eru taldir
29 verzlunarstaðir á öllu Is-
landi. Á 25 þessara verzlunar-
staða eru fastakaupmenn 58
að tölu, af þeim eru 26 inn-
lendir menn, en 32 eru út-
lendir. Svo óásjáleg var hin
íslenzka kaupmannastétt á
frelsisári íslenzkrar verzlunar.
Sá hluti íslenzkrar „borgara-
stéttar“, sem fékkst við iðn-
að, vár jafnvel enn óhrjálegri
en þeir, sem lifðu af kaup-
mennsku, örfáar sálir, er
höfðu tamið sér nokkra hand-
lægni við smíðar og viðgerðir.
Krafan um verzlunarfrelsi Is-
landi til hárída gat ekki kom-
ið frá svo burðalítilli borg-
arastétt, heldur frá bændum,
er höfðu afla af grasnyt og
sjávarfangi. Islenzkir bændur
framleiddu allan hinn mikla
matvælaforða, sem sendur var
til útflutnings, og prjónlesið,
eini iðnaðarvarningur Islands,
var runninn frá tóvinnu
sveitaheimilanna. Bændastétt-
in varð harðast úti af völd-
«m verzlunaránauðarinnar, og
íslenzka bændastéttin gat með
sanni sagt: þjóðin — það er
ég! Pólitískir foringjar þess-
arar stéttar og andlegir leið-
togar hennar voru mennta-
menn, bændaættar flestir, en
höfðu hlotið borgaralega
menntun að evrópskum hætti.
Þegar þeir hófu baráttuna
fyrir frelsi þjóðar sinnar,
studdust þeir ekki við frjáls-
lynda borgarastétt, er var að
seilast til valda og áhrifa í
þjóðfélaginu. Hitt var sönnu
nær, að þeir yrðu að berjast
við fámenna, hálfútlenda
kaupmannastétt, sem hafði
alla ævi verið ræktuð í gróð-
nrfeáisatiAlfc einokunar, einka-
leyfa og sérréttinda. Því er
það, að svo köldu andar til
kaupmannastéttarinnar frá
þeim mönnum íslenzkum, sém
mest og bezt börðust fyrir
„frjálsri verzlun“ á Islandi.
Hin höimulegu örlög, er
urðu saga vor: að verða ný-
lenduþjóð erlends ríkis, höfðu
valdið því, að frelsisbarátta
vor á 19. öld var háð við svo
annarlegar þjóðfélagsaðstæð-
ur, nálega einstæðar í sögu
Evrópuþjóðar. íslendingar
hefja borgaralega frelsisbar-
áttu án þjóðlegrar borgara-
stéttar, þeir heimta verzlunar-
frelsi sér til handa gegn harð-
vítugu viðnámi kaupmanna
sinna. Enginn maður þekkti
betur verzlunarhætti kaup-
mannastéttarinnar á íslandi
en Jón Sigurðsson. Hann
lýsir þessari stétt sjvo í hinni
miklu ritgerð sinni Um verzl-
un á Islandi: „En það er í
augum uppi hvað af því leiðir,
að kaupmenn eru ekki í land-
inu sjálfu nema meðan þeir
hafa minnst um sig, og það
er, að þeir og börn þeirra
segja lausu við landið, og
hafa Danmörku fyrir fóstur-
jörðu, en síðan draga þeir
þangað allar eigur sínar. Is-
land verður fósturjörð þeirra
aðeins til þess, að koma þeim
og börnum þeirra undan ýms-
um álögum, sem danskir menn
eru undir gefnir, en Islend-
ingar eru lausir við, en svo
langt er frá að þeir láti börn
sín læra íslenzkt móðurmál,
eða komi inn hjá þeim elsku
til landsins og löngun til að
verða því að gagni, að dæmi
finnast til að börnum ís-
lenzkra kaupmanna býður við
þegar Island er nefnt eða Is-
lendingar, og þykir ekkert of-
boðslegra á þessari jörðu. Get-
ur þá nokkuð verið eðlilegra
en þó íslendingar fái nokkurn
ímugust á slíkum mönnum,
og þyki þeir ekki Islendingar
vera, þó þeir lcunni að vera
vænir menn viðskiptis í mörg-
um öðrum greinum ? .... Er
nokkurt nafn óheppilegar val-
ið en að kalla slíka menn
íslenzka kaupmenn eða
f a s t a kaupmenn þar í
landi? Enginn er lausari við
Ftamhald á 10, síðu.