Morgunblaðið - 11.11.2015, Page 21

UMRÆÐAN 21
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 11. NÓVEMBER 2015
Eitt sinn varð ég
vitni að því að erlend
ferðakona kom út af
Þjóðminjasafninu, nam
staðar á tröppunum,
leit í kringum sig og
spurði stundarhátt á
sinni breiðu amerísku:
Hvers vegna er verið
að sýna manni allt
þetta, ef maður getur
ekki keypt það? Þeir
sem viðstaddir voru og
heyrðu þessa frómu ósk töldu
hana bersýnilega ekki svara verða
og að minnsta kosti fékk aumingja
konan ekki önnur viðbrögð en að
tvær íslenskar unglingsstúlkur
reyndu að bæla niður fliss, sem
spurningin vakti. Hér mættust
semsé tvenns konar menningar-
viðhorf, tvenns konar verðmæta-
mat, tvenns konar lífssýn.
Nú hefur vitnast, að einhverjar
aðrar íslenskar unglingsstúlkur
séu hættar að flissa, því að fyrir
þeim vefjist munurinn á sölufrelsi
og menningarfrelsi. Auðvitað
stendur öll fjölmiðlun á kross-
götum, vegna hinnar nýju upplýs-
ingatækni sem hefur t.d. breytt
atferli þorra ungs fólks til að afla
sér frétta, menningarþekkingar og
afþreyingar. Við öllu slíku þarf að
bregðast á skynsamlegan hátt.
Undirritaður var til dæmis alls
ekki fráhverfur þeim breytingum
sem gerðar voru á rekstrarformi
Ríkisútvarpsins 2007. En í dag
skulum við horfast í augu við að
sú tilraun mistókst og viðurkenna
það; hið gamla stjórnarfyr-
irkomulag var jafnvel betra, t.d. í
viðkvæmum pólitískum deilu-
málum. En þá er að horfa fram á
við og læra af reynslunni, sameina
ólík viðhorf og þarfir og finna
lausnir sem eru aðlaðandi fyrir
gjaldið). Reyndar kom í ljós við
skoðanakönnun ekki alls fyrir
löngu, að auglýsendur voru ekki
svo áfjáðir í að vera reknir af
markaði RÚV. En þarna eru ýms-
ar leiðir og sjálfsagt að prófa sig
áfram. Þorri almannaútvarps og
sjónvarps í Evrópu er ekki á aug-
lýsingamarkaði.
Ríkisútvarpið er menningar-
stofnun, engu síður en Þjóðminja-
safn og Þjóðleikhús og hefur mót-
að þjóðina og sjálfsvitund hennar
sennilega meira en nokkur önnur
slík stofnun. Undirritaður hefur
fylgst með starfsemi þess frá því
um 1940 og gefur auga leið, að ég
stend í mikilli þakkarskuld við það
starf sem þar hefur verið unnið;
ég get satt að segja ekki hugsað
mér tilveru án þess. Og líkt mun
vera um allan þorra þeirra Íslend-
inga sem komnir eru til vits og
ára. Vandinn er nú að bregðast af
ábyrgð við nýjum miðlunarleiðum
og Ríkisútvarpið á að sjálfsögðu
að taka þátt í að finna slíkar
lausnir.
Við kjósum okkur stjórn og al-
þingi til að tryggja okkur lýðræð-
islega meðhöndlun mála. Á sömu
hugsun er almannaútvarp byggt
og það er stofnun sem við höfum
falið menningarhlutverk, sem eng-
in önnur stofnun í samfélaginu
getur sinnt.
komandi kynslóðir.
Undirritaður
starfaði fyrir
UNESCO, menn-
ingar-, fræðslu- og
vísindastofnun Sam-
einuðu þjóðanna,
um langt skeið og
eitt af því sem þar
komst á oddinn með
nýrri öld var að
mæta breytingum á
upplýsingatækninni
á skynsamlegan
hátt og af ábyrgð,
því að frelsi fylgir ævinlega
ábyrgð. Ein meginhugsunin er að
menningarafurðir, hvers kyns sem
þær eru, séu annars konar en
venjuleg söluvara og skuli með-
höndlast út frá allt öðrum sjón-
armiðum og sem allt annars konar
auðlegð. Í UNESCO eru í dag
fulltrúar 7.000 milljóna manna og
yfir 90% af þátttökuþjóðunum,
styðja þessa hugsun sem einnig
nær yfir þau menningartæki sem
skapa eða miðla þessa menning-
arþætti. Hitt er annað mál, að
meðal aðildarríkjanna er litið öf-
undaraugum til þeirra þjóða sem
eiga sterkt almannaútvarp- og
sjónvarp, því að þar fer saman að
vera sterkust lýðræðiskennd og
oftast mest gæði efnis.
Vanda Ríkisútvarpsins í dag
verður að leysa; finna leiðir til að
greiða gamlar lífeyrisskuldir – t.d.
með greiðslum til ríkissjóðs úr
föllnum bönkunum, sem léku okk-
ur öll svo grátt. Núverandi stjórn-
endur hafa sýnt lit á að snúa
hallarekstri við og það ber að
virða. Síðan kemur sú spurning
sem oft hefur verið á oddi, hvort
auglýsingar skuli fjarlægja frá
Ríkisútvarpinu , t.d. úr Rás I til
að byrja með og tryggja því í
staðinn fast framlag (og ekki leika
sama leikinn og með útvarps-
Menningarstofnun sem
við getum ekki án verið
Eftir Svein
Einarsson » Vandinn er nú að
bregðast af ábyrgð
við nýjum miðlunarleið-
um og Ríkisútvarpið á
að sjálfsögðu að taka
þátt í að finna slíkar
lausnir.
Sveinn Einarsson
Höfundur er leikstjóri.
Að undanförnu hef-
ur Sveitarfélagið Ár-
borg verið að styrkja
faglega umgjörð leik-
og grunnskóla. Vendi-
punktar í þeirri vinnu
eru ný skólastefna frá
árinu 2013, stofnun
nýrrar skólaþjónustu,
stjórnendanámskeið,
áhugasamir starfs-
menn og foreldrar.
Aldrei er þó nóg að breyta formi
eða gefa út nýja skólastefnu.
Stöðugt þarf að huga að fram-
kvæmdinni og stuðningi við skóla-
starfið. Styrkja þarf þær að-
stæður sem nemendur og
kennarar búa við í hverjum skóla
og leggja áherslu á árangur á öll-
um sviðum. Í þeirri viðleitni er
mikilvægt að huga að samskiptum
og líðan bæði nemenda og kenn-
ara. Einnig þarf að styrkja tengsl
sem flestra í skólasamfélaginu og
þar skiptir þátttaka foreldra
miklu máli.
Fyrirmyndir sóttar
til Ontario
Í umbótavinnu sinni hafa leik-
skólar, grunnskólar og skólaþjón-
usta í Árborg sótt fyrirmyndir til
Ontario í Kanada. Þar eru skól-
arnir orðnir þeir bestu í heimi og
árlega fá þeir heimsóknir kennara
og stjórnenda víða að sem vilja
kynnast starfi þeirra. Á árunum
2003-2012 hefur námsárangur í
lestri, ritun og stærðfræði batnað
um 15% í 4000 grunnskólum fylk-
isins. Eitt af því sem hefur stuðl-
að að þessum góða árangri er að
skólarnir einbeita sér að fáum
markmiðum og áhersla er lögð á
virðingu gagnvart starfi kennara
og þeir hafðir með í ráðum þegar
áherslur eru lagðar. Leitast er
við að efla kennara í starfi, bæði
út frá þeirra eigin óskum, þörfum
nemenda og skólastefnu Ontario.
Litið er á kennslu sem sameig-
inlegt viðfangsefni og samstarf
kennara, skólastjórnenda og
kennsluráðgjafa hefur aukist mik-
ið frá árinu 2003, ekki einungis
innan hvers skóla heldur einnig
milli skóla. Kennarar miðla upp-
lýsingum sín á milli um það
hvernig nemendur þeirra ná ár-
angri og þeir skólar sem ná ekki
eins miklum árangri fá sérstakan
stuðning sem fylgt er eftir. Sá
stuðningur kemur ekki einungis
frá skólaþjónustu heldur einnig
frá öðrum skólum, bæði til kenn-
ara og skólastjórnenda. Sam-
keppni milli skólanna er á und-
anhaldi en þess í stað er lögð
rækt við sameiginlega ábyrgð á
börnunum í Ontario. Skólastjóri
sem nær góðum árangri deilir að-
ferðum sínum til annarra skóla-
stjórnenda, það er í takt við þá
samstarfshugsun sem lögð er til
grundvallar. Það er ekki allt full-
komið í Ontario en þær miklu og
árangursríku breytingar sem
unnið hefur verið að á stuttum
tíma hafa vakið mikla athygli.
Þróun skólastarfs í Árborg
Hugmyndafræðilegur grunnur
Ontario í skólamálum á rætur sín-
ar að rekja til hugmynda sem
nefndar eru lærdómssamfélagið
(professional learning community)
og í Sveitarfélaginu
Árborg leggjum við
rækt við vinnubrögð í
þeim anda. Það kem-
ur meðal annars fram
í sterkari tengslum
milli aðila skóla-
samfélagsins sem
birtist í fjölbreytilegu
faglegu samstarfi
þvert á skóla og
skólastig, svo sem í
kringum vinnu með
mál og læsi. Nokkrir
samstarfshópar eru starfræktir og
þar gefst tækifæri til faglegrar
samræðu og upplýsingamiðlunar
sem byggist á gagnkvæmu trausti
og virðingu þátttakenda sem koma
einkum úr hópi kennara, stjórn-
enda og frá skólaþjónustu. Sam-
starfsandinn hefur verið að eflast
að undanförnu, til að mynda hafa
foreldrasamtökin Samborg verið
stofnuð en það er samstarfsvett-
vangur foreldrafélaga grunnskóla í
Árborg. Samtökin eru þegar farin
að láta til sín taka á ýmsum svið-
um og hafa þau staðið fyrir fjöl-
mennum fræðslufundum fyrir alla
foreldra með góðum stuðningi frá
skólunum. Síðstliðið vor sóttu
grunnskólarnir í sveitarfélaginu og
skólaþjónustan saman um styrk í
Erasmus+ og fengu hann. Nú í
haust hefur samstarfshópum skóla
fjölgað enn frekar og hátt í 20
kennarar, skólastjórnendur og
skólaþjónustustarfsmenn vinna nú
að faglegum undirbúningi vegna
náms- og kynnisferða til útlanda í
tengslum við Erasmus-verkefnið.
Því er ætlað að efla starfsnám í
grunnskólum, spjaldtölvur í námi
og kennslu og faglegar áherslur í
anda lærdómssamfélagsins. Þátt-
takendur munu taka að sér stórt
hlutverk í að miðla þekkingu til
annarra í sveitarfélaginu og von-
andi einnig til skólafólks utan Ár-
borgar. Slík nálgun er í góðu sam-
ræmi við áðurnefndar áherslur í
Ontario. Við eigum þó margt eftir
ólært um lærdómssamfélagið en
teljum að með vinnu í anda þess,
símenntun og faglegu samstarfi
séum við að stefna í rétta átt. Að
lokum varpa ég fram þeirri spurn-
ingu hvort menntamálayfirvöld
hér á landi ættu ekki einmitt að
leggja meiri rækt við vinnubrögð í
anda lærdómssamfélagsins þar
sem allir helstu aðilar skólamála,
svo sem kennarar, foreldrar og
háskólafólk, eru kallaðir enn meira
að borðinu þegar styrkja á þjón-
ustu og stjórnsýslu á sviði
menntamála.
Rit sem höfð voru við höndina við grein-
arskrifin:
Fullan (2012). What America Can Learn
From Ontariós Education Success.
Edda Kjartansdóttir. Bestu skólarnir í
Ontario (2012) af kritin.is
Hargreaves og Fullan (2012). Profess-
ional Capital.
Tölum vel um kenn-
ara og náum betri
árangri í skólastarfi
Þorsteinn Hjartarson
» Í Ontario eru skól-
arnir þeir bestu í
heimi. Námsárangur
hefur batnað mikið og
virðing er borin fyrir
starfi kennara sem eru
hafðir með í ráðum.
Höfundur er fræðslustjóri hjá
Sveitarfélaginu Árborg.
Eftir Þorstein
Hjartarson
Í lok september var
vika ósýnilegra veik-
inda. Ehlers-Danlos
heilkennið (EDS) er
heilkenni sem ekki sést
utan á þeim sem hafa
það en getur valdið
þeim miklum verkjum
og óþægindum sem
geta raskað lífi þeirra –
jafnvel svo mikið að
viðkomandi er ófær um
að sinna vinnu eða skóla. Ég er móð-
ir ungrar konu sem er greind með
EDS og með þessari grein langar
mig að vekja athygli á þessum ósýni-
lega sjúkdómi.
Lítt þekktur sjúkdómur
EDS er arfgengur bandvefssjúk-
dómur þar sem genagalli veldur því
að myndun kollagens raskast og
bandvefir líkamans veikjast. EDS
heilkennið hefur lítið verið í um-
ræðunni hér á landi og því er þörf á
aukinni sérþekkingu heilbrigðis-
starfsfólks eða fagteymi um sjúk-
dóminn. Hugsanlega eru margir ein-
staklingar með EDS með aðrar
sjúkdómsgreiningar, svo sem vefja-
gigt.
Greining og meðferð
Það er ekki langt síðan farið var
að greina EDS. Einkennum þess var
fyrst lýst af læknunum Ehlers og
Danlos á fyrsta tug 20. aldar en
sjúkdómaflokkun heilkennisins varð
ekki til fyrr en árið 1997. EDS er
m.a. greint með svonefndu Beight-
on-prófi til að meta ofurliðleika í lið-
um. Þá er einnig gert DNA-próf til
að leita að galla í ákveðnum genum
tengdum myndun kollagens. EDS er
ólæknanlegt en með-
ferð miðast að því að
halda einkennum í
skefjum með sjúkra-
þjálfun.
Einkenni
EDS leggst á lið-
bönd, húð, innri líffæri
og æðar. Einkennin
geta verið margvísleg,
allt frá því að vera til-
tölulega lítil til þess að
vera það alvarleg að
þau hafa varanleg
áhrif á lífsgæði sjúklinga. Algeng
einkenni eru að sjúklingar eru ein-
staklega liðugir og með teygjanlega
húð sem er þunn og viðkvæm svo
þeir fá auðveldlega marbletti og sár
eru lengi að gróa. Algengt er að
sjúklingar detti úr lið (t.d. axlarlið
og fingurlið) með tilheyrandi verkj-
um. Langvarandi verkir og þreyta í
vöðvum, síþreyta og vefjagigt eru
oft fylgifiskar EDS.
Fylgikvillar
Algengur fylgikvilli EDS er trufl-
un á ósjálfráða taugakerfinu (Dys-
autonomia) en það stýrir m.a. hjart-
slætti og blóðþrýstingi. Þetta veldur
því að hjartsláttur eykst óeðlilega
mikið við það að standa upp, sem
veldur svima, þyngslum fyrir brjósti
og oft yfirliði þegar blóðþrýstingur
fellur samtímis. Þá eru meltingar-
truflanir með hægðatregðu, niður-
gangi, ógleði og bakflæði algengar
og sjúklingar eru viðkvæmir fyrir
vökvatapi. Svo má einnig bæta við
þrálátum höfuðverk, sem kemur
eins og rafstraumur þegar lausir
hálsliðir þrýsta á taugar og valda
verkjum. Svefntruflanir sökum
verkja eru algengar og skerðir það
lífsgæði einstaklinga. Eins og sjá má
af þessari upptalningu er EDS,
ásamt fylgikvillum, erfiður sjúkdóm-
ur og það er algengt að sjúklingar
sem lifa með honum þjáist af þung-
lyndi og kvíða.
Þrautaganga í kerfinu
Á þrautagöngu milli lækna höfum
við mæðgur orðið varar við þekking-
arskort á sjúkdómnum og jafnvel
áhuga- og skilningsleysi sem jaðrar
oft á tíðum við virðingarleysi. Tvisv-
ar sinnum hefur TR neitað dóttur
minni um örorku og talið að end-
urhæfing væri ekki fullreynd. Sú
endurhæfing sem hefur staðið til
boða hefur hins vegar reynst henni
of erfið og læknar hafa af þekking-
arleysi sínu á sjúkdóminum jafnvel
sýnt henni fordóma.
Það er vissulega erfitt að kyngja
því að vera 25 ára og geta ekki vegna
veikinda sinnt þeim viðfangsefnum
sem jafnaldrarnir eru að takast á
við. Dóttir mín er með erfiðan sjúk-
dóm og þarf á því að halda að veik-
indi hennar séu tekin alvarlega. Hún
þarf að fá örorku sína metna. Því á
hún rétt á sem einstaklingur í þessu
þjóðfélagi.
Þess má geta að á Facebook er
hópur sem heitir Ehlers Danlos
Syndrome (EDS) á Íslandi og ég
hvet alla sem vilja kynna sér sjúk-
dóminn betur til að ganga í hann.
Þekkir þú Ehlers Danlos?
Eftir Hrönn
Hreiðarsdóttur »EDS er ólæknanlegt
en meðferð miðar að
því að halda einkennum
í skefjum með sjúkra-
þjálfun.
Hrönn Hreiðarsdóttir
Höfundur er svæfinga-
hjúkrunarfræðingur.