Norðurslóð - 27.03.1981, Qupperneq 3

Aldarafmæli Búnaðarfélags
Cirrivfrl rr\1 o Hörðum höndum vinnur hölda kind
ðVariUdula ár og eindaga . . .
Þegar Jónas Hallgrímsson orti
ljóð sitt Alþing hið nýja vet-
urinn 1839 - þaðan sem þessar
ljóðlínur eru teknar - var verið
að hugsa til þess að stofna fyrstu
búnaðarfélögin á íslandi.
Suðuramtsins Húss- og bú-
stjórnarfélag var þegar stofnað
árið 1837 og fáein önnur komu í
kjölfarið. En framfarir voru
hægar í landbúnaði framan af
19. öldinni. Lík verkfæri voru
notuð og í árdaga á tímum
Þorsteins Svarfaðar: Pállinn,
rekan, kláran klifberinn, hrífan
og orfið. Slegið var með skamm
beittum ljáspíkum, sem voru
bundnar á orfin með leður-
þvengjum. Örsnauð þjóðin og
illa skædd háði erfiða lífsbar-
áttu til þess að hafa í sig og á.
Hugmyndir nytsemisstefnu-
manna á 18. öld, sem Eggert
Ólafsson, séra Björn Halldórs-
son í Sauðlauksdal og Magnús
Ketilsson sýslumaður kynntu
hér á landi bæði í orði og verki
vöktu að vísu nokkra athygli, en
Fyrsti formaður, Jóhann bóndi á
Ytra-Hvarfi.
Núverandi form., Jóhann bóndi á
Ytra-Hvarfi.
voru þó aðeins sem gárur á
kyrru vatni.
Svarfaðardalur fyrir einni öld.
Reynum að setja okkur fyrir
hugskotssjónir hvernig umhorfs
var hérna í sveitinni fyrir
hundrað árum.
Fjöllin voru eins og þau eru
núna og áin líka, nema að
Skíðadalsáin rann þá austur við
fjallsrætur allt frá Ytra-Hvarfi
og niður að Hofsá. Tjarnar-
tjörnin var miklu stærri. Hún
hálffylltist af aur og leðju í einu
ógurlegu flóði 3. október árið
1887. Sama máli gegndi um
„Sökkuna," en svo nefndist
óvætt fen sunnan við Lamb-
hagann á Sökku, og jörðin
dregur nafn sitt af. Sakkan
fylltist af aur í flóðinu mikla og
breyttist þegar fram liðu stundir
í vildisengjar.Að minnsta kosti
2 jarðir í Svarfaðardalshreppi
fóru í eyði árið eftir vegna
skriðufalla þennan haustdag
fyrir tæpum 96 árum. Það voru
Kóngsstaðir og Syðri-Más-
staðir. Margar aðrar jarðir urðu
fyrir stórfelldum náttúruham-
förum. Geta má þess til gamans
að á 19. öld gekk selur í Svarf-
aðardalsá og stunduðu ýmsir
bændur þá selveiði í ánni,
einkum neðan til. Svo segir Gísli
Kristjánsson mér eftir afabróð-
ur sínum, Kristjáni Alexanders-
syni, sem var vinnumaður á
Sökku, líklega um 1860-1870.
Brýr voru engar og engir vegir
nema hestagötur. Bæjaröðin
var þéttari þá en nú, enda
bjuggu yfir 600 manna í hreppn-
um. allsstaðar voru torfbæir,
flestallir burstabæir, með skála
og skemmuþil fram á hlaðið.
Var það fremur ungt bygginga-
lag, hafði komist í tísku seint á
18. öld. Túnin voru dálitlir,
þýfðir kragar kringum bæina.
Búin voru lítil, en margir
bændur fæddu sig og sína
meðfram af sjófangi sem aflað
var á árabátum frá Böggvis-
staðasandi, en þar voru þá
sjóbúðir einar.
Einbýlishús
Fasteignin Mímisvegur 16 er til sölu.
Upplýsingar veitir Benedikt Ólafsson hdl.,
sími 25566.
]
Guð veri með ykkur.
JÓNÍNA VIGFÚSDÓTTIR.
Þökkum innilega auðsýnda samúð og vinarhug við >
andlát og jarðarför
EIÐS' SIGURÐSSONAR
frá Ingvörum.
Kristbjörg Eiðsdóttir, Friðrik Sigurðsson,
Freylaug Eiðsdóttir, Skjöldur Steinþórsson,
Júlíus Eiðsson, Valgerður Þorbjarnardóttir,
Rósfríður Eiðsdóttir, Þórhallur Pétursson,
Sigurður Eiðsson, Maria Arngrimsdóttir,
Kristín Eiðsdóttir, Hörður Kristgeirsson,
barnabörn, barna-barnabörn og
barna-barna-barnabörn.
----------—------------------------------
Hjartans þakkir færi ég öllum þeim sem glöddu
mig með heimsóknum, skeytum og gjöfum á 70
ára afmæli mínu 10. mars s.l.
Félagshugmyndir eflast.
Þegar Jóhann Jónsson á Ytra-
Hvarfi og félagar hans, þeir
Baldvin Þorvaldsson á Böggvis-
stöðum, Þorfinnur Guðmunds-
son á Hrísum, Anton Árnason á
Skáldalæk og Jón Jónsson á
Jarðbrú, stofnuðu Búnaðar-
félag Svarfdæla fyrir rúmum
hundrað árum voru þegar til
allmörg hreppabúnaðarfélög í
landinu, en þó mjög dreift.
Vorið 1863 sendi Pétur Hafstein
amtmaður á Möðruvöllum um-
burðarbréf til allra hreppsstjóra
í Norðuramtinu ogeggjaði þátil
samtaka um búnaðarframfarir.
Vakti hvatning amtmannsins
mikla eftirtekt og umtal, en
framkvæmdir urðu minni en
vænta mátti vegna harðinda og
fjárkláða um það leyti. Þó má
nefna að Fram-Eyfirðingar
stofnuðu framfarafélög á árun-
um 1873-1874.
Tvímælalaust hafa tveir at-
burðir sem urðu á íslandi eftir
miðja 19. öld stuðlað að því að
skýra félagshugmyndir og
glæða félagsanda, en það voru
Þingvallafundurinn 1851 og
Þjóðhátíðin 1874. Ýmsir menn
rituðu líka í blöð um búnaðar-
félagshugmyndina, s.s. Jón Sig-
urðsson, Jón á Gautlöndum,
Einar í Nesi og Jakob Hálf-
dánarson. Ekki má heldur
gleyma hlut skáldanna sem
mestan hlut allra áttu í þjóðar-
vakningunni.
Vaxandi verkkunnátta
Ný vinnubrögð og betri verk-
færi breiddust smátt og smátt út
um sveitir landsins, einkum
fyrir áhrif frá búnaðarskól-
unum í Ólafsdal, á Hólum,
Hvanneyri og Eiðum og síðar
frá Ræktunarfélagi Norður-
lands. Ein meiri háttar bylting í
sláttutækni íslendinga varð að
vísu fyrir daga þessara búnaðar-
stofnana, eða laust fyrir 1830.
Það var þegar sunnlenskum
presti, séra Þórði Árnasyni á
Skarði á Landi datt það snjall-
ræði í hug að festa þjóið á
ljánum við orfið með tveimur
járnhólkum, í stað ljábanda.
Fjörtíu árum síðar kom Torfi í
Ólafsdal með „skosku" ljáina
sína, sem talið er að hafi fast að
því tvöfaldað afköst manna við
slátt.
Fyrstu túnslétturnar í Svarf-
aðardal voru svonefndar
hryggjasléttur, með kýfðum beð
um til þess að forðast kal. Sér
þeirra enn stað sumstaðar í
dalnum, t.d. er ein slík rétt
neðan við bæinn í Syðra-
Garðshorni. Þá sléttu sagði
amma mín, Jóhanna Björns-
dóttir að Guðmundur Guð-
mundsson búfræðingur frá Hól-
um, síðar bóndi á Þúfnavöllum
hefði gert árið 1885 fyrir föður
sinn Björn Jónsson, sem þá bjó í
Syðra-Garðshorni.
Búnaðarfélögin urðu farveg-
ur framfara í búskap. í þeim
lærðu menn að vinna saman. Á
þessum hundrað árum sem liðin
eru frá stofnun Búnaðarfél-
ags Svarfdæla má greina nokk-
uð afmörkuð tímabil í ræktunar
aðferðum.
Hið fyrsta var þaksléttutíma-
bilið. Það stóð í u.þ.b. fimmtíu
ár, frá 1880-1930. Þáfórujarða-
bótamenn, sem flestir voru
búfræðingar frá Hólum á vorin
og unnu í jarðabótavinnu hjá
bændum. Vitað er með vissu um
nöfn milli 30-40 svarfdælskra
jarðabótamanna frá þeim tíma
og hefur Gísli Kristjánsson fyrr-
um ritstjóri gert skrá um þá. í
þeim vaska hópi voru margir
sem síðan urðu bændur í Svarf-
aðardal. Meðal þeirra var faðir
minn sem fór að vinna í
Undirbúningsnefndin: F.v.: Lára á Hofi, hjónin á Hóli, Ingvörum, Grund
og Klaufabrekkum.
jarðabótavinnu eftir að hann
kom frá Hólum 1912. Minntist
hann jafnan þess tíma með
mikilli ánægju.
Þaksléttutímabilið skarast
við plægingaskeiðið. sem í
Svarfaðardal mun hafa staðið
frá 1925, og fram um 1945.
Hér var um grasrótarplæg-
ingu að ræða, en áður hafði
Angantýr Arngrímsson frá Jarð
brúargerði, fyrsti svarfdælski
búfræðingurinn, reynt undir-
ristuplægingu á fyrstu árum
aldarinnar, með fyrsta plóg-
inum sem kom í Svarfaðardal á
seinni öldum (árið 1901). Sú
aðferð náði ekki útbreiðslu.
Plægingarskeiðið nefni ég
þann tíma þegar sérstakir
plægingamenn ferðuðust um
með þjálfaða plóghesta og
plægfíu hjá bændum. Til þessa
verks völdust aðeins harðdug-
legir og þolgóðir menn með
þrekmikla hesta.
Fyrstur var Kristinn Guð-
mundsson, síðar bóndi á Mos-
felli og lengi fulltrúi Kjalar-
nesþings á Búnaðarþingi. Þá
kom Páll Sigurðsson, síðar
bóndi og hótelhaldari í Forna-
hvammi.' Tóku þá svarfdælskir
menn við. Man ág að nefna þá
Ara Þorgilsson á Sökku, Stefán
Björnsson, síðar bónda á Grund
Friðrik Sigurðsson, síðar bónda
á Hánefsstöðum, Sigurjón Krist
jánsson, síðar bónda í Brautar-
hóli, Þórarinn Jónsson, síðar
bónda á Bakka og Þórhall
Pétursson síðar bónda á Grund
og víðar.
„Hið dauða afl“ reyndist af-
kastamikið.
„Hið dauða afl“ en svo nefndu
ýmsir vélaraflið um þær mundir
var fyrst notað við að brjóta
land í Svarfaðardal árið 1929.
Þá vann Rútur Þorsteinsson frá
Þverá í öxnadal með Fordson-
dráttarvél sína og jarðvinnslu-
tæki á mörgum bæjum í sveit-
inni. Næsta ár kemur svo fyrsta
dráttarvélin með lögheimili í
Svarfaðardal, hann Surtur
gamli. Það var reyndar ný og
gljáandi Fordson hjóladráttar-
vél, þegar Stefán Björnsson,
síðar bóndi á Grund keypti
hana á sínum tíma og vann með
þeirri vél hér fyrstur manna að
nýræktun lands. Dráttarvélin
kostaði 3.000 kr. en verkfærin
1.600 krónur árið 1930. Stefán
seldi dráttarvélina síðar Bún-
aðarfélagi Svarfdæla.
Surtur var merkileg vinnuvél
sem margfaldaði afköst frá því
sem var á þaksléttuárunum.
Margur góður drengur var
dráttarvélarstjóri á Surti. Það
held ég þó að stundum hafi
verið óþægilegt að hristast á
baklausu sætinu á honum allan
liðlangan daginn., Surtur var
ódrepandi tæki og hann var
notaður í jarðabótavinnu til
1949 og þá seldur Ara bónda á
Búrfelli. Surtur mun nú vera í
eigu Þorgilsar bónda á Sökku.
Vonandi fer vel um þennan
merkilega forngrip, sem best
væri þó kominn á minjasafn.
Um miðjan fimmta áratuginn
koma jarðýturnar til sögunnar,
hin stórvirku jarðvinnslutæki
og heimilisdráttarvélar einnig.
Jóhannes Haraldsson í Ytra-
Garðshorni keypti fyrstu heim-
ilisdráttarvélina í Svarfaðardal
15. júní árið 1945. Var það lipur
Farmall, sem kostaði 7:596
krónur með sláttuvél og plóg.
Má mikið vera ef það var ekki
ein sú fyrsta norðan Akureyrar
á þeim tíma, því þegar Jóhannes
ók Farmalnum út í dal frá
Akureyri vakti nývirki þettasvo
mikla athygli að áhugasamir
bændur ems og Eggert á Möðru
völlum og Snorri á Krossum
gerðu sér ómak niður á veg til
þess að skoða gripinn.
Ekki urðu þó dráttarvélar
algengar á bæjum í Svarfaðar-
dal fyrr en eftir 1950. Þessar
góðu vinnuvélar gjörbreyttu
búskap í Svarfaðardal eins og
annarsstaðar. Reyndar er óget-
ið hesta- og heyvinnuvélanna og
væri ómaklegt að gleyma þeim,
svo nytsöm og skemmtileg
verkfæri sem þær voru. Þeirra
skeið stóð í um 30 ár á undan
dráttarvélatímanum.
Ég hef hér dvalið við tækni-
framfarir í búskap og verður
annað að sitja á hakanum nú
vegna rúmleysis.
Úr frumbúskap í viðskipta-
búskap
Á fyrri hluta 20. aldar breyttist
búskapur hér á landi úr sjálfs-
þurftarbúskap í viðskiptabú-
skap, þegar bæir og þorp
stækkuðu og íbúar þeirra fóru
að kaupa búsafurðir af bænd-
um. Framfarir þær, sem orðið
hafa í landbúnaði síðustu
mannsaldra í ræktun, kyn-
bótum og tækni hafa margfald-
að afköst í þessari atvinnu-
grein. Búnaðarfélögin hafa átt
mikinn þátt í þessari fram-
þróun.
Með breyttri þjóðfélagsskip-
an hafa búnaðarfélögin einnig
orðið grunneiningar í stéttar-
samtökum bænda, baráttutæki
til sóknar og varnar fyrir
bændastéttina.
Fyrir skemmstu sannaði þessi
félagsskapur gott skipulag sitt
þegar í óefni stefndi vegna of-
framleiðslu landbúnaðarvara
og bændur gripu sjálfir til
úrræða til að takmarka fram-
leiðsluna. Mjólkurframleiðslan
var á síðasta ári tæpum 9%
minni en 1979. Má ætla að þar
hafi náðst nokkurt jafnvægi
milli framleiðslu og neyslu og
það í fyrstu atrennu. Er það
athyglisvert að þessi árangur
skuli hafa náðst fyrir aðgerðir
bænda, en ekki fyrir eitthvert
valdboð að ofan.
Þó að Búnaðarfélag Svarf-
dæla eldist að árum og hafi náð
virðulegum aldri, er það þeirrar
náttúru eins og mörg önnur
þjóðþrifa félög, að það yngir sig
sjálft og mun gera jafn lengi og
bændur búa í dalnum og rækja
félag sitt.
Frumherjunum sé heiður og
þökk!
Ég óska Búnaðarfélagi Svarf-
dæla til hamingju með afmælið.
Júlíus J. Daníelsson.
ATH. Stytta varð greinina lítillega. Höf.
beðinn velvirðingar.
NORÐURSLÓÐ - 3