Norðurslóð - 24.02.1987, Side 2

NORÐURSLÓÐ
Útgefendur og ábyrgðarmenn:
Hjörtur E. Þórarinsson, Tjörn, Svarfaðardal
Jóhann Antonsson, Dalvík
Afgreiösla og innheimta: Sigriður Hafstað, Tjörn
Sími 96-61555
Ljósmyndari: Rögnvaldur Sk. Friðbjörnsson
Prentun: Prentsmiöja Björns Jónssonar
Grund í Eyjafirði
fyrir sauðarkrof
f símatíma morgunútvarpsins mánudaginn 16. febrúar gafst
mönnum kostur á að segja álit sitt á gerð varaflugvallar, sem
nú er á dagskrá.
Ekki stóð á því, að margir vildu leggja orð í belg og kom
glögglega fram að margir taka afstöðu til málsins einungis út
frá þröngu byggðasjónarmiði, vilja sem sé ólmir fá flugvöll-
inn inn í sitt hérað með þeirri atvinnu og gróðamöguleikum,
sem menn halda að fylgi byggingu og rekstri hans.
Látum svo vera, það er þó bara ósköp venjuleg sérgæska
eða eigingirni, sem er einn ríkasti þátturinn í mannlegu eðli.
Lakara var það, að fram kom hjá mörgum, líklega meiri-
hluta, þessara símhringjenda, að þeim fannst ekkert við það
að athuga, að Nato legði fram þá fjármuni, sem til þarf, og
fengi þá um leið þá aðstöðu, sem herstjórn þess þykist þurfa á
varaflugvelli hér á landi. Tónninn var þessi: Allt í lagi, bara fá
peningana, hvað stríðsmenn Nato síðan gera hér skiptir ekki
máli. Það var sannkölluð hrollvekja. Er þetta virkilega spegil-
mynd af afstöðu þjóðarinnar eða má maður leyfa sér að vona,
að þetta símafólk sé öðrum fremur undirmálsfólk, sem ekki er
mark á takandi.
Líklega er því þó ekki að heilsa. Það hefur margsinnis
komið fram í sambandi við umræðu um kjötsölu til Varnar-
liðsins svokallaða, að margir íslenskir bændur telja það eina
helstu bjargarvonina, að við getum selt drjúgan hluta af kjöt-
framleiðslu okkar þangað og heimta með offorsi, að stjórn-
völd gangi í málið og útvegi okkur þennan eftirsótta markað.
Nú hefur þetta tekist að nokkru og kjötfjallið rýrnar um
nokkra tugi tonna, einkum þó af svína- og fuglakjöti, sem er
framleitt hér af innfluttu fóðri einvörðungu. Þessi skrípa-
leikur er öllum til vanvirðu, sem við það eru riðnir og minnir
helst á hina grátlegu sögu um bóndann á Grund í Eyjafirði,
sem seldi höfuðbólið fyrir reykt sauðarkrof í hallæri og
bjargarþrotum.
Nú þurfum við á öðru fremur að halda en að njörva okkur
fastar efnahagslega við her og hernaðarumsvif Atlandshafs-
bandalagsins hér í norðurhöfum. Merkilegir hlutir virðast
vera að gerast í stórveldapólitíkinni, sem eru líklegir til að
leiða til slökunar og e.t.v. stöðvunar þess voðalega
vígbúnaðarkapphlaups, sem verið hefur í gangi um langt
skeið og í kjölfar þess niðurlagning einhverra herstöðva, sem
stórveldin hafa á erlendri grund.
Þá væri ömurlegt ef við værum búnir að gera okkur svo háð
erlendri hersetu að við yrðum að biðja auðmjúklegast um
hana til frambúðar, svo að efnahagur okkar fari ekki í
kaldakol.
HEÞ
Þorrablótið hjá KEA. Raddbandið frá Akureyri spilar á ósýnileg hljóðfæri.
2 -NORÐURSLÓÐ
Helgi Hallgrímsson:
Frá huldufólki í
Svarfaðardal I
Her verður greint frá því helsta, sem höfundur hefur getað dregið
saman um huldufólk í Svarfaðardalshreppi, en áður hefur verið
ritað um „Álagastaði" í Svarfaðardal, í Norðurslóð, 2.-4. tbl. 1986
og um „Vættastöðvar" í Dalvíkurumdæmi í 1.-6. tbl. 1985. í
„Vættastöðvunum" voru huldufólksbústaðir teknir með, en í
„Álagastöðunum“ aðeins ef huldufólk var eitthvað viðriðið álögin,
sem ekki er alltaf.
Huldufólkssögur eru einn viðamesti þátturinn í þjóðtrú okkar
Islendinga, og þekkjast um allt landið, þótt töluverður mismunur sé
á þéttleika huldufólksbyggðanna eftir sveitum og landshlutum.
Óviða á landinu mun þéttbýli huldufólks vera eins mikið og hér í
Eyjafirði, ef dæma má eftir sögum sem af því fara, og ekki virðist
enn neitt lát á birtingum þess, þrátt fyrir tæknivæðingu og
sjónvarpsgláp.
Varðandi hugsanlegar skýringar á huldufólksfyrirbærum vísast
til greina minna „Þættir um þjóðtrúarfræði" í timaritinu Heima er
bezt, 1983-1986.
Þess má gjarnan geta hér, að Svarfaðardalur hefur fóstrað einn af
okkar bestu þjóðsagnariturum, sem er Þorsteinn Þorkelsson frá
Syðra-Hvarfi, síðar á Hofi og víðar, bókbindari, kennari, fræði-
maður og skáld. Eru allmargar prýðilegar sögur eftir hann í þjóð-
sagnasafninu Grímu og í Þjóðsögum Ólafs Davíðssonar, þar á
meðal nokkrar huldufólkssögur úr dalnum, en nokkuð af sögum
hans er enn óbirt í handriti. Væri athugandi fyrir framtakssama
menn, að gefa út þjóðsögur hans í heild, ásamt viðeigandi greinar-
gerð um þennan óvenjulega fræðimann, sem var betri rithöfundur
en margan grunar.
Vellir í Svarfaðardal
Á kirkjustaðnum og prests-
setrinu Völlum eiga að hafa
gerst a.m.k. tvær huldufólks-
sögur, sem skráðar eru í þjóð-
sagnasöfnum.
í Þjóðsögum Jóns Árnasonar,
3. bindi, bls. 131-132 er sagan
„Eyjólfur prestur og álfkonan",
sem Björn Jóhannesson á Finns-
stöðum í Kinn hefur skráð. Á
hún að hafa gerst í tíð Páls
Vídalíns, og ætti presturinn
samkvæmt því að hafa verið
Eyjólfur Jónsson, sem kallaðúr
var hinn lærði, er var pr. á
Völlum, 1704-1745, og samdi
Vallaannál.
Þetta er alþekkt huldufólks-
söguminni eða ílökkusögn, um
prest eða bónda sem á vingott
við huldukonu, og hverfur til
hennar á jólum eða nýjársnótt,
en vinnumann hans (eða son)
langar til að fara með honum,
og fær það eftir miklar úrtölur,
en verður það til ógæfu. Reyndar
segir Björn þessa sögu næstum
eins, um prest nokkurn á
Húsavík í Þingeyjarsýslu, og er
sú saga næst á undan í þjóð-
sagnasafninu.
Þess má geta, að Eyjólíur
lærði var ógiftur og barnlaus,
eftir því sem segir í ísl. ævi-
skrám, og gat það m.a. orðið
tilefni sagnarinnar.
Hin sagan frá Völlum, heitir
„Hosa“ og er rituð af Þorsteini
Þorkelssyni, áðurnefndum, og
birt í Grímu, 25. hefti, bls. 65
(eða 5. bindi nýju útgáfunnar,
bls. 131-132).
Þar segir frá þeim undarlega
atburði, er Jón Hallgrímsson
(Þorlákssonar frá Skriðu), varð
fyrir, er hann bjó nokkur ár á
Völlum, í félagi við séra Kristján
Þorsteinsson (sem þar var pr.
1846-1858), að skipt var um
lamb undir einni ánni.
„Það var eitt kvöld á sauð-
burði, að hann lét nokkrar
lambær inn í hús, og meðal
þeirra var ein hvít, með hvitu
lambi, nokkurra nátta gömlu.
Þegar ærnar voru látnar út
morguninn eftir, yar hvíta lambið
horfið, en undir ána var komin
svarthosótt gimbur.“ ...
„Sú var skoðun manna, að
ljúflingar hefði skipt um lömbin.
Hosa dafnaði vel, reyndist síðar
góð mjólkurær og varð gömul.
Einkennileg var hún að því leyti,
að hún hafði miklu stærri eyru
en aðrar sauðkindur."
Gröf - Brautarhóll
Hugrún skáldkona, öðru nafni
Fillippía Kristjánsdóttir, frá
Brautarhóli, segir í bókinni ,,Eg
læt það bara flakka“ (Rvík.
1982, bls. 57), frá öðrum atburði,
sem ekki er síðureinkennilegur,
og gerðist á leiðinni milli
Brautarhóls og Valla, þar sem
hún kallar Merkisholt, líklega
ekki allfjarri eyðikotinu Skriðu.
Filippía var barn þegar þetta
gerðist, og var send út að
Völlum, einhverra erinda, en
tafðist við berjatínslu á leiðinni
og rak þá augun í blað með
prentuðu letri, sem lá þarna í
skorningi. Á því voru tvær
vísur, sem hún lærði. Nokkrum
mánuðum eða árum seinna fann
hún aftur blað með þessum
sömu vísum á sama staðr og
segist þá ekki hafa orðið lítið
undrandi, enda telur hún úti-
lokað að það hafi getað verið
sama blaðið. Hún segir engan
hafa kannast við vísurnar, sem
hún spurði, fyrr né síðar, og
skilja má á henni, að hún hafi
talið þær eins konar spá eða
leiðbeiningu frá velviljuðum
hulduverum.
Þá segir Filippía einnig frá
því, að hún og bróðir hennar
heyrðu skilvinduhljóð að nætur-
lagi, fyrri part vetrar sama ár, og
blaðið fannst.
„Kannske það hafi bilað
skilvinda hjá blessuðu huldu-
fólkinu", hugsaði ég, „og það
hafi orðið að leita sér hjálpar á
þennan hátt.“
Um morguninn reyndist allt
vera með kyrrum kjörum í
búrinu og skilvindan hrein á
sínum stað.
Borgir og Grásteinn
á Skeggstöðum
Borgir kallast bunga eða hjalla-
vottur, neðst í hlíðinni innan
(sunnan) bæjarins, á merkjum
við Hofsárkot. Þar eru nokkrar
fallegar klettaborgir, og hafa
Skeggstaðabændur fyrir satt, að
þar sé huldufólksbústaður, þótt
ekki fari sögum af því.
„Neðan við miðjar Borgirnar,
er allstór steinn, sérstakur, er
Grásteinn kallast, en ekkert vita
núverandi heimilismenn á
Skeggstöðum, sérstakt um hann
að segja . .“ segir Jóhannes Óli í
örnefnaskrá sinni.
Sigvaldi Gunnlaugsson frá
Hofsárkoti, sem nú á heima á
Skeggstöðum, sagði mér hins
vegar eftirfarandi sögu um
Grástein, fyrir um ári síðan:
Gamalíel Hjartarson, sem bjó
á Skeggstöðum árin 1921-1935,
var eitt sinn á ferð milli bæjanna
í dimmviðri, en þar sem hann
var þarna vel kunnugur, þóttist
hann viss um að rata. Um það
bil sem hann taldi sig vera
kominn heim, uppgötvar hann,
að hann er kominn að Grásteini.
Þykist hann nú taka rétta stefnu
þaðan heim að bænum, sem
ekki er nema urn 200 m eða svo,
en þrátt fyrir það er hann aftur
kominn að steininunr eftir litla
stund. í þriðja skipti endurtekur
þetta sig, en þá varð Gamalíel
skapbrátt. og lét víst einhver
ófögur orð faila um íbúana í
steininum, enda komst hann nú
heim í næstu atrennu.
(Hér má bæta því við, að
höfund grunar, að í þessum
svonefndu Grásteinum. sem eru
margir hér í Eyjafirði og víðar
um land, hafi búið sérstök álfa-
tegund, sem var líklega kölluð
„grámenn", etv. eitthvað í ætt
við dverga, og gat það fólk verið
stríðið og meinsamt á stundum.)
[í sambandi við „Álaga-
hvamminn" á Skeggstöðum,
sem sagt var frá í Álagaþáttun-
um í fyrra, sagðist Sigvaldi ekki
hafa heyrt að nein álög hvíldu á
honum, en kannaðist þó við, að
einkennilega oft vildi það brenna
við, að hey hrektist í hvamm-
inum.
í Hofsárkoti, segir Sigvaldi
að sé álagablettur, út og upp í
hlíðinni, ekki langt frá bænum
(og fyrrnefndum Borgum á
Skeggstöðum). Þetta er lítill
valllendisbolli, grasgefinn, og
segist Sigvaldi hafa kallað hann
„Grænabolla" (etv. =Kúabolli í
örnefnaskrá Jóh. Óla). Því var
trúað, að ekki mætti slá þennan
bolla, og var það aldrei gert
meðan heimildarmaður bjó þar,
eða vissi til.]
Álfhóll og Álfhólssteinn
á Ytra-Hvarfi
Hans var áður getið í „Álaga-
þáttunum“, því þar er álaga-
blettur (sláttubann) sem nefnist
Þórarinsbolli. Álfhóllinn blasir
við sjónum, skammt fyrir innan
og ofan bæinn. Hóllinn er
raunar þrískiptur, og heita
hlutarnir Ysti-, Mið- og Syðsti-
Álfhólskollur, segir í Ornefna-
skrá. Er syðsti kollurinn hæstur.
„Framan í Alfhóli er geysistór
steinn, Álfbólssteinn, talinn
mikill huldufólksbústaður," segir
Örnefnaskráin. Þórarinsbolli er
sunnan undir ysta hólkollinum.
Þótt Álfhóllinn á Hvarfi og
Álfhólssteinninn sé „mikill
huldufólksbústaður", hefur mér
ekki tekist að finna neinar
huldufólkssögur frá þessum stað
í prentuðum heimildum, né
heldur frá Syðra-Hvarfi. Við
þann bæ var söguritarinn áður-
nefndi kenndur, og hefði átt að
vera kunnugt um sagnir, sem
þar hefðu gerst. Milli þessara
bæja er víða einkennilegt lands-
lag, með hólum og klettastrýt-
um, er myndast hafa við berg-
hlaup eitt mikið. Má vera að
huldufólk forðist lremur slík
fyrirbæri, eins og taliö er að það
forðist eldhraun, en Álfhóllinn á
Syðra-Hvarfi mun vera jökul-
ruðningshóll, eins og reyndar
nafni hans í Dæli, er síðar
verður getið.