Norðurslóð - 14.12.1988, Síða 7

NORÐURSLÓÐ - 7
Árni Daníel Júlíusson:
Hákarlaveiðar
A 19. öld var einn atvinnuvegur öðrum gróðavænlegri við
Eyjafjörð: Hákarlaveiðar. Hvernig má það vera, spyr nú ein-
hver, voru menn svona sólgnir í hákarl? Líklega voru menn
álíka sólgnir í góðan og vel verkaðan hákarl eins og nú á
dögum, en sú var ekki ástæðan fyrir veiðunum. Það var lifrin
og Iýsið sem sóst var eftir. Lýsið var eftirsótt vara í útlönd-
um. Hákarlamið voru olíulindir þess tíma, hákarlalýsi var
notað til lýsingar í erlendum borgum og bæjum. - Hákarla-
veiðarnar voru þannig talsvert ólíkar nútíma fiskveiðum að
eðli og inntaki. Það sem sótt var í sjóinn á hákarlaskipum var
ekki matur, heldur ljósmeti. I fyllingu tímans gerði gas og
rafmagn út um hákarlaveiðarnar, menn vildu heldur lýsa
með Ijósaperum Edisons en hákarlalýsi frá íslandi. - Hvaða
áhrif höfðu þessar veiðar á eyfirsku sveitirnar? Því ætla ég að
reyna að svara í stórum dráttum og Iýsi um leið ýmsu varð-
andi hákarlaveiðarnar.
Úldið hrossaket í beitu
Rætt er um hákarlaveiðar hér við
land þegar á 15. öld. Ekki er vit-
að hvort hákarl var veiddur fyrr,
en ólíklegt er annað en að land-
námsmenn hafi kannast við
kauða og jafnvel haft með sér
verkunaraðferðir (kæsingu) frá
Noregi. Á 14. öld var reyndar
farið að flytja út lýsi, mjög lík-
lega hákarlalýsi. Talsvert var
veitt af hákarli á 16. og 17. öld,
en dró heldur úr er kom fram á
miðja 18. öld. Hákarlaveiðar
voru stundaðar á annan hátt en
flestar aðrar veiðar, því menn
lágu úti á djúpmiðum dögum
saman til að sækja þann gráa,
sem kallaður var. Á þessum tíma
og allt fram yfir 1800 var mest
sótt af Ströndum og af Skaga í
hákarl, jafnvel úr Fljótum.
Þegar kom fram yfir miðja 18.
öld jókst mjög eftirspurn eftir
hákarlalýsi og það hækkaði í
verði, urn leið og borgir Vestur-
landa tóku vaxtarkipp. Það er að
öllum líkindum um þetta leyti
sem Svarfdælingar fara að sækja
hákarl. Þeir gerðu út frá Siglu-
nesi og höfðu þar sjóbúð sem
kölluð var Böggversbúö. Farið
var á opnum bátum, áttæringum,
sem siglt var á miðin en ekki
róið. Oft var farið langt út, jafn-
vel svo langt að ekki var lengur
unnt að hafa mið af fjöllum. Þar
var lagst við stjóra, þ.e. akkeri
rennt niður á botn, veiðarfæri
lögð út og beðið eftir hákarlin-
um.
Sérhönnuð veiðarfæri voru
notuð við hákarlaveiðarnar,
svokallaðar hákarlasóknir,
venjulega innlend smíð. Beitt var
á sókninga og besta beitan þótti
dragúldið hrossakjöt. Til er saga
af Húnvetningum sem komust
ekki á hákarl fyrir ís vor eitt.
Þetta var á síðari hluta 19. aldar.
Farið var út á ísinn með hross-
skrokk sem urðaður hafði verið
um haustið. Utan um skrokkinn
settu Húnvetningar lurkamikið
hrís og sökktu skrokknum til
botns niður um ísinn úti á flóan-
um. Þarna lá skrokkurinn allt
vorið og sótti mergð hákarla í
hrossið, en komst ekki að fyrir
lurkunum. Var þá hægur vandinn
að veiða hákarlinn með önglum
sem á var beitt hrossakjöti og sel-
spiki. Veiddust þarna 90 hákarl-
ar.
Hákarlavertíð var frá páskum
og fram að slætti og veður oft
rysjótt. Árið 1842 fórst hákarla-
skipið Svarfdælingur með ellefu
mönnum. Skömmu áður höfðu
fimm menn drukknað á leið frá
Siglunesi inn í Svarfaðardal á
bát. Þá töldust verkfærir menn í
hreppnum vera 166, svo þetta ár
fórst 10. hver verkfær Svarfdæl-
ingur. Þetta var ekki síðasta
manntjónið sem Svarfdælingar
urðu fyrir á hákarlaveiðum.
Hættulegur gróðavegur
Upp úr 1850 var svo komið að
verulega gróðavænlegt var orðið
að veiða hákarl. Þá varð hákarla-
veiðin grundvöllur mikillar þil-
skipaútgerðar hér við iand. Hins
vegar virðist þá ekki hafa borgað
sig að gera út skútur á þorskveið-
ar einar sér, svo furðulegt sem
það kann að virðast.
Það voru Vestfirðingar sem
fyrstir fóru að gera út þilskip á
hákarl, en Eyfirðingar sigldu í
kjölfarið. Þorsteinn Daníelsson á
Skipalóni lét smíða nokkur há-
karlaskip upp úr 1850 og hóf
útgerð þeirra. Þrír ungir merin,
þar af tveir Svarfdælingar, fóru
utan að læra sjómennsku. Svarf-
dælingarnir voru þeir Jóhannes
Sigurðsson frá Hrísum og Gunn-
laugur Gunnlaugsson frá Hóli á
Upsaströnd. Jóhannes var skip-
stjóri á hákarlaskipinu Leyningi í
eigu Þorsteins og fórst með því
við tíunda mann árið 1859.
Gunnlaugur var skipstjóri á
Sókratesi, einnig í eigu Þorsteins
frá Skipalóni og fórst með því
árið 1864.
Örlög þessara manna eru
dæmigerð fyrir afdrif fyrstu ey-
firsku hákarlaskipanna. Þau voru
flest heimasmíðuð af vanefnum
og hálfgerðar manndrápsfleytur.
Þorsteinn á Skipalóni lét smíða
fjögur eða fimm skip fyrir sig,
sem öll fórust nema eitt. Það var
ekki fyrr en Jón Chr. Stepháns-
son (þannig skrifaði hann nafnið
sitt) sonarsonur séra Baldvins á
Upsum og skipasmiður frá Hrís-
ey fór að leggja útvegsbændum
lið með kunnáttu sinni sem há-
karlafloti Eyfirðinga fór að verða
í haf leggjandi. Það var um 1867-
'68.
Þrátt fyrir að Eyfirðingar eign-
uðust mörg þilskip (venjulega
voru 20-30 skútur gerðar út frá
Eyjafirði 1860-1890) breyttist
útgerðin í sjálfu sér lítið. Eins og
áður voru það bændur sem áttu
skipin, munurinn var sá einn að
skipin voru nú orðin stærri. Ver-
tíðin stóð frá því í apríl og fram
að slætti, stundum nokkuð fram
j
i
Hákarlaskútan Hríseyjan.
Svarfdælinga á
yfir sláttarbyrjun. Ekki voru
stundaðar aðrar veiðar, s.s.
þorskveiðar á eyfirsku hákarla-
skipunum, heldur lágu skipin
uppi á landi 9 mánuði á ári.
Á skipin réðust fátækari bænd-
ur og vinnunienn, oft vinnumenn
af býlum útgerðarbænda. Ekki
varð til sérstök hákarlasjómanna-
stétt þar sem vertíðin var svo
stutt. menn voru fyrst bændur og
svo sjómenn. Hákarlaútgerðin
rúmaðist fullkomlega innan
ramma gamla bændasamfélagsins
og olli þar ekki teljandi breyting-
um að séð verður.
Lýsið var í fyrstu unnið heima
hjá hverjum útvegsbónda fyrir
sig, var brætt þar úr hákarlalifr-
inni í bræðslupottum. Síðan sáu
Akureyrarkaupmenn um að
koma lýsinu á erlendan markað.
Lýsið var selt í umboðssölu.
þannig að bændur fengu nánast
fullt verðmæti lýsisins, kaup-
menn aðeins tiltölulega lág
umboðslaun. Þetta breyttist ekki
þótt kaupmenn tækju upp vand-
aöri_ bræðsluaðferðir árið 1866.
Þá var reist bræðslustöð á Akur-
eyri sent bræddi svo gott lýsi að
hærra verð fékkst fyrir það en
heimabrætt lýsi. Eftir það var far-
ið með alla hákarlalifur til Akur-
eyrar í bræðslu, en eftir sem áður
var lýsið í eigu bænda og selt í
umboðssölu.
Útgerð Svarfdælinga
Svarfdælingar tóku fullan þátt í
hákarlaútgerðinni og áttu sjálfir
skip. Þeir voru frábrugðnir öör-
um Eyfirðingum í því aö víöast
voru það einstakir útgerðarbænd-
ur sem áttu skipin, oft mörg hver,
eins og Þorsteinn frá Skipalóni,
Jörundur í Hrísey, Jónas á Látr-
um eöa Dalabæjarfeðgar í Úlfs-
dölum við Siglufjörð. Svarfdæl-
ingar áttu sín skip hins vegar í
sameiningu, voru margir um
hvert skip. Snemrna hefur því
borið á samvinnu meðal Svarf-
dælinga.
Skip Svarfdælinga hétu nöfn-
um eins og Pólstjarnan, Hermóð-
ur, Stormur, Árskógsströndin og
Hríseyjan. Svarfdælingar áttu
fræga skipstjóra eins og Jón
Gunnlaugsson frá Sökku, Friðrik
Pétursson frá Hálsi (faöir sr.
Friðriks Friðrikssonar stofnanda
KFUM) o.fl. Jón var einn mesti
aflamaður hákarlaflotans og
stýrði Pólstjörnunni. Örlög Jóns
urðu þau að hann tók út af skipi
sínu í aftakaveðri vorið 1887.
Strönduðu þá mörg norðlensk
skip, en enginn fórst nema Jón.
Álls drukknuðu 46 Svarfdæl-
ingar á árunum 1875-1905, senni-
lega flestir á hákarlaveiðum.
Saltfiskurinn fer að veiðast
Þótt Svarfdælingar væru miklir
hákarlasækjendur, veiddu þeir
einnig talsvert af þorski. Það
gerðufáir Eyfirðingarí sama mæli
á þeim tíma. Nær ekkert var flutt
út af saltfiski eða harðfiski frá
Norðurlandi allt fram undir 1880,
aðalútflutningur þaðan var há-
karlalýsi og sauðfjárafurðir. Á
harðindaárunum 1880-1890 kom
það stundum fyrir að þótt vel
veiddist af hákarli lá við hungurs-
neyð í landi, því ekki var hægt að
lifa á lýsinu. í Ólafsfirði var t.d.
skömmtuð ein máltíð á dag vorið
1887 á sjö bæjum.
Þótt rætt sé um að Svarfdæling-
ar hafi veitt meiri þorsk en aðrir,
þá höfðu þeir ekki fremur en aðr-
ir Norðlendingar vit á að salta
þorskinn og gera þannig að verð-
mætri útflutningsvöru. Það gerðu
aðeins Sunnlendingar og Vest-
firðingar. allt þar til Tryggvi
Gunnarsson hóf saltfiskverkun í
Hrísey 1877 og árið eftir á Bögg-
visstaðasandi.
Um 1890 tók hákarlaútgerð-
inni að hnigna. Verð fór lækk-
andi eftir því sem markaður fyrir
hákarlalýsi minnkaði erlendis.
Útvegsbændur misstu skútur sín-
ar smátt og smátt í hendur
kaupmanna. Hákarlaútgerðin
skildi fremur lítil spor eftir sig,
það myndaðist ekkert þéttbýli
19. öld
vegna hennar né urðu verulegar
breytingar á atvinnuháttum við
Eyjafjörð. Hákarlaveiðin var
samt veruleg gróðalind á meðan
á henni stóð og hefur eflaust auð-
veldað mönnum lífsbaráttuna að
einhverju leyti. Annars þyrfti
einhvér að taka sig til og tithuga
þetta mál. Eins og mörg svið
atvinnusögunnar ersaga hákarla-
útgerðar lítt rannsökuð.
(Hcimiklii scm stuAsl var viO: Skúluöklin 2.-4.
c. (íils Guönnmdsson Rv 1977. Saga Dalvtkur
I. c. kristnuunl Bjamason. Saga Lýsis hl. og
lýsisvinnslu á íslantli cand. mag. ritgerðc. höf.)
Hákarlakrókar (ífærur), liakarlasókii og selaskutlar.
Ljóðagetraun
Norðurslóðar 1988
1. Hver hjalar við hamrabúann?
2. Hver vermir frostkalda mund?
3. Hver söng í björkunum í Bláskógarhlíð?
4. Hvað iðka illu börnin?
5. Hver kallar oss heim til sín?
6. Hver una sér um blómgaða bala?
7. Hvað áttu að muna alla tilveruna?
8. Hvað man eg fullvel?
9. Hvar er oss fœtt barn?
10. Hvar glymja hlátrarsköll?
11. Hvar stóðstu og liorfðir yfir landið fríða?
12. Hver er nú stekkur?
13. Hver losar blund á mosasœng?
14. Hver þekkir þrautir mínar í þúsund ár?
15. Hver gafst upp á rólunum?
16. Hverjir líða inn í rökkur hljóðar hallir?
17. Hver er fœdd og alin blind?
18. Hvað sé eg anda mínum nœr?
19. Hver fœr bráðum boðin frá mér?
20. Hverjir gefa þér einni traustið sitt?
21. Hver er mátturinn steyptur í hold og blóð?
22. Hvað skreyta fossar og fjallshlíð?
23. Hver gekk aðra slóð en œtlað hafði eg lengi?
24. Hver er nú nývakinn?
25. Hvert er árið liðið?
Vísufyrripartar
Hver vill botna?
/.
Bráðum kemur bjór í land
batnar margra hagur.
2
Þetta er meiri blessuð blíðan
bráðum liðinn veturinn.
Verðlaun fyrir besta botn
blaðið rífleg veitir.