Land & synir - 01.08.1998, Blaðsíða 9

SVELLKALDUR BRÚSl: Hann er harður á því að enginn hlusti á gagnrýnendur því allir séu hœltir að lesa
hvort eð er. Fulltníi gagnrýnenda telur sig eiga ýmislegt óuþþgert við kauða.
Áttunda og nýjasta hefti Projections árbók-
arinnar er að állnokkrum hluta helgað kvik-
myndagagnrýni og erindi hennar við kvik-
myndagerðarmenn og bíóáhorfendur. Ritstjór-
ar bókarinnar, John Boorman og Walter Dono-
hue, báðu nokkra þekkta gagniýnendur að
leggja orð í belg og fiá ekki síst út frá eftir-
farandi fullyrðingu Bruce Willis á kvikmynda-
hátíðinni í Cannes 1997: “Enginn okkar lœtur
sig gagnrýni nokkru varða... hið ritaða mál er
á sömu leið og risaeðlumar”. Brtísi varþarna
að vísa í viðbrögð gagnrýnenda við mynd hans
The Fifth Element, sem fieir margirfundu flest
til foráttu.
Eittn þeirra sem tóku upp tnerki gagnrýn-
enda er bandaríkjamaðurinn Artnond WÍrite
sem utn allnokkurt skeið hefur skrifað kvik-
myndagagnrýni fyrir vikuBlaðið Neiv York
Press. White er mikið niðri fyrir enda mikið í
húfi; gagnvirkt fiœði hugmynda og viðhorfa
tniUi þeirra setn gera, skrifa um og horfa á
kvikmyndir. Hann varar við fieirri þróun sem
áberandi er í vestrœnum fjölmiðlaheimi; að
gera umfjöllun utn kvikmyndir að léttvœgu
skemmtiefni, löðri setnfer inn utn annað og
lít um hitt. Orð hans eiga svo sannarlega er-
itidi inní íslenskt samhengi.
EFTIR ARMOND WHITE
Hér er nokkurskonar saga um Bruce Willis. Sem
formanni Samtaka kvikmyndagagnrýnenda í New
York árið 1994, var mér falið að hafa umsjón
með heiðurskvöldverðinum fyrir verðlaunahafa og aðra
gesti. Flestir kvikmyndagagnrýnendur eru jafn miklir
stjörnuglópar og hinn almenni kvikmyndaáhorfandi, og
þessvegna vilja þeir sjá frægðarfólk - en ekki meðlimi
samtakanna - sem kynna. Kynningarfulltrúar skaffa bæði
beitu og krók (athöfnin fær góða kynningu í fjölmiðlum
vegna stjarna sem kíkja í bæinn að kynna nýja
framleiðslu) og kynningarfulltrúi frá Miramax var
afskaplega hjálpleg, jafnvel aðeins of ágeng fyrir mínar
þarfir. Hún stakk upp á Bruce Willis til að tilkynna um
besta leikstjórann og besta handritshöfundinn, sem það
árið var Quentin Tarantino. Ég hikaði, þar sem Umu
Thurman hafði þegar verið boðið og ég taldi hana
góðan fulltrúa Pulp Fiction. Fröken Miramax hélt áfram
að þrýsta og hafði fengið kollega minn til að bakka sig
upp. Eg varð því að setja hnefann í borðið - jafnvel eftir
að togstreita okkar hafði orðið tilefni fyrirsagna í
slúðurdálkum borgarinnar.
Verðlaunaafhendingin gekk að óskum þrátt fyrir
þetta. Uma var feiminn en sjarmerandi, Tarantino var
skrafhreifur og rausnarlegur - ldnkaði jafnvel kolli til
auða stólsins sem ég hafði sett fremst til að tákna
fjarveru Jean-Luc Godard, sem hlaut verðlaun fyrir
ævistarf sitt. Framleiðandi Pulp Fiction, Lawrence
Bender, þakkaði mér eftir á en spurði svo, “afhverju
bannaðir þú Bruce að koma í veisluna?”. Það kom á
Bender þegar ég svaraði, “vegna þess að hann er
dópsali”, svo ég varð að útskýra hina gagnrýnu líkingu
mína. “Willis selur mannskemmandi ofteldisvímu til
bandarísku þjóðarinnar og vogar sér síðan að dúkka
upp á flokksráðstefnu Republíkana til að styðja
hægrisinnaða pólitík. Látum hann skemmta sér með
GeorgeBush”.
Póhtík er aldrei langt undan í huga mínum þegar ég
fer í bíó; ég lít á kvikmyndir sem skemmtun með
merkingu og skrifa til að skilja hvernig þær virka og
hvaða áhrif þær hafa á menningu okkar. Þetta er and-
stætt viðhorfum fjölda fólks - og flestra þeirra sem
skrifa um kvikmyndir - til listformsins. Á tíunda
áratugnum standa flestir áhugamenn um kvikmyndir í
þeirri trú að þeir eigi að taka þátt í að kynna iðnaðinn
frekar en að reyna að skilja hina fjölbreytilegu tjáningu
þeirra sem gera myndirnar. Ékki hjálpar til að
fjölmiðlar birta nú vikulega aðsóknartölur og gera
þannig almenning að þáttakanda í innviðum þessa iðn-
aðar. (Að alast upp sem svartur amerískur kvik-
myndaáhugamaður þýðir að maður þróar með sér
heilbrigðar og gagnrýnar efasemdir, vegna þess að
maður er utan við draumaverksmiðjuna). Til að gera illt
vera hefur gagnrýni uppá síðkastið orðið fyrir barðinu á
aukningu ólæsis, sem kynt er undir af fátæklega orðaðri
og ofureinfaldaðri kynningar-blaðamennsku. Þegar
Wilhs gortar síðan yflr því að enginn lesi lengur er hann
ekki bara að veitast að áhrifaleysi gagnrýni, heldur
einnig að benda á kringumstæður okkar daglega lífs,
þar sem h'tt er spáð og spekúlerað eða reynt að nálgast
mál með greindarlegum hætti.
Ummæli Willis bera vott um valdhroka og gagn-
rýnendur sem taka undir línuna frá Hohywood um að
kvikmyndir eigi aðeins að skemmta, eru að bregðast
skyldum sínum. Umburðarlyndi gagnvart ómerkilegum
myndum, með því að kalla þær “sumarmyndir”,
vanrækir að taka með í reikninginn að slíkt rusl fáum
við í hausinn árið um kring. Það er erfltt verk að fá fólk
til að hugsa þegar það er hætt að lesa - það er auðvelt
að hafa ofan af fyrir því með sprengingum, elt-
ingaleikjum, fyrirsjáanlegum söguþræði og risavöxnum
auglýsingaherferðum. Gagnrýnandi hefur góða ástæðu -
í rauninni ber honum skylda - til að berjast gegn þessari
jtróun. Menningarpólitík er óaðskiljanlegur hluti
listsköpunar.
Ein mesta ráðgátan af fjölmörgum skandölum á sviði
gagnrýni á þessum áratug, er viðurkennlng bandarískra
gagnrýnenda á “kjánalegum skemmtimyndum” sem
góðum valkosti fyrir áhorfendur. Þannig var hinni
kraumandi Pulp Fiction hampað á efri enda þessa
fagurfræðilega valdaafsals og Independence Day á
hinum neðri. Verst af öllu var svo þegar Mars Attacks!
eftir Tim Burton var frumsýnd sex mánuðum eftir ID4.
Það vildi svo til að myndin dró dár að vísinda-
söguhysteríu ársins og innihélt meðal annars dásamlega
brandara um pólitík tíunda áratugarins og fáranleika
menningar okkar - en gagnrýnendur tættu hana í sig og
töldu misheppnaða skemmtun. Sú krítik var reyndar
uppgjöf, hraðsending nútíma kvikmyndamenningar inní
myrkur hins grófa fjöldasmekks. Ef hasarmyndirnar lýsa
þjóðfélagi þessa áratugar sem sjálfselsku, blóðþyrstu og
ofsóknarbrjáluðu, sannar það að við höfum geflð vitund
okkar á vald tæknilega fullkominnar afþreyingar, sem
ekki inniheldur neinskonar siðferðislega festu.
Mig dreymir um að sjá, skilja og skrifa um fleiri góð-
ar myndir, Iíkt og þær sem löðuðu mig að þessu
hstformi í upphafi. En hin vikulega martröð mín birtist í
bréfum sem ég byrjaði að fá eftir að ég hóf að skrifa
fyrir útbreitt vikurit í New York, þar sem lesendur -
lúnir afturhaldssinnuðu sálufélagar Bruce Wilhs - kvarta
undan því að mér líki ekki við neitt. Þeir argast í mér,
þrátt fyrir yfirlýsta ánægju núna með myndir eins og The
Delta eftir Ira Sachs, Hamsun eftir Jan Troell, The
Pillow Book eftir Peter Greenaway, The Lost World eftir
Steven Spielberg (bíðum nú við? - ritstj.), Nowhere eftir
Gregg Araki og A Moment of Innocence eftir Moshen
Makhmalbaf. Ég veit að óánægja þeirra stafar af
fordæmingu minni á hinni yfirkynntu Hollywood
framleiðslu sem þeir gleyptu við, en ég óttast þær
vísbendingar sem sjást víða, að gagnrýni sé orðin svo
spillt að hinir fáu lesendur hennar haldi að manni eigi
að líka við allt.
Að líka og mislíka eru tvær hliðar á sömu iðju.
Gagnrýnandi sem tekur sig alvarlega hefur jafn mikinn
áhuga á að skrifa um slæma mynd eins og góða vegna
þess að báðar varpa þær ljósi á félagslegar kringum-
stæður og koma frá ímyndunaraflinu. Þessvegna eru
myndir Bruce Willis sérlega vel fallnar til greiningar -
hvort sem er fyrir ágæta fagurfræði eða fyrirlitleg
viðhorf. En uppstökkir lesendur sem vilja aðeins
meðmæli, telja að jákvætt viðhorf til kvikmyndarinnar
fehst í samþykki á vinnubrögðum kvikmyndaiðnaðarins.
Kjarni vandans sem gagnrýnin ghmir við nú um stundir
felst í skorti á köldu mah - það er ómögulegt að segja til
um hvorý gagnrýnendum nútímans líki við kvikmyndir
yfirleitt. Ábyrgðarlaust og hugsunarlaust hól um allar
tegundir mynda gefur til kynna allsherjar slæman
smekk og er um leið skotheld sönnun þess að gagn-
rýnendur hafa gengið í lið með iðnaðinum sem
nokkurskonar kynningarfulltrúar.
Undanfarin tuttugu og fimm ár hefúr gagnrýni færst
frá því að vera köhun yflr í það að vera verslun. Hún
hefur verið gerð að hégóma í sjónvarpsþáttum með
galgopalegum krítik-kynnum og hún hefur skroppið
saman í dagblöðunum þar sem aðeins virðist vera pláss
til að kynna dýra og nýja framleiðslu en ekki listamenn
og hugmyndir. Þetta hefur leitt til gengisfeliingar
gagnrýnandans - fólk les ekki vegna þess að því líkar
ekki hin gagnrýna nálgun. Hreint út sagt þá býst fólk við
auglýsingum og það er einnútt það sem margir kollegar
mínir skaffa, sérstaklega með því að samþykkja
umyrðalaust allt sem lagt er fyrir þá sem meiriháttar
pródúkt frá kvikmyndaverunum. Þetta er afskræming á
sannri ástríðu eða “cinephilia” - hugtaki sem nýlega
varð tilefni hvassra orðaskipta meðal bandarískra
gagnrýnenda, sem fannst ómaklega að sér vegið fyrir
skort á afstöðu.
Þegar Brian De Palma og Quentin Taranhno kvörtuðu
sáran yfir skorti á gagnrýnendum með vigt í Projections
5, afhjúpuðu þeir dæmigert hald og traust á
meginstraumsfjömiðla sem uppsprettu - raunar loftvog -
upplýsinga sinna. í Bandaríkjunum styðja stóru
fjölmiðlarnir ekki við bakið á alvarlegri gagnrýni en
fóstra yfirborðslegt viðhorf til kvikmynda - slúður um
fjármögnun í Hollywood og andstyggilegan áhuga á
gróusögum og hástemmdum hugdettum. Sem
verkamaður í víngarði hinnar smáu pressu varð ég
leiður yfir fáfræði De Palma gagnvart stöðu gagn-
rýninnar; hún afhjúpaði hinar kulnuðu glæður hans
hvað varðar fagurfræðilega umræðu. (Kannski lesa
kvikmyndagerðarmenn aldrei - eða lesa bara um bíó). í
stað þess að leita uppi hina sárafáu alvarlegu og
einbeittu krítikera, fylgjast þeir aðeins með hinum stóru
fjölmiðlum líkt og kvikmyndaframleiðendur sem eitt
sinn gengu á mála hjá bönkunum.
Hin persónulegu tengsl gagnrýnenda og kvikmynda-
gerðarmanna gætu bætt kvikmyndirnar, en núverandi
bræðralag hefur lækkað kröfurnar í báðum greinum.
Við strjúkum þeim, þeir láta sem við séum ekki til. í
stað gefandi skoðanaskipta hafa báðir aðilar gengið í
vanheilagt samband, byggt á sölumennsku en ekki
hugmyndum. Kvikmyndin og gagnrýnin geta orkað
hvetjandi á hvora aðra en báðar þurfa að vera
reiðubúnar að læsa saman hornum og takast á.
Land&syrar 9