Morgunblaðið - 30.10.2021, Page 22

22 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 30. OKTÓBER 2021
–– Meira fyrir lesendur
NÁNARI UPPLÝSINGAR
um auglýsingapláss:
Berglind Bergmann
Sími: 569 1246
berglindb@mbl.is
fylgir Morgunblaðinu þriðjudaginn 16. nóvember 2021
SÉRBLAÐ
BLAÐ
É
g á tveggja og hálfs árs gamla vinkonu. Í útilegu fyrir
skömmu, þegar einn úr hópnum kom stiklandi yfir læk
með nokkurn farangur, benti hún á að viðkomandi væri
„kominn með allar pjönkurnar“. Ég veit ekki hvort þetta
er óvanalegur orðaforði fyrir tveggja og hálfs árs, grunar það þó, og
tengi það beint við allar klassísku barnabækurnar, íslenskar og
þýddar, sem foreldrarnir lesa með henni. En í raun er sama hvort
orð eru gömul, klassísk eða glæný – það er alltaf jafnmikið undur að
heyra börn beita þeim í réttu samhengi. Þannig sýna þau fram á
skilning hugtaksins og það er komið í orðasjóðinn til frambúðar.
Sumsé, orðaforði er í
senn heillandi og mjög ein-
staklingsbundið fyrirbæri.
Auðvitað er sniðmengi
þeirra sem tala sama
tungumál mjög stórt, við
skiljum flest þau orð sem
aðrir í málheiminum nota –
ef við höfum á annað borð almenn tök á viðkomandi máli – en svo er
glettilega mikið af orðum sem skarast bara alls ekki. Þetta fer eftir
ýmsu, hér má láta sér detta í hug reynslu, lestur, uppeldisstað, fé-
lagslega umgengni, menntun, minni, sérvisku, og áfram má telja.
Framhleypni gæti jafnvel komið við sögu, maður tileinkar sér varla
orð ef maður veit ekki hvað það þýðir, og þess vegna skiptir máli að
þora að spyrja ef samhengið gefur ekkert upp. Á fullorðinsaldri kem-
ur enn fyrir flesta að heyra orð sem þeir þekkja ekki, og þá er ann-
aðhvort að fletta því upp í laumi, eða spyrja hreinlega notandann.
Tungumálið er þannig samskiptatæki í sjálfu sér – og stundum hrein
ástæða samskipta.
Móðir litlu vinkonu minnar, sem fyrr er nefnd, er mikil krossgátu-
drottning og hefur nýverið endurvakið áhuga minn á þeim heimi. Ég
þóttist góð að muna enn helstu trixin í bókinni; alur, Ra, aða, óa og
annað algengt krossgátumál, en í sumar, líklega í sömu útilegu og
pjönkurnar komu við sögu, lá við að ég missti alla trú á máltökum
mínum þegar kassarnir hálffylltust af orðskrípum. Ég get talið upp
að í einni og sömu gátunni (þetta er úr gömlu blaði, engar spilliá-
hyggjur) komu fyrir lausnarorðin: aggamor, amboltar, erúð, refbei-
nóttur, sturma, festaröl, truff og gúaldalegur. Olræt, ég hefði getað
sagt mér að brúðkaup gæti heitið festaröl, en að svarið við mergð
væri aggamor og að steðjar hétu amboltar? Aldrei heyrt. Og hvað
þýðir eiginlega erúð? Nei, ekki sambland af erótík og munúð, erúð er
ófriður, og þetta veit ég því ég endaði með að fá þessi orð staðfest
með orðabók, nokkuð sem maður gerir ekki í krossgátum, en ég vildi
frekar læra en ganga í sjóinn.
Nú brosa auðvitað þeir lesendur sem hafa þessi fornyrði á hrað-
bergi, en ég hugga mig við að kunna á móti mörg orð sem þeir
þekkja ekki. Það er bara of langt mál – eða of mikil áhætta – að telja
þau upp, því sniðmengið skarast á ólíkan hátt við hvern og einn ein-
asta lesanda. Og það er, eiginlega og almennt séð, grjótmagnað.
Varúð: erúð!
Tungutak
Sigurbjörg
Þrastar
sitronur@hotmail.com
Úlfúð Ekki má leika skrafl af léttúð, það gæti valdið erúð milli spilara.
Á
rangur á 26. loftslagsráðstefnu Sameinuðu
þjóðanna (SÞ), COP26, sem hefst í Glasgow á
morgun, 31. október, verður örugglega ekki í
samræmi við væntingar almennings, svo að
ekki sé minnst á aðgerðasinna.
Ástandið í heimsorkumálum er þannig að víða jafn-
gildir það ávísun á kreppu skuldbindi ríki sig til að auka
hraða á orkuskiptum. Kolefnishlutleysi er fjarlægari
draumur en áður.
Markmið Parísarsamkomulagsins frá 2015 um að
halda hlýnun jarðar fyrir neðan 1,5°C árið 2050 miðað við
hitastig við upphaf iðnbyltingarinnar næst ekki nema
gert sé betur en til þessa. Umhverfisstofnun Sameinuðu
þjóðanna, UNEP, segir að nú stefni hlýnun jarðar í 2,7°C
í stað 1,5°C 2050. Alþjóðaorkumálastofnunin, IEA, telur
hlýnunina verða 2,5°C og hún aukist síðan enn frekar.
COP-ráðstefnurnar eru árlegar. Niðurstöður
fundanna í ár skipta að sögn loftslagssérfræðinga sköp-
um. Ekki megi draga lengur að tryggja nógu mikinn
samdrátt á útblæstri gróðurhúsalofttegunda til að koma
í veg fyrir mikið tjón á næstu áratugum.
Fyrir talsmenn raunverulegs
samdráttar verður á brattann
að sækja á COP26. Orkuskort-
ur, skömmtun og fram-
leiðslustöðvun víða í aðdrag-
anda ráðstefnunnar fæla
stjórnmálamenn frá loforðum
um meiri hraða við skipti yfir í
endurnýjanlega orkugjafa.
Í fjölmennustu ríkjum heims,
Kína og Indlandi, neyðast stjórnvöld til að heimila aukna
notkun á mengandi eldsneyti eins og kolum til að bægja
vandræðum frá tugum milljóna manna. Boðskapur full-
trúa þessara þjóða í Glasgow er holur og ósannfærandi
þegar þeir lýsa yfir stuðningi við sett loftslagsmarkmið
en hafna samtímis kröfum um að loka kolanámum.
Í Bandaríkjunum hefur verð á bensíni hækkað um
50% frá 2020. Verð á jarðgasi í Evrópu hefur hækkað um
allt að 500%. Bloomberg-fréttastofan segir að í Asíu
bjóði orkufyrirtæki metfjárhæðir fyrir fljótandi jarðgas.
Stórframleiðandi á áburði hefur neyðst til að loka
tveimur áburðarverksmiðjum tímabundið í Bretlandi
vegna ofurverðs á orku. Kínversk stjórnvöld banna út-
flutning á áburði til að hindra skort á heimavelli.
Engin ein skýring dugar til að lýsa ástæðunum fyrir
þessari þróun. Þær eru mismunandi eftir löndum. Ein
meginástæða er þó nefnd: Vinnsla jarðefnaeldsneytis
hefur minnkað mikið án þess að aðrir orkugjafar dugi til
að fylla í skarðið og fullnægja eftirspurn. Skortur leiðir
óhjákvæmilega til verðhækkana. Talið er að auka þurfi
raforkuframleiðslu með vind- og sólarorkuverum um
2.500% til að hún komi í stað orku frá olíu, kolum og jarð-
gasi.
Þrátt fyrir ofuráherslu á endurnýjanlega orkugjafa
hefur notkun kola við raforkuframleiðslu í Þýskalandi
aukist úr 21% í 27% undanfarið. Hvatt er til aukinnar ol-
íuvinnslu í OPEC-löndunum til að halda aftur af verð-
hækkunum í sömu andrá og ESB leggst gegn olíuvinnslu
á norðurslóðum. Í Evrópu er kallað eftir meira jarðgasi
frá Rússlandi en ályktað er gegn gasvinnslu á norð-
urslóðum og í vesturhluta Evrópu á ESB-þinginu. Í
Bandaríkjunum er haldið aftur af heimavinnslu á olíu og
gasi en hvatt til þess að hún sé aukin í arabalöndum.
Vegna bilsins milli orða og athafna duga hástemmd
loforð um markvissar aðgerðir ekki til að styrkja trú á
góðan málstað.
Finnur Ricart, nemandi í hnattrænum sjálfbærnivís-
indum í Utrecht í Hollandi, er fulltrúi ungmenna í ís-
lensku COP26-sendinefndinni í Glasgow. Í viðtali á vef-
síðunni Kjarnanum 27. október 2021 kvartar hann undan
aðgerðaleysi í loftslagsmálum hér landi. Endurheimt á
votlendi gangi of hægt, „líklega vegna þess að mikið af
framræstu votlendi [sé] í einkaeigu“. Landeigendur vilji
ekki starfa með votlendissjóði og
Landgræðslunni og end-
urheimta. Fjármunirnir séu til
en fyrirkomulag skorti „til að fá
fleiri landeigendur að borðinu“.
Viðhorfsbreyting sé nauðsynleg
og hún verði ekki nema fólk fái
„réttar upplýsingar“.
Hverjar eru „réttu upplýsing-
arnar“ um samstarf bænda við
votlendissjóðinn? Ber þeim að afsala sér eignarrétti til
sjóðsins eins og skilja má á orðum Finns? Umhverf-
isfulltrúi þjóðkirkjunnar, mikils jarðeiganda, sagðist
vilja láta Votlendissjóð njóta jarðeignanna. Hvaða „réttu
upplýsingar“ hafði hann? Liggur fyrir hve mikil kolefn-
isbinding felst í endurheimt votlendis? Hefur gildi ólíkra
aðferða til þess verið metið? Hefur votlendissjóður feng-
ið alþjóðlega vottun á kolefniseiningum sínum? Slík
vottun er þó forsenda verðmats og þar með markaðsvið-
skipta við sjóðinn.
Með fullri virðingu fyrir þeim sem fara með jarðeignir
þjóðkirkjunnar vita bændur örugglega betur hvað
klukkan slær þegar rætt er um viðskipti við votlend-
issjóð. Kolefnisbúskapur eflist víða um lönd því að fram-
lag bænda og nýting jarða þeirra skipta mjög miklu í
þágu loftslagsmarkmiða.
Afnám eignarréttarins á bújörðum, landi eða öðru
markar ekki leiðina til að sigrast á loftslagsvandanum
eða standa við markmið Parísarsamkomulagsins. Það
yrði aðeins til marks um öfgar verði vegið að eignarrétt-
inum í samþykktum á Glasgow-fundinum. Sumar Glas-
gow-ályktanir verða örugglega loftkenndar. Aðrar krefj-
ast ótvíræðs orðalags, til dæmis um kolefnismarkaðina
sem ætlunin er að reglufesta í Glasgow. Kolefnismark-
aðir greiða fyrir fjármögnun loftslagsverkefna með kol-
efnisjöfnun fyrirtækja og stofnana.
Takist að jarðbinda loftslagsumræðurnar í eiginlegri
og óeiginlegri merkingu í Glasgow og sammælast um
markaðslausnir til að ná settum markmiðum verður
haldfastur árangur af fundunum.
Athafnir ekki bara orð í Glasgow
Vegna bilsins milli orða og at-
hafna duga hástemmd loforð
um markvissar aðgerðir ekki til
að styrkja trú á góðan málstað.
Björn Bjarnason
bjorn@bjorn.is
Í árslok 2020 gaf ég út bókina
Twenty-Four Conservative-
Liberal Thinkers í tveimur bindum.
Fyrsti kaflinn er um Snorra Sturlu-
son, enda kemur hann í Heims-
kringlu orðum að tveimur hug-
myndum frjálslyndra íhaldsmanna,
sem John Locke batt síðan í kerfi: að
konungar ríktu aðeins með sam-
þykki þegnanna og að þá mætti af-
hrópa, ef þeir skertu hefðbundin
réttindi. Rauði þráðurinn í Heims-
kringlu er, að góðir konungar haldi
friðinn og stilli sköttum í hóf, en
vondir konungar fari með hernaði og
kosti umsvif sín með auknum álög-
um á alþýðu. Í ræðu Einars Þveræ-
ings, sem á að hafa verið flutt á Al-
þingi árið 1024, gengur Snorri enn
lengra og segir, að konungar séu
misjafnir og Íslendingum fyrir bestu
að hafa engan konung.
Sigurður Líndal prófessor hefur í
merkri ritgerð í Úlfljóti 2007 sett
fram svipaðan skilning á verki
Snorra. En auðvitað stendur Snorri
ekki einn. Því hefur ekki verið veitt
næg athygli, að Ari fróði setur fram
svipaða skoðun í ræðu þeirri, sem
hann leggur Þorgeiri Ljósvetn-
ingagoða í munn á Alþingi árið 1000.
Þorgeir hóf ræðu sína á því að vara
við ósætti og barsmíðum manna í
milli, eins og tíðkaðist í útlöndum:
„Hann sagði frá því, að konungar úr
Noregi og Danmörku hefðu haft
ófrið og orrustur á milli sín langa tíð,
til þess uns landsmenn gerðu frið á
milli þeirra, þótt þeir vildu eigi.“
Ari sér konunga bersýnilega ekki
sem virðulega umboðsmenn Guðs á
jörðu, heldur sem ótínda ófrið-
arseggi, og þurfi þegnarnir að hafa á
þeim taumhald. Hann gerir sér eins
og Snorri glögga grein fyrir sérstöðu
Íslendinga, sem höfðu lög í stað kon-
unga. Íslendingabók Ara er fyrsta
sjálfstæða íslenska bókmenntaverk-
ið, því að áður höfðu aðeins verið
færð í letur lögin, ættartölur og þýð-
ingar helgirita. Vart er ofsagt, að
með Ara vakni íslensk þjóðarvitund.
.Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Samhengið í íslensk-
um stjórnmálum