Rit Mógilsár - 01.01.2022, Qupperneq 5

8 Rit Mógilsár Rit Mógilsár 9
Rannsóknir að baki jónalekaaðferðinni
Aðferðin sem notuð er við jónalekapróf á Íslandi er
byggð á sænskum rannsóknum Anders Lindström og
Lars Håkonsson sem þeir birtu árið 1996. Enn er hún
mest not aða frost þolsprófið í Noregi (Eleonora Høst,
ræktunar stjóri gróðrarstöðvarinnar Skogsplanter
Øst norge, munn leg heimild, 26. október 2021) og
einn ig í Sví þjóð (Ulf stand Wenn ström o.fl., 2016).
Í tilraun Lindström og Håkonsson (1996) voru bornar
saman tvær aðferðir við að meta frostþol í rauðgreni
og skógar furu, annars vegar þurrefnisinnihald
sprota og hins vegar jóna leka aðferðina á bæði
sprota og rætur. Þegar frost þol smyndun í sprota
eykst minnk ar vatns magn í plöntu vefn um. Við fram-
kvæmd þurr efnis prófs er fylgst með hlut falli þurr-
efnis í sprota yfir ákveð inn tíma á haustin með því
að mæla mun á fersk vigt og þurrvigt sprotanna.
Þegar þetta hlutfall mælist á ákveðnu bili telst fram-
leiðslan hafa náð frost þoli (Ulf stand Wenn ström
o.fl., 2016). Hversu hátt hlut fall þurr efnisins þarf að
vera svo að planta sé metin geymslu hæf eða ekki,
fer eftir trjá tegund, aldri, uppruna (kvæmi) og hvort
plöntur hafa vaxið við að stæður sem voru hag stæðar
eða óhag stæðar til að mynda frostþol (Anders
Lindström, 1996). Það hefur komið í ljós að þurrefnis-
prófið er ekki mjög næmt, þ.e. lítill munur á hlutfalli
þurrefnis í skógarplöntum getur gefið mikinn mun
á frostþoli. Þegar t.d. rauðgreniplöntur mælast með
33% þurrefni þola þær að einhverju leyti frost, en
þegar þurrefnisinnihald hefur hækkað í 35% mega
þær fara inn á frysti. Þarna er lítill munur á og þess
vegna er mælt með því að framleiðendur geri líka
frostþolspróf á annan hátt á sama tíma (Anders
Lindström o.fl., 2014).
Lindström og Håkonsson (1996) gerðu frostþolspróf
á mismunandi efniviði af rauðgreni og skógarfuru
sem hafði ólíkan uppruna og ræktunarsögu.
Til þess að komast að frostþoli hverrar meðferðar
var notuð stýrð frysting. Plöntur af hverjum með-
ferðar lið voru frystar. Fryst var frá byrjun september
til enda nóv ember á tveggja vikna fresti. Yfirvöxtur
var fryst ur niður í fjögur mismunandi hitastig í hvert
skipti (-10°C, -15°C, -20°C og -25°C) og plöntur af við-
miði geymdar við 2°C á meðan. Rætur voru aðeins
fryst ar niður í tvö frystistig, -5°C og -10°C (sjá lýsingu
á frystingar ferli í verklýsingu á jónalekaprófi). Við
allar frysti dagsetningar voru plöntur af samsvarandi
með ferð settar í geymslu á frysti við -3°C. Lifun
þeirra var tekin út í maí árið eftir og sömuleiðis
rótar vaxtar þróttur (e. root growth capacity). Plönt-
urnar voru ræktaðar í sandblönduðum jarðvegi í
gróðurhúsi í þrjár vikur. Þurrvigt þeirra róta sem
vaxið höfðu út í jarðveginn eftir ræktunartímann
var mæld og notuð sem mælikvarði á vaxtarþrótt
plantna eftir geymslutímann. Ef engar rætur uxu út
í ræktunarefnið á tímabilinu var plantan úrskurðuð
dauð. Með þessari aðferð var hægt að komast að
frostþoli plantnanna á hverjum tíma og kanna hvort
samband væri milli frostþolsins og getu plantnanna
til að þola mislangan geymslutíma í frysti.
Helstu niðurstöður úr verkefninu fyrir yfirvöxt:
• Myrkvaðar rauðgreniplöntur náðu frostþoli fyrr
en ómyrkvaðar.
• Rauðgreni sem seint var sáð til náði nægjanlegu
frostþoli mánuði seinna en það sem sáð var fyrr.
• Ef dregið hafði verið úr köfnunarefni um helming
í haustunarferlinu seinkaði það frostþolsmyndun
í rauðgreni.
• Norðlægari kvæmi rauðgrenis náðu frostþoli fyrr
en þau suðlægari og gátu því farið fyrr á frysti.
• Gott samband var á milli jónalekagildisins og
lifunar eftir geymslu á frysti. Þegar plöntur þoldu
-25°C komu þær best út úr vetrargeymslunni. Átti
það við bæði um rauðgreni og skógarfuru.
• Þegar jónalekaprófið gaf til kynna gott frostþol
var þurrefnisinnhald sjaldan innan þeirra marka
sem mælt er með fyrir plöntur sem eiga að vera
komnar með frostþol. Þurrefnisinnihaldið á það
til að sveiflast upp og niður og gefur því ekki
eins góða mynd af frostþoli og jónaleki.
• Ófrystar plöntur (viðmið) sýndu mismunandi
gildi hvað varðaði náttúrulegan jónaleka. Þess
vegna er það gildi dregið frá því gildi sem kemur
út þegar plöntur eru frystar niður í -25°C, sjá jöfnur
á bls. 8 og 3. mynd. Ef mismunurinn lá á milli
0% og 5% sýndi sig að frostþolið/geymsluþolið
var mjög gott. Þegar aðferðin hafði verið notuð
í nokkur ár var hámarksgildið lækkað niður í 4%
til þess að tryggja betur að plöntur væru tilbúnar
fyrir langan geymslutíma (Anders Lindström
o.fl., 2014).
Í könnun á rótarfrostþoli rauðgrenis voru aðeins
not aðir meðferðarliðir með snemma sáðu (sáð um
miðjan mars) og seint sáðu rauðgreni (sáð í byrj-
un júlí). Helstu niðurstöður fyrir rætur voru að rauð-
greni sem sáð var fyrr jók frostþol sitt stöðugt frá
tímabilinu 22. sept. til 3. nóvember. Á síðustu 14
dögum rannsóknarinnar jókst frostþolið hægar,
en það þoldi að lokum -10°C. Hjá greni sem var sáð
seint voru ræturnar mun viðkvæmari fyrir frosti á
öllu tíma bilinu og náðu aldrei því marki sem fyrr
sáðar plöntur náðu. Rannsókn þeirra Lindström og
Håkonsson (1996) sýndi hversu erfitt er að ná frost-
þoli í seint sáðar plöntur, hvort heldur í yfirvöxt eða
rótar kerfi. Hún sýnir líka að frostþol næst seinna í ræt-
ur en yfirvöxt. Þetta hefur verið staðfest í fleiri rann-
sóknum og fyrir aðrar tegundir svo sem dögglingsvið
(Cecilia Malmqvist o.fl., 2017), skógarfuru, hvítgreni
(Picea glauca (Moench) Voss) og svartgreni (Picea
mariana (Mill.) BSP) (Francine J Bigras og Daniel
Dumais, 2005).
Þar sem rætur bakkaplantna eru einangraðar af
ræktunar efninu og bökkum raðað þétt saman í
rækt un eru þær, ólíkt sprotanum, síður útsettar fyrir
kulda sem hvetur frostþolsmyndun. Þess vegna geta
komið upp þær aðstæður að hausti að sprotinn sé
komin með frostþol en ekki rætur (Aija Ryyppö o.fl.,
1998). Jónalekamælingar á frostþoli róta hafa ekki
verið innleiddar í eftirlit með frostþoli skógarplantna
af ýmsum ástæðum (K. Radoglou o.fl., 2007; Tapani
Repo og Aija Ryyppö, 2008; Eva Stattin o.fl., 2000).
En rannsóknir hafa sýnt að ef hitastig ræktunarefnis
hefur legið á milli milli 0°C og 5°C í um 4 vikur sam-
fleytt má búast við að rætur skógarfuru hafi náð
nægjan legu frostþoli (Eva Stattin og Anders Lind-
ström, 1999). Fyrir rauðgreni er 6 vikna kæling við
sama hitastig nægjanleg fyrir rótarkerfið (Eva Stattin
o.fl., 2000). Ræktendur skógarplantna geta því nýtt
síritandi hitamæla sem mæla hitastig í ræktunarefni
til þess að gera sér grein fyrir hve líklegt er að rætur
hafi myndað frostþol áður en til pökkunar inn á
frystigeymslu kemur (Eva Stattin, 1999).
Lerki- og greniplöntur sem frystar hafa verið í kössum.
Ljósmynd: Pétur Halldórsson
Lerkiplöntur í uppeldi
Ljósmynd: Rakel J. Jónsdóttir