Árnesingur - 01.06.1945, Side 6

6
ÁRNESINGUR
„Alþýðuheill, siðsemi, ástsemi og varúð
sé mið og einkunn félagsmanna“.
Um skyldur forstöðumanna segir svo
meðal annars:
„Þeir láni eftir kringumstæðum efna
sinna, þegar þarf, leigulaust, verzlunar-
skuldum hinna fátæku til lúkningar —
Til var, nokkru fyrr eða rétt eftir alda-
mótin 1800, að bændur gerðu með sér
samtök til að ná betri verzlunarkjörum.
Völdu bændur þá duglegan, harðsnúinn
foringja til að selja kaupmönnum vörur
margra bænda í einu lagi, en félagslög
voru engin.
Slík samtök eru einna fyrst kunn úr
Fnjóskadal en þó kunnust úr Rangár-
vallasýslu. Þetta hefir sennilega borizt
norður og orðið Þingeyingum' lyftistöng. í
Nýjum félagsritum voru einlægt hvatn-
ingargreinar, þó einkum frá Jóni Sig-
urðssyni. 1841 ritar Tómas Sæmundsson
hvatningargrein til landa sinna, einkum í
þá átt, að bændur sameinist um skipakaup
„til að eiga skip í förum til að nálgast
nauðsynjar sínar og flytja á kaupeyri sinn,
svo að þeir eigi sem minnst undir kaup-
mönnum, en geti sjálfir styrkzt að efn-
um, lært að fara með skip og verzlun og
kynnt sér háttu annarra þjóða“.
Jón Sigurðsson segir í Nýjum félagsrit-
um 1872: „Þeir einir íslendingar eru þeim
(þ. e. kaupmönnunum) geðfelldir, sem
vilja standa eins og spakar kýr meðan þær
eru mjólkaðar".
Almennt var upphaf kaupfélagsskapar-
ins á íslandi tengt við kaupfélagið á
Húsavík frá 1882, enda er það fyrsta fé-
lagið, sem lifði af alla byrjunarörðugleika
og nú eitt af stærstu félögunum, en Arn-
ór Sigurjónsson, fyrrum skólastjóri, hefir
grafið upp í gömlum skjölum eldri sam-
vinnufélagsskap, sem setti sér lög og regl-
ur, svo sem að framan er lýst. Arnór Sig-
urjónsson hefir ritað fróðlega og skemmti-
lega bók, sem kom út á s. 1. ári: „íslenzk
samvinnufélög hundrað ára“.
Ennþá eldri eru þó samtök bænda um
sameiginlega afurðasölu, án þess að til
formlegs félags væri stofnað, svo sem fyrr
er lýst.
II.
Ýmsir nútima bændur trúa jafnvel því
enn í dag, að kaupfélögin séu ekki alveg
nauðsynleg. Þeir menn ættu að athuga
tvennt. Fyrst það, að alloft hafa félags-
leysingjarnir notið góðs af samtökum
hinna og einnig hitt, að hugarfar manna
breytist ekki einlægt svo mjög við hvern
mannsaldurinn, sem líður. Hver veit nema
hér væru enn erlendir ríkisborgarar, sem
réðu miklu í verzlun okkar, ef bændurnir
hefðu ekki risið upp gegn þeirri aðstöðu.
Að vísu hafa komið til sögunnar á síðari
árum velviljaðir og vel upplýstir kaup-
menn, eigi að síður er augljóst, að sam-
vinnufélögin hafa ráðið mestu um vöru-
verð marga sðastliðna áratugi. Eftir 50
ára baráttu kaupfélaganna við selstöðu-
verzlanirnar dönsku gafst sú síðasta upp
árið 1933, Riisverzlun á Borðeyri.
Þótt því skipulagi, sem þarf til að flytja
inn erlendar vörur og dreifa þeim á félags-
legan hátt og að selja innlendar vörur er-
lendis, sé alls ekki lokið og geti ávallt verið
að þróast, er þó rétt stefnt og ómetanlega
mikið hefir áunnizt í samtakaáttina.
Margur spyr nú hvort ekki hafi skapazt
ný viðhorf og verkefni, sem einnig krefjist
samtaka bændanna þótt í öðru formi yrði
en samvinnufélögin?
Fyrsta spurningin verður þó vissulega
sú, hvort íslendingar eigi að hætta að búa
í sveitunum.
Útlit er fyrir, eins og nú stefnir, að fólk
ætlist ekki fyrir, það þyrpist í bæina með-
an eitthvað er til að eyða og eta út.
Við sjávarsíðuna hafa ekki verið sköpuð
verðmæti í mörg ár, nema ef telja ætti
eitthvað af rafveitum og hitaveitum. Fiski-
flotinn er gamall og úreltur, iðnaðurinn
verndaður með tollum. Hróflað hefir verið