Nýja öldin - 14.12.1898, Blaðsíða 2

42
ljósreykjarlykt í herberginu. And-
rós lá þar í rúmi, grafkyrr og ná-
bleikur. IJað var einhver sár
vonleysissvipur á andliti hans;
en endur og sinnum var þó eins
og einhverju hugsunar-ljósi brygði
fyrir á svipnum.
„Hérna er konan yðar, Andrés
minn“, mælti konsúllinn, og leiddi
konuna að rúmstokknum, „og
hérna er drengurinn yðar litli “.
Þreytulega og sijólega leit sjúk-
lingurinn tii konu sinnar og barns
síns. Augnaráðið hafði nú upp á
síðkastið verið hálfflóttalegt, nema
þegar hans forna skap augnablik og
augnablik fékk yflrhöndina. Nú var
augnaráðið starandi og fjörlaust;
hann kipraði ofurlítið augnabrýrn-
ar, er hann leit á konu sína og barn,
eins og væri hann að reyna að
vekja af svefni einhverja forna og
fjarlæga endurminning.
Konan var líka auðsjáanlega
hálf-efablandin og eins og smeik;
hún kom því bersýnilega ekki
fyrir sig, að þessi horaði maður
með þessi voðalegu augu og
ógi-eidda skeggið og úfna hárið
væri lífsglaði og þreklegi maður-
inn hennar, sem fyrir að eins ári
síðan hafði lagt út í heiminn til
að fyrirbúa henni heimili. Hún
stóð grafkyr eitt augnablik i mikilli
geðshræringu og virti nákvæmlega
fyrir sér svip ins sjúka manns;
en svo þrýsti hún barninu fastara
í fang sér og hörfaði aftur til dyr-
anna.
„Nei, þetta er ekki maðurinn
minn!“ sagði hún með grátstaf
í kvorkunum við konsúlinn; „en
ég vei'ð að fá að finna manninn
minn.“
„Þetta er Andrés frá Rústað“,
mælti konsúllinn; „og ef þér eruð
konan hans, þá er þetta síðasta
færið, sem þér hafið til að kveðja
hann hér í heimi."
Konan gekk aftur að rúminu,
starði aftur á manninn, og fór
hryllingur í gegn um hana. Barnið
fór að hágráta; hún þrýsti því
hjúkx-andi að brjósi sér og gekk
út úr herberginu.
„Þetta var konan hans,“ sagði
konsúllinn við iækninn.
„Vesalings konan,“ svaraði lækn-
irinn; „hún gat ekki þekt hann“.
Hann laut niður að sjúklingnum
og þreifaði á slagæðinni. „Líflð
er nú óðum að slokkna," sagði
hann hljóðlega við konsúlinn;
„hans barátta er nú þegar af-
staðin.“
Peir þögðu nú langa stund, unz
nævri ómerkjanlegur kippur kom
í andlitsdrætti sjúklingsings, og
svo stirðnuðu drættirnir.
Síðasti lífsneistinn var kulnað-
ur út.
„Vitið þér, hvað varð hans
dauðamein ? “ sagði konsúllinn við
lækninn.
„Nei,“ svai-aði læknirinn.
„Það var of-þroski einnar dygð-
ar. Réttlætistilfinning hans drap
hann. “
Endir.
BÓKMENTIR.
—0—
EINIR. — Nokkrar sögur. — Samið hefir Guð-
mundur Friðjónsson. — (Sigfús Eymundsson). Rvík
1898.
Það fyrsta, sem hver maður
rekur augun i, á þessu litla kveri,
er það hryllilega titilblað, sem
prentsmiðjan hefir sett á það, svo
smekklaust, að eins dæmi eru nú
á tímum — ljós rósaflúrsstafur
framan við kolsvart og þung-
lammalegt hrossaletur, og aðaltitil-
línan stendst ekki á við hinar lín-
urnar.
En. svo ég sleppi ytra frágangn-
um að sinni og víki að inm-a gildi
kversins, þá má fyrst geta þess, að í
kverinu eru 4 sögur: „Skókreppa",
„Úr heimahögum", „Sjóskrýmslið“
og „Útbygging", og eiga þær allar
í'étt samnefni við 2. söguna að
þvi, að þær eru allar úr heimahög-
um þ. e. allar úr daglegu lífi sarn-
tíðarinnar hér heima á vonx kæra
fósturlandi íslandi. Höf. tekur
söguefni sín úr líflnu eins og það
kemur honum fyrir augu, og hann
hefir glögt auga fyrir því í hvers-
dagslegum viðburðum, sem vei't
er meiri eftirtektar, en því er al-
ment gefin. Með öðrum orðum:
hann heflr þá sjáanda-gáfu, að sjá
í daglegum hversdagsviðburðum
það sem þeir einir sjá, sem gædd-
ir eru skáldanna skygnleik.
Og hann hefir meira til að bera
hann Guðmundur Friðjónsson; því
sem hann sór, hann kann að iýsa
og segja frá á einkennilega frum-
legan og þjóðkennilegan hátt, og
ritar yfirleitt íslenzku og hana
fallega; en það er list, sem nú
virðist vera að deyja út, ekki hvað
sízt meðal þeh'ra, sem ganga á
latinuskólann, sem heita má nú
orðið að enginn sleppi úr óskemd-
ur á móðurmálinu.
Ekki er svo að skiija, sem ekki
só galla að flnna á máli Guð-
rnundar; en þeir liggja flestirlaus-
ir á, svo að auðvelt er að fága
þá af.
Sama er um list hans. Það
má finna að göllum á henni hka
hér og þar. En hún er alt um
það einkennileg, fnxmleg; hún er
ung og getur tekið þroska,
en hún er engin eftirherma, hvorki
eftir imxlendum nó útlendum
fyrirmyndum; ekkert bei'gmál
af annarlegum tónum. Guð-
mundur Friðjónsson „syngur með
sínu nefi“ bæði í bundnu máli og
óbundnu.
Annað er það sem er sameigin-
legt við sögui'nar allar (eða þær
þrjár af þeim, sem ég get fundið
„púðrið" í), og það er það, að
höf. festir helzt auga á því sem
aflaga fer í mannlífinu eða félags-
skipuninni, og er síður en ekki út
á það að setja. Ilöf. flytur að
vísu sjálfur (á öðium stað) þá
kemring, að minna sé undir því
kornið, hvað sagt er, heidur en
hvernig það er sagt; og ég er hon-
um samdómaum, að þetta sé alveg
rétt, að svo mildu leyti seixi að eins
er á listina (og listfengina) að líta.
En um hitt getum við, ef til vili,
líka oi'ðið samdóma, að svo mikils
virði sem listin er, sé þó ekki öll
listaverk (og sízt bókmentaleg lista-
verk) að meta eingöngu eftir lista-
gildi þeirra. Það geta vei'ið lista-
verk, sem ekkei't er út á að setja
að því leyti sem þau eru skoðuð
sem tóm list, en þó vinna sór fáa
eða enga vini meðal heilbrigðra
sálna — og það getur verið vel,
að svo er. Þetta á einkum (en
ekki einvörðungu) við formsins list.
Við getum væntanlega orðið sam-
dóma um, að efnisval listamanns-
ins geti verið einhvei's vert líka,
og að eðlilegt sé, að af tveim lista-
vei'kum, sem bæði eru ámóta full-
komin frá listarinnar hlið, taki
menn fegnari hendi því verkinu,
sem hefir það efni, sem mönnum
er hugðnæmt.
Ég er nefnilega alls ekki á því
máli að listin lítillækki sig neitt
á því að kjósa sér að viðfangsefn-
um nokkuð það er gott er eða
þarft. Hún þarf ekki að verða
ambátt nytsemdarinnar fyrir það.
Listhagleikurinn kýs sér nytsemd-
ina að barnsmóður, og er hvor-
ugu neinn vansi í því. Að minsta
kosti er það ekkert hefðai'lega fyr-
ir listhagleikann að kjósa sér við-
urstygðina til fylgis.
Ég legg því ekki Guðmundi Frið-
jónssyni það til lasts, að hann
kýs sér hélzt til söguefnis sitthvað,
sem aflaga fer í lífinu. Hann ger-
ir það á þann hátt, að hann deki'-
ar ekki við það, sem að er, held-
ur vekur réttlætistilfinning lesar-
ans og aðrar drengilegar tilfinning-
ar hans, þótt harm auðvitað veki
lesendum sínum hugraun.
Önnur sagan er fallegasta sveit-
ai'Stjórnarprédikun; en því er svo
fyrir konrið, að efnis-tilgangurinn
ber ekki listina ofurliði.
Þriðja sagan, eða hvað hún á
að heita, er alveg ósamkynja. öllu
hinu í kvei'inu. Ég satt að segja
finn ekkert „púður“ í því — skil
það blátt áfram ekki, hvað sú lang-
loka á að þýða. Mér er óskiljan-
legt, hvei'nig jafn-gáfaður maður
og höf. fer að láta slíka endileysu
frá sór fara.
Meðal annars: má ég ekki benda
hr. G. F. á það í bi'óðenri, að sá
siður nýjungablaða útlendra, sem
eru afarstór og þéttsett margbreyttu
efni, að setja einstök orð eða kafla
mitt í setningu með breyttu
letri í sérstakar hrxur — er óþol-
andi smekkleysa í bókum.
Síðasta sagan „Útbygging" þykir
mér tilkomumest í bókinni.
Bókin öll (að þi'iðju sögxxnni frá
skildri) er verð þess að vera keypt
oglesináhvei'ju heimili. Og það, sem
menn fá hér að sjá af sagnskáld-
gáfú liöf.s, . vekur vonir um, og
ærir upp í manni sult eftir, að fá
bráðunx að sjá meira frá höf.s
hendi.
Höf. hefur verið of hirðulaus
með mál og orðaval á stöku stöð-
um. Hver skilur t. d. slíka setn-
ing: „það var um Jónsmessuleytið
þegar sólin kemur aldrei upp og
gengur aldrei undir heimskauta-
baugnum" (4. bls.)? Vill Ixöf. telja
oss trú um að sólin virðist standa
í stað („gangi aldrei“) um Jóns-
messuleyti undir „heimskauta-
baugnum"? Auðvitað vantar hér
inn í: „til viðar“ eða því um líkt
á eftir „gengur". „Heimskauta-
baugur" á náttúrlega að vera
„heimskautsbaugur"; sami baug-
uxúnn (norðurheimsk.-baugurinn) er
ekki kendur við fleiri en eitt heim-
skaut.
„Lántaka, sem greiða verður í
rentur [vantar inn í: af] hundrað
af hundraði", (5. bls.).
„Sæli nú“ (6. bls.) er nokkuð
flandralegt latmæli (fyrir: sælir nú),
og varla vert að innleiða að nauð-
synjalausu í bækur.
„Drættirnir kring um hin hvössu
og tindrandi augu“ er með dönsku-
blæ (7. bls.). Á íslenzku ætti að
segja: „kringum augun hvöss og
tii)drari(ii“. I’að er vei't að gn'pa
einu sinni í faxið á þessari flaks-
andi dönskuslettu, sem hvervetna
er að læðast inn í bókmál manna.
Éað er ekki eðlilegt máli voru að
vera alt af sí-klifandi á ákveðna
greininum (inn, in, ið — eða: hinn,
hin, hið). Það eru útlend mál,
sem hór freista manna á glapstigu.
Pað þarf að leggja þennan útlenda
greini í einelti og úti'ýma honum
úr ritmálinu alstaðar þar sem
hann á ekki við. í talað mál
hefir hann, sem betur fer, ekki
slæðst inn enn. —■ Sama útlenzku-
sniðið er á „hinum látna presti"
(24. bls.) í staðinn fyrir „látna
prestinum" —; og eins á þessu:
„lofsorðið . . . , sem prestái-nir báru
á hinn framliðna embættisbi'óður
sinn í kistunni" (25. bls.). Enn
veiTa er „nafn hins Játna“ (den
afdedes navn); þar mætti standa:
„hins látna manns“ eða því um
líkt.
Að „rámka“ við einhverju er
afbökuð mynd (líkl. af misskilningi
á uppruna orðsins)) í staðinn fyrir
að „i'a»ka“ við. „Ranka“ er stafa-
víxlun (metatesis literarum) fyrir
„rakna" (sbr. Bysk.sögur I, 472).
„Er 10 vikur vóru af sumri,
rákum við. ..." Svo byrjar önn-
ur sagan. En svo byrjar enginn
réttmáll íslendingur að tala, held-
ur annað hvort með „þegar" eða
„þá er“. „Er“ (í þessari merking)
getur aldrei byrjað sjálfstæða setn-
ingu. — „Ekki hið minsta" (31.
bls.) er dönskulega sagt, í staðinn
fyi'ir „ekki hót“, „ekki vitund“,
„alls ekki“ eða því um líkt.
Undaiiegt-er það, eflömb „lilaupa
úr sér röddina í leit eftir mæðrr
um sínum“; líklegra að þau hefðu
jarrnað hana úr sór.
í næst-neðstu línu á 62. bls.
ætla ég að „kunnur" sé ranghaft,
fyrir „kunnugur“.
Á bls. 65 stendur „hin vígða
mold“, og kemur hatramlega óís-
lenzkulega við (fyrir: „vígða mold-
in“).
Um of-setta,r og van-settar komm-
ur, skakksett, greinarmerki, legí-
ónir prentvillna og afkáralega rang-
an rithátt er ekki til neins að ta,la
í bók, þar sem jafnmjög úir og
grúir af slíku og því líku. Próf-
arkalesarinn heflr auðsjáanlega ver-
ið alveg óvanur maður, ekki kunn-
að að fylgja neinum rithætti. — j
er víða slept, þar sem það eftir
uppruna og öllum tíðkanlegum