Helgarpósturinn - 14.03.1985, Blaðsíða 19

KVIKMYNDIR
Töframaöurinn Tarkovskí
eftir Ingólf Margeirsson
Háskólabíó og Regnboginn:
Bernska fvans (1962).
Andrei Rubljov (1966).
Solaris (1972).
Leikstjóri: Andrei Tarkovskí.
Það er tekið að líða á Tarkovskí-hátíðina
sem haldin er þessa vikuna í Reykjavík, sov-
éska leikstjóranum samnefnda til heiðurs og
aðstoðar við hremmingar og stríð hans og
eiginkonunnar Larissu við myrkraverk sov-
éskra stjórnvalda sem neita börnum þeirra
um fararleyfi til Vesturlanda. Aður en lengra
er haldið: Kserar þakkir til Tarkovskíhópsins
íslenska sem af framsýni, hugrekki og dugn-
aði hefur fengið allar kvikmyndir þessa
mikla myndskálds til fslands og leikstjórann
sjálfan í ofanálag. Til hamingju!
Þegar þetta er skrifað hafa þrjár myndir
Tarkovskís verið sýndar: Bernska Ivans,
Andrei Rubljov og Solaris. Eftir að hafa séð
þessar myndir hefur undirritaður fengið á-
kveðnar hugmyndir um Tarkovskí, hugar-
heim hans, efnistök og hefðir í sovéskri kvik-
myndagerðarlist. Lítum fyrst á hefðina. Það
er greinilegt að Tarkovskí sækir í hið klass-
íska skeið sovéskra mynda á öðrum og þriðja
áratugnum; gengur í smiðju Sergej Eisen-
steins, Vsevolod Pudovkins og ekki síst Alex-
ander Dovsjenkós. Þannig má finna bein
áhrif frá fjöldasenum Eisensteins (sérstak-
lega í Andrei Rubljov) og keim af díalektr-
ískri klippingu (Bernska ívans). Dýrin eru
mikilvæg hjá Tarkovskí, fuglar, hundar og
ekki síst hestar, þótt ekki tali þeir eins og í
Vopnabúri (Arsenal) Pudovkins (1929). En
fyrst og fremst er Tarkovskí undir sterkum
áhrifum frá mesta myndskáldi klassíska tím-
ans í Sovét, Dovsjenkó. Þannig sækir Tar-
kovskí náttúrulýrík og frjósemisdulúð í fræg-
ustu mynd Dovsjenkós, Jörö (1930). Sum
myndskeiðin í Bernsku Ivans eru beint sótt í
Jörð; eplin, regnið, dauðinn, ástin og jörðin.
En hugarheimur Tarkovskís er síður en svo
framsækin náttúrulýrík, umvafin bjartsýni
hins unga, bolsjevíska þjóðfélags. Þvert á
móti. Tarkovskí fjallar yfirleitt um tregann,
minningarnar og sársauka þess að lifa. Hið
Ijúfa liggur ekki í framtíðinni heldur í fortíð-
inni. Þannig tengir hann á meistaralegan
hátt í Bernsku ívans bjartar æskutilfinningar
drengs við miskunnarlausan veruleika nú-
tíðar í brennandi stríði. í Solaris. verður
minningin líkömnuð; í geimnum flýtur geim-
stöðin í hinu Hugsandi hafi sem getur endur-
holdgað látna ástvini geimfaranna og sent
þá inn í geimfarið. í geimnum ber geimfarinn
með sér minningu um síðustu myndirnar frá
jörðu, náttúru í einlit eða æðandi látlausar
bílaraðir í flóknu vegakerfi stórborgar. í
glugga geimfarsins er málmaskja með mold
frá jörðu, fyrstu grænu sprotarnir uppúr.
Hugarheimur Tarkovskís er í rauninni
existensíalískur; með sterkum myndum og
margslungnu táknmáli sýnir hann manninn
og veru hans á jörðinni. Til áherslu þessu
notar Tarkovskí ávallt frumelementin: Eld,
vatn, loft — og jörð. Þau rjúfa oft raunsæis-
rammann: Það rignir inni í húsi (Solaris), eld-
ur og reykur gýs upp á ófyrirsjáanlegum
stöðum (Bernska ívans) og loftið verður raf-
magnað í fiðri (Andrei Rubljov). Af þessum
þremur myndum er Andrei Rubljov sú ep-
íska; segir langa sögu í mörgum þáttum með
ártölum. En undir yfirborði frásögu munka
og íkonmálara er spurt um frelsi listarinnar
í heimi veraldlegra valda. Ekki var furða að
sovésk stjórnvöld skildu sneiðina og frestuðu
frumsýningu í fimm ár með ýmsum fyrir-
slætti.
Myndir Tarkovskís gera mikla kröfu til
áhorfenda. Þær eru undantekningarlaust
langar og flóknar í handriti, atburðarásin er
hæg og margbrotin upp af myndskeiðum
táknmáls og náttúruljóðrænu. Og Tarkovskí
er sovéskur kvikmyndagerðarmaður með
djúpar rætur í rússneskum kvikmyndahefð-
um. Ameríkanseraðir kvikmyndahúsagestir
eiga eflaust erfitt með að kyngja þessum
myndum. En jafnvel forfallnir Hollywood-
neytendur hljóta að verða snortnir af hinu
mergjaða myndmáli töframannsins Tarkov-
skís sem smýgur gegnum merg og bein og
situr óralengi eftir í huganum.
1 næsta tölublaði verður fjallað um myndir
síðari hluta Tarkovskí-hátíðarinnar, Spegil-
inn, Stalker og Nostalgíu.
-IM
JAZZ
Nýjar og nýgamlar skífur
Ég minntist um daginn á svíngskífur frá
RCA er Skífan flytur inn. í nýju Skífu-verslun-
inni í Borgartúni má líka finna nútímadjass
frá RCA. Allt eru það endurútgáfur á verkum
er staðist hafa tímans tönn, ss. The Vibe Man
með Gary Burton, Barefoot Boy með Larry
Coryell, Tijuana Moods með Charles
Mingus, Two ofa Kind með Gerry Mulligan
og Paul Desmond, Chet Is Back með Chet
Baker og Jazz Gala Concert með hljómsveit
undir stjórn Þjóðverjans Peter Herboltz-
heimer. Það kann kannski einhver að spyrja:
Hvað er nú það? Þetta er þrusuband og í
rýþmasveitinni m.a. Niels-Henning og Alex
Riel og einleikararnir ekkert slor: Johnny
Griffin, Gerry Mulligan, Art Farmer, Toots
Thilemans, Stan Getz, Nat Adderley og Slide
Hampton, svo þeir þekktustu séu taldir.
Trommarinn Grady Tate syngur og Albert
Mangelsdorf sem leikur í sveitinni fær að
blása eitt lag þríraddað í básúnuna. Auk
hljómsveitarstjórans útsetja Gerry Mulligan
og Quincey Jones tónlistina. Stórgóð sam-
vinna amerískra og evrópskra!
„Þetta er besta skífa er ég hef hljóðritað,“
sagði Mingus um Tijuana Moods og fór þar
ekki með neitt fleipur. Þessi skífa er í hópi
hans bestu, ss. Mingus Ah Um og The Saint
And The Sinner Lady. Chet Is Back er tekin
upp í Róm árið 1962 og er Baker í góðu
formi. Meðal hljóðfæraleikaranna eru Belg-
arnir Bobby Jaspar, tenóristi og flautuleikari
og René Thomas gítarleikari. Sonny RoIIins
sagði um René að hann væri besti djassgítar-
istinn síðan Charlie Christian. René var frá-
bær sköpuður og einleikskaflar hans á þess-
ari skífu hunang — frjóir og frumlegir.
Mulligan og Desmond — bassi og tromma að
auki — betra getur það varla verið. Léttur
svalur blástur, klassísk stef og frumsamin.
Það er mikill fengur að fá þessar RCA skíf-
ur í verslanir hér og vonandi verður fram-
hald á innflutningnum.
Grammið heldur alltaf áfram að flytja inn
skífur frá því þýska ECM og nýlega kom
sending með nýjum skífum með Jack
DeJohnette, Pat Metheny, John Abercrom-
bie, Dave Holland og úrval af verkum norska
saxafónsnillingsins Jan Garbarecks.
Steinar sjá um að færa okkur það nýjasta
og nú var að koma skífa með altóistanum
Arthur Blythe: Put Sunshine In It. Þetta er
sjöunda CBS skífa Blythes og ólík hinum
fyrri, því hér blæs hann djassfönk. Verkin
eru sex og öll eftir upptökustjórana, Todd
Cochran og Bruce Purse, utan eitt: Senti-
mental Walk, eftir Vladimir Cosma. Segja má
að þetta sé Cochran/Purce skífa þarsem
Blythe blæs vel að vanda og mættu Grover
Washington og David Sanborn öfunda hann
af blásturssnillinni en ekki efninu er hann
moðar úr. Þetta hefði orðið miklu betri skífa
ef Mezzoforte hefðu leikið undir hjá Blythe
og Eyþór og Friðrik samið laglínurnar, —
hvað um það — aðdáendur djassfönksins
ættu að næla í hana þessa, en þeir er elska
hinn hefðbundnari djass og ekkert eiga af
Blythe ættu að ná sér í Blythe Spirit, því þó
að forsíða albúmsins sé hallærisleg er tónlist-
in mögnuð: Misty og Striking Up the Band í
hefðbundnum stíl, Just a Closer Walk With
Thee með gospelbragði og fjögur frumsamin
verk að auki. Aðrar CBS skífur Blythe er enn
má fá hér eru Illusions og Elaborations, þar
sem öll verk eru frumsamin utan eitt og Light
Blue frá því í fyrra, þarsem Blythe blæs verk
Theloniusar Monks. Það er á hreinu að
Svarti Arthur er einhver stórkostlegasti alt-
isti djassins um þessar mundir!
BARNABÖKMENNTIR
Selurinn Snorri: Bönnuö bók!
eftir Sölva Sveinsson
Ætli Selurinn Snorri sé ekki sú bók, sem ég
man best eftir úr æsku, a.m.k. var hún oft
lesin fyrir mig, ekki síst „mislingaveturinn"
minn, (van)sællar minningar. Líklega hefur
Snorri selur þá verið með vandaðri bókum,
með litmynd í hverri opnu, letur stórt og
skýrt. Ekki man ég lengur víslega, hvað mér
þótti skemmtilegast, en þykist vita að það
hafi verið spennan sem fylgir baráttu góðs
og ills. Þegar ég fletti bókinni núna vekja
hins vegar athygli mína ljóðrænar myndir úr
undirdjúpunum og háloftunum; smáfiskar,
kuðungar, sæálfar og norðurljós dansa þar,
hver á sínum stað eftir atvikum. Og auðvitað
endar Selurinn Snorri vel eins og önnur
ævintýri: Snorri sleppur úr bráðum lífs-
háska, þrátt fyrir allt. Háhyrningurinn Glefs-
ir fær makleg málagjöld illsku sinnar, en
Voði ísbjörn fær ekkert fyrir sinn snúð og
heldur lífi, því auðvitað er ekki hægt að út-
rýma hinu illa ap öllu leyti, þá yrði lífið svo
einlitt og tilbreytingarsnautt.
Það var svo löngu seinna sem ég komst að
raun um hvað Selurinn Snorri er söguleg bók
og var reyndar bönnuð um hríð í heimalandi
sínu, Noregi.
Þjóðverjar gerðu innrás í Noreg 9. apríl
1940 og lögðu allt landið undir merki sitt,
þótt þeim tækist aldrei að brjóta andstæð-
inga sína á bak aftur, til hlítar. Vidkun Quisl-
ing tók við stjórnartaumum, að nafninu til,
og varð svo illræmdur fyrir vikið, að föður-
landssvikarar eru eftir honum kallaðir, hvar
sem þeir búa. Og haustið 1941 kom út saga
Friðþjófs Sælen (f. 1917) um Snorra, og
myndskreytti hann bókina sjálfur. Sagan
hafði undirtitil: Dœmisaga í litum fyrir börn
og fulloröna, og vísar hann veginn til skiln-
ings á sögunni, því dýrasögur voru yfirleitt
samdar handa börnum nema dýrin væru
einhvers konar tákn fyrir menn.
Þýsku hernámsyfirvöldunum varð bumb-
ult af Snorra sel, og bókin var fljótlega bönn-
uð, en sagan gekk manna í milli eftir sem áð-
ur, „börnum og fullorðnum til ánægju", segir
í norsku uppsláttarriti. Ef tekið er mið af að-
stæðum í Noregi stríðsárin, verða Skeggi
frændi (rostungur) og selirnir tákn þjóðhollra
Norðmanna og Snorri eins konar
persónugervingur Noregs og þjóðarinnar.,
Sultur og Svöng, mávahjón, eru fulltrúar
norsku kvislinganna: „Það var eins og þau
væru alltaf að bíða eftir einhverju. Svo höfðu
þau gulan, falskan glampa í augunum og
rauð merki yfir þeim. . . mávafólkið vildi
ekkert hafa saman við Sult og Svöng að
sælda lengur. Það hlaut því eitthvað að vera
bogið við þau.“ ísbjörninn Voði og háhyrn-
ingurinn Glefsir eru táknmyndir herraþjóð-
arinnar, nasistanna, sem kvislingarnir þjóna
í auðmýkt. Sultur og Svöng flytja Voða skila-
boð: „Það vantaði ekki mýktina í vængina
þeirra þá. Og þau görguðu ekki einu sinni.“
Um stund lætur Snorri glepjast af fagurgala
mávanna og Voða, og munar litlu að hann
súpi af því seyðið, en sleppur naumlega. En
þá tekur ekki betra við: Föðurbani hans,
Glefsir. Snorri kemst upp á jaka, dúsir þar,
Glefsir undir og í kring, og með blíðmælgi
reynir hann að komast yfir kópinn, síðar
með krafti. Ætli ýmsir lesendur hafi ekki séð
söguna í hnotskurn í þessum viðskiptum? Og
vísast vonað að hún færi eins og í bókinni,
þegar Snorri sleppur og lokkar Glefsi í
gildru, þar sem Skeggi frændi vinnur á hon-
um. Boðskapurinn: Með klókindum, stað-
festu og krafti verður óvini komið á kné og
þá verður aftur gott að lifa, skoða norðurljós,
spegla sig o.s.frv. Allir íbúar íshafsins fögn-
uðu dauða Glefsis — nema Sultur og Svöng.
Selirnir (og menn vonandi líka) lærðu af
reynslunni, og Snorri „skyldi varast þau Sult
og Svöng. Hann ætlaði aldrei að láta þau
tæla sig framar".
Auðvitað lesa börn Snorra sel sem hvert
annað ævintýri, enda er sagan ágæt. Hér-
lendis hefur bókin verið gefin út þrisvar sinn-
um, kannski oftar, og hún nýtur vinsælda í
Noregi, bæði í sögulegu ljósi og sem ævintýri
handa samtímanum. Selurinn Snorri er
ágætt dæmi um bók sem býr yfir miklum lífs-
háska, þegar að er gáð.
HELGARPÓSTURINN 19