Tíminn - 29.01.1921, Blaðsíða 2

12
T 1 M I N N
Yeltufjárleysi
íslendinga.
i.
Menn hafa spáð ýmsu um það,
hvenær fjárkreppunni létti af.
Fjármálastjórnin gaf álitlega yfir-
litsskýrslu snemma í sumar, sem
benti í þá átt, að nú um áramótin
yrði alt komið í besta lag. pá væru
afurðirnar seldar, og landið ætti
stórfé inni erlendis til að byrja
með næsta ár.
En þessu mun ekki vera þannig
varið. Afurðirnar eru seldar, mest-
allar. það, sem óselt kann að vera
er svo lítið, að það skiftir engu
máli í þessu sambandi. það hlýtur
því að vera að Magnús Guðmunds-
son hafi misreiknað einhversstað-
ar, t. d. gleymt hálfum útgjöldun-
um eða eitthvað því um líkt. En
hann um það. Enginn mun hafa
bygt miklar áætlanir á útreikning-
um hans.
í stað þess að batna hefir krepp-
an versnað. pað er haft eftir
mönnum, sem koma til að biðja
bankana um lán, eða peningaflutn-
ing til útlanda, að svörin séu treg.
Útlitið sé verra en í fyrra. petta
ár hljóti í fjármálaefnum að
verða erfiðara en það sem liðið er.
Nú séu vandræðin fyrst að byrja.
Og því miður eru allar líkur til,
að spádómar bankanna séu bygðir
á meiri þekkingu heldur en spila-
borgir M. Guðmundssonar. Til að
sannfærast um að svo sé, þurfa
menn hvorki að vera banka- eða
fjármálafróðir. Hver maður, sem
sem hugsar um aðstöðu Islands í
fjármálaefnum, sér að hér er ekki
um neinn leyndardómsfullan at-
burð að ræða. Ekkert nema það,
að landið þarf afskaplega mikið
veltufé, að það á ekki þetta veltu-
fé, og hefir aldrei átt í margar
aldir. Að Islendingar hafa lifað á
náð dönsku mömmu frá ári til árs.
Og ef útlendingurinn lokar láns-
sjóðum sínum part úr ári, þá er
hin unga, íslenska, „fullvalda“
þjóð í hreinum og beinum hung-
ursvoða.
II.
pað sem bagar Islendinga í
þessu efni er ekki eiginleg fátækt
eða eignaleysi, heldur hitt, að af-
urðir landsins seljast ekki fyr en
'Seint á árinu, og stundum ekki fyr
en árið eftir að þær eru framleidd-
ar. þetta á bæði við afurðir
landbúnaðar og sjávarútvegar,
með fáeinum undantekningum,
sem ekki skifta máli. Til að geta
staðist þetta, án þess að vera háð
Spitsbergen
eftir •
Jón lækni Ólafsson.
i
III. Kolin og rekstur kolanámanna.
Kol hafa menn vitað um á
Spitsbergen frá því skömmu eftir
endurfund landsins. Eru til á-
byggilegar sagnir um, að bæði
hvalveiðarar og síðar vetrarsetu-
menn notuðu kol til eldsneytis. Á
sama benda og mörg staðamöfn.
Efalaust hefir þó aðal eldiviður-
inn verið rekaviður, sem svo mikl-
ar sagnir fara af, og mikill er enn-
þá víða. Hefir því aldrei verið
grafið neitt eftir kolum, heldur
tekið það sem ofanjarðar lá, því
víða hagar svo til. Að minsta kosti
sjást hvergi menjar eftir kola-
gröft. það er ekki fyr en vísinda-
mennirnir taka að rannsaka land-
ið jarðfræðilega, að menn fá fulla
vitneskju um kolin og annað dýr-
mæti, sem í landinu býr. Og þó líð-
ur fram yfir aldamót síðustu, áður
en farið er að hagnýta sér gæð-
in.
það er ekki að ástæðulausu að
jarðfræðingar hafa kallað Spits-
bergen gullkistu sína. Landið er
svo gamalt, að þar finnast jarð-
myndanir (formationir) frá ná-
lega öllum tímabilum jarðsögunn-
ar. Er því um auðugan garð að
gresja fyrir þá, sem lesa kunna á
þá bók. Enda hafa rannsóknirnar
varpað nýju ljósi yfir margt. Rétt
til fróðleiks má geta þess, að á
Spitsbergen eru bæði hverir og
eldfjöll. Og þetta er norður undir
öðrum þjóðum, hefði þjóðin þurft
að hafa í landinu sjálfu handbært
veltufé sem svaraði tveim þriðju
til þrem fjórðu af útgjöldum
landsins, fyrir aðfluttar vörur í
heilt ár. En það eru tugir miljóna.
Nú er því ekki að heilsa, og þá er
eini vegurinn sá, að byrja að
skulda um áramót, fyrir mestallar
þarfir landsmanna, og halda á-
fram fram að áramótum, eða fram
yfir þau. Borga þá skuldina í bili,
með íslensku afurðunum, og byrja
svo skuldaumferðina að nýju.
þessu er alt öðruvísi háttað með
nábúaþjóðir okkar. þar er altaf á
hverjum degi og hverri viku ver-
ið að selja afurðir landanna, inn-
anlands eða utan. Framleiðslan
borgar kostnaðinn svo að segja
daglega. I öllum næstu löndunum,
þar sem samgöngur eru góðar,
seljast t. d. landbúnaðarvörur:
kjöt, mjólk, smjör, egg o. s. frv.
svo að segja samdægurs og fram-
leiðandi lætur vörumar á markað.
Sama er að segja um kol, járn,
timbur, og iðnaðarvarning. Salan
er altaf að fara fram, alla daga
ársins. Altaf streyma peningar
inn í landið fyrir seldar afurðir,
og halda jafnvægi móti því sem
daglega er flutt inn frá útlönd-
um.
þar sem svo er ástatt, þarf
margfalt minna veltufé að tiltölu
heldur en hér á íslandi, þar sem
afurðirnar seljast ekki yfirleitt
fyr en seint á árinu, og jafnvel
eftir áramót.
ísland hefir þannig við frábæri-
lfcga mikla örðugleika að stríða,
sem leiða af eðli landsins sjálfs
og atvinnuvegunum. Og þegar þar
við bætist, að rekstri og fyrir-
komulagi bankanna hefir að
mörgu leyti verið mjög áfátt, og
a^albankinn jafnvel í eigu og und-
ir yfirráðum útlendra manna, þá
er ekki við góðu að búast.
Vandinn með verslun Islands er
þessi. Bæði landbúnaðurinn og
sjávarútvegurinn þurfa í ársbyrj-
un að fá lán fyrir neysluvörum
þeirra, sem beint eða óbeint
stunda atvinnuna frá byrjun
hvers árs og til loka þess.
Að vísu þarf ekki að taka alt
þetta fé að láni frá útlöndum.
Margir einstakir menn eiga nokk-
urt handbært veltufé. Varasjóðir
og stofnsjóðir samvinnufélaganna
eru myndaðir að miklu leyti til að
bæta úr veltufjárþörfinni. All-
margir menn eiga inni í bönkum
og sparisjóðum, og sú innieign er
vitanlega notuð sem veltufé alls
landsins. En þessar eignir hrökkva
ekki nándar nærri fyrir þörfunum,
af því að ísland þarf a. m. k. 6
sinnum meira veltufé á mann
heldur en nágrannalöndin.
heimsskauti. Úr steingerfingum
lesa menn það, að fyrir óvitanlega
löngurn tíma var sama loftslag og
gróður norður á Spitsbergen, sem
nú er við Miðjarðarhaf eða suður
á Florida-skaga. Meðalhiti ársins
var þá úm -j- 9°. Landið var vax-
ið risavöxnum skógi, sígræn tré
og aldinviðir uxu þar. En svo kom
hin mikla bylting. Landið hafði
hamskifti. ísöld færist yfir, og
mörg hundruð metra þykk jökul-
breiða kom í stað laufskóganna. —
En undir fargi jökulsins hafa sól-
argeislamir blundað bundnir um
þúsundir eða miljónir ára, og beð-
ið þess að.verða leystir úr læðingi.
Hve miklir skógarnir hafa verið,
sýna nú hin víðáttumiklu og
þykku kolalög landsins. Liggja
þau óslitin svo að segja þvert í
gegn um allan suðurhluta megin-
landsins (þ. e. Vestur-Spitsberg-
en) eða norður að Kings Bay.
Víðast eru lögin tvö eða fleiri, mis-
þykk og liggja mjög lárétt. Koma
þau í ljós á vesturströndinni
greinilegast hringinn í kring um
alla stærstu firðina sem nefndir
hafa verið — hátt eða lágt í fjöll-
unum. Hversu er um kolalög í
norðurhluta Vestur-Spitsbergen
er eigi ennþá jafn vel rannsakað
og annarsstaðar. Aftur á móti era
fundin lög á Austur-Spitsbergen
og sömuleiðis á Barentsey og
Edgeey; einnig á fleiri smærn
eyjum. öll þau kol, sem fundin
eru, eru steinkol. Greina menn þó
jarðfræðilega milli þriggja teg-
unda þeirra eftir aldri jarðmynd-
ananna, er kolin eru í. Elst era kol
frá steinkolatímabilinu, þá „jura“-
kol, og yngst svonefnd „tertier“-
III.
Danir hafa nú í nokkrar aldir
lagt til veltuféð í verslun Islend-
inga. þeir hafa ekki skaðast á því.
þeir hafa ekki gert það í mannúð-
arskyni. En þeir hafa ráðið yfir
lífi og láni Islendinga, af því að
þeir lögðu fram veltuféð. Á einok-
unartímunum var þetta öllum ber-
sýnilegt. Dönsku stjórninni varð
stundum dálítið örðugt að leggja
fram veltuféð í verslunina. Eftir
einokunina komu danskir selstöðu-
kaupmenn, og alt hélst í sama
horfinu. Smátt og smátt myndað-
ist innlend verslunarstétt. Á yfir-
borðinu leit út fyrir að þjóðin
væri farin að standa á eigin fót-
um um verslunarreksturinn. En
svo var ekki. Fjölmargar „íslensk-
ar“ verslanir vora bundnar á
skuldaklafa erlendis, einkum í
Danmörku. þegar íslandsbanki
kom, var hlutafé hans alt, að
kalla mátti, danskt. Síðar, þegar
hann og Landsbankinn tóku við-
skiftalán, þá var það því nær ein-
göngu hjá dönskum bönkum.
Af þessu er augljóst, hvað veld-
ur kreppunni hér á landi. Island
þarf óhemjumikið veltufé, miðað
við íbúatölu. þjóðin á ekki nema
lítið handbært fé í verslunina.
Danir hafa öldum saman lánað
okkur þetta fé, í ýmsu formi. I
fyrra, þegar fór að þrengja að Is-
landsbanka og „gullöldin“ hvarf á
íslandi, var það eingöngu af því,
að Danir vildu ekki lána meira.
Sögðu að íslendingar væru orðn-
ir nógu skuldugir. Yrðu fyrst að
borga upp.
IV.
Og nú hafa íslendingar selt all-
sína framleiðslu árið sem leið. Ef
til vill er þó skuldin fyrir þarfir
þjóðarinnar árið 1920 goldin að
mestu. En innieignin til næsta árs
er lítil eða engin. Nú þurfa bank-
arnir að fara að biðja um lán fyr-
ir svo að segja hverjum matar-
bita, kolastykki, og fataefni, sem
landsmenn þurfa að nota í heilt
ár. Og menn eru ekki mjög fúsir
að lána íslandi nú sem stendur.
þessvegna spá bankarnir erfiðu
ári, ennþá erfiðara en því sem lið-
ið er.
Menn tala nú mikið um véltu-
fjárlán, sem taka beri í Ameríku,
Englandi, eða annarsstaðar, þar
sem peningar eru fáanlegir. Vita-
skuld þarf að taka slíkt lán. það
er í raun og veru aðeins að endur-
nýja þann verknað, sem framinn
hefir verið árlega síðan um 1600.
En það sem á skortir í umræðum-
ar er það, að gera íslendingum
ljóst, að hér er ekki um stundar-
vandkvæði að ræða. Bráðabirgða-
lán frá ári til árs er gott. En það
kol. Útbreiðslu og gildi þessara
þriggja kolategunda, hverrar fyr-
ir sig, verður síðar vikið að. þess
má þó geta strax, að yngstu kolin
(þ. e. ,,tertiera“) hafa reynst best.
— betri steinkol en kolin frá stein-
kolatímabilinu.
pegar fengin var vissa fyrir því,
að Spitsbergen væri auðug af kol-
um, og það steinkolum af bestu
tegund, tók brátt að vakna áhugi
ýmsra þjóða fyrir því, að notfæra
sér gæðin. Árið 1899 flutti skip-
stjóri nokkur frá Tromsö í Nor-
egi 40 smálestir af kolum frá
Spitsbergen heim með sér á skipi
sínu. Er þetta’fyrsti kolafarmur
sem fluttur var frá Spitsbergen
sem verslunarvara. Minnast Norð-
menn þessa nú og eru hróðugir af.
Tóku nú að myndast námufélög
fyrir forgöngu auðmanna, einkum
í Noregi, en líka í Svíþjóð og á
Englandi. Fjölgaði þeim furðu
fljótt. Byrjuðu félögin auðvitað
á því að festa sér eða slá eign sinni
á eitthvert vist svæði af landinu.
Spitsbergen var þá það, sem Eng-
lendingar kalla „no mans land“
(þ. e. landið eigandalausa), en við
mundum kalla almenning. Engin
lög eða réttur var þar til, því land-
ið var óbygt og laut engu ríki laga-
lega. Gat því hver sem hafa vildi
slegið eign sinni á það sem honum
sýndist af landi. Er næsta ótrú-
legt, að eigi skyldi lagaleysi þetta
valda meiru ó^ptti en raun varð
á. Norðmenn áttu frumkvæði að
því, að haldnir voru fundir í
Kristjaníu með fulltrúum frá
þremur ríkjum, Noregi, Svíþjóð og
Rússlandi. Varð það að samkomu-
lagi milli fulltrúanna, að engu
sem á liggur, er að skilja samband-
ið milli atvinnuveganna og veltu-
fjárins, og að alt tal um frelsi og
sjálfstæði landsins er tómt óráðs-
glamur, meðan líf Islendinga hvert
ár er komið undir því, að einhver
útlendingur láni okkur fyrir árs-
forða af lífsnauðsynjum almenn-
ings.
Eina svarið, sem nokkra veru-
lega þýðingu hefir í þessu máli,
er það, hvernig íslendingar eiga að
fara að safna sér föstum sjóðum,
sem eingöngu séu ætlaðir til þess
að vera veltufé, svo að landsmenn
þurfi ekki að lifa á bónbjörgum
útlendinga frá ári til árs. I næsta
blaði verður bent á eitt eða tvö
úrræði, sem hugsanlegt er að beita
til að leysa þennan vanda.
J. J.
------o-----
Eí!
Ef sá sem valdið hafði á Islandi
hefði tekið gjaldeyrislán í Eng-
landi eða Bandaríkjunum, um það
leyti sem gengið á peningum þess-
ara landa var sem hæst — í stað
þess að „spyrna á móti því“ að
slíkt lán væri tekið. —
Ef fetað hefði verið í fótspor
langflestra Norðurálfulanda í
þessu efni. —
Ef hnigið hefði verið að þessu
ráði, sem nálega allir Islendingar,
sem um hugsuðu, og sem ekki
voru neitt hræddir við að styggja
eilítið dönsku mömmu, töldu sjálf-
sagt. —
þá væri nógu gaman að athuga,
hvernig það lántökumál horfði nú
við.
Gengið á sterlingspundi var um
skeið yfir 25 kr.
Segjum að hálfrar miljónar
sterlingspunda lán hefði verið tek-
ið fyrir Island um það leyti sem
pundið stóð í 25 kr., og notað til
þess að losa landið úr fjárkrepp-
unni, greiða skuldir landsins og
einstaklinga fyrir keyptar vörur.
Upphæð þess láns í krónutali
hefði verið
121/2 — tólf og hálf — miljón kr.
En samkvæmt síðasta skeyti um
gengi sterlingspundsins stendur
það í 19 kr.
Ætti að borga nú aftur þetta
hálfrar miljónar sterlingspunda
lán, í dönskum krónum, þá væri
upphæðin
91/2 — níu og liálf — miljón kr.
það er ómögulegt að komast
hjá því, að slá því föstu, að mis-
munurinn er
3 — þrjár — miljónir króna,
sem ísland hefði nú þurft minna
ríkjanna væri heimilt að slá eign
sinni á land á Spitsbergen, en aft-
ur á móti gætu einstakir menn eða
félög numið land svo sem þeim
sýndist.
Smátt og smátt sköpuðust nokk-
urskonar „landnámslög“, er menn
síðan, eða félögin, fóru eftir, er
vildu taka sér land. Menn byrja á
því að setja upp merki, eitt eða
fleiri; skal á merkin rita greini-
lega takmörk þess lands, er menn
vilja slá eign sinni á, stað og stund
og nafn eigandans. Landið má
ekki vera óhemjulega stórt, að
jafnaði ekki stærra en 100—200
km2. Tilkynna skal svo stjómar-
völdum lands síns. Auk þessa hef-
ir það verið skoðað sem skilyrði
fyrir því, að eignarréttur á lands-
svæðinu væri viðurkendur eða
virtur, að eigendur létu byrja á að
vinna að einhverju, eða a. m. k.
haldinn væri vörður á staðnum.
Á þenna hátt hömuðust nú félög-
in, er spruttu upp sem gorkúlur,
eða einstakir menn, að eigna sér
eða helga hver sitt landssvæði.
Varð oft misklíð milli félaganna út
af eignarréttinum og risu jafnvel
út af mál, sem vanalegast duttu
botnlaus niður, þar eð engar regl-
ur eða lög vora til, sem hægt var
að styðjast við. Einkum þóttu
Englendingar ganga rösklegafram
í að taka sér lönd og mæla út, þó
að minna yrði úr framkvæmdum.
Er það skemst frá að segja, að
mörg af félögum þessum urðu
aldrei annað en nafnið eitt, en önn-
ur gáfust upp eftir óverulegar til-
raunir til að vinna kolin. þannig
að í fyrravetur, er Noregur hlaut
yfirráð yfir Spitsbergen, voru
að borga en það fékk — það er
ómögulegt að margfalda og draga
frá á annan hátt.
En slíkur mismunur sem þessi*
er á voru máli kallaður gróði.
------0-----
Eftirlitið.
Hvenær? — Aldrei.
Stórmerkileg verður hún, þeim
sem þá fá að lesa, sagan um vín-
bannið á íslandi, sagan um siðbót-
arbaráttu Islendinga í því mikla
mannúðar- og siðferðismáli —
þegar hún verður skráð, segjum
á 50 ára eða 100 ára afmæli banns-
inn, og verður talin einn heilla-
ríkasti þátturinn í sögu þjóðar-
innar. Lærdómsrík verður hún og
sú saga, og ekki síst sá kaflinn,
sem hljóðar um það, hver var
framkoma fjölmargra valdhaf-
anna, æðri og lægri, um að fram-
kvæma siðbótina, um að hlýðnast
þjóðarviljanum. Sagan um þá,
einn af öðrum, háu og lágu vald-
hafana, sem altaf voru að leita að
smugu um að komast undan því
að gjöra skyldu sína, sem altaf
vanræktu ef þeir mögulega gátu,
sem lifðu meginið af embættistíð
sinni í yfirhylming, sem sumir
voru alt að því sekastir hinna
seku, sem ekki hlýðnuðust nema
svipa þjóðarviljans væri hátt til
höggs reidd yfir höfði þeirra — og
hinsvegar lýsingin, hin tvöfalda
lýsing á þjóðareðli Islendinga:
annarsvegar hversu lengi þjóðin
þoldi yfirvöldunum háu og lágu
þessa daglegu misþyrming göfugs
málefnis og hinsvegar að hún þó
var málinu trú, að valdhöfunum
tókst það ekki, þrátt fyrir alt, að
ofþreyta þjóðina, að slá ryki í
augu henni, að svæfa þjóðarvilj-
ann í málinu. Og hversvegna tókst
þeim það ekki? Af því að málið
var of göfugt til þess að unt væri
að spilla því. Af því að eldur trú-
festinnar við göfugt mál verður
aldrei slöktur í brjóstum heil-
brigðrar þjóðar. —
Eitt dæmi skal nefnt, einungis
eitt, þó í mörgum liðum sé, um
það hvernig rækt era skýr fyrir-
mæli, hvernig eftirlitinu er varið
af hálfu valdhafanna, og stjórn-
arráðsins sérstaklega.
I B-deild stjórnartíðindanna ár-
ið 1916, bls. 45—47, er „reglu-
gjörð um sölu á menguðu og ó-
menguðu áfengi til iðnþarfa 0. s.
frv.“ Reglugjörðin er í sex grein-
um. Ein greinin verður hér tekin,
fimm málsgreinar er hún alls, og
þar starfandi þessi námufélög:
4 norsk, 1 sænskt, 1 enskt og 1
rússneskt.
það var eins og menn væru svo
ragir í byrjuninni, — hefir og ef
til vill vaxið í augum kostnaðurinn
og erfiðleikamir, einnig voru t. d.
Norðmenn mjög óvanir kolanámu-
vinnu. paö þurfti að koma ein-
hver sem kunni til verksins. Og
hann kom. En hver var það ? Auð-
vitað Ameríkumaðurinn. Árið
1900 hafði námufélag eitt í þránd-
heimi fest sér land á Spitsbergen
sunnan megin Isafjarðar. En þar
liggja einhver mestu kolalögin.
Lítið hafðist félag þetta að, og
seldi loks námuland sitit árið 1905
amerískum miljónamæring í
Boston, Longyear að nafni. Námu-
landið var þá ca. 450 ferkm. að
stærð. Ástæðan til þessara kaupa
er sögð verið hafa sú, að Longyear
þessi hafi ætlað sér að kaupa
járnnámurnar í Sydvaranger í
Noregi, og viljað tryggja sér kol
til rekstursins. En aldrei varð af
því. Longyear stofnaði í stað þess
félag, er nefndist „Artic Coal
Comp.“, og byrjaði það á að vinna
kol á Spitsbergen árið 1906. Reisti
félagið bygð sína vestanvert við
lítinn fjörð (Advent Bay), er
skerst suður úr Isafirði, og nefndi
„Longyear city“. Er það fyrsti og
elsti námubær á Spitsbergen.
Fyrstu 2 árin var aðallega unnið
að undirbúningi, bygð hús, kom-
ið fyrir vélum o. fl., en 1909 eru
flutt út 4 þús. smálestir af kolum.
Var þá undirbúningsvinnu lokið
pg bygðin þessi: 15 hús (öll úr
timbri) fyrir yfirmenn, verkalýð,
vörugeymslu, smíðahús, gripahús,