Tíminn - 05.02.1921, Blaðsíða 1

V. ár.
Reykjavík, 5. febrúar 1921.
5. blað
Enn nni tuær stelnnr.
i.
Síminn flytur nú nálega dag-
lega fregnir um það utan úr lönd-
um, að atvinnuleysið er að aukast,
og kvíða menn þeim margvíslegu
afleiðingum, sem því verða og
geta orðið samferða.
Atvinnuleysið er bein afleiðing
ástandsins sem ríkir á sviði við-
skiftanna og atvinnumála. Dýrtíð-
in hefir hleypt öllu í geypiverð,
vörum og verkalaunum. Nú vofir
verðfallið yfir. Kaupendur kippa
að sér hendinni um að kaupa hin-
ar dýru vörur, í von um lækkun.
Vörurnar haugast saman í vöru-
geymsluhúsunum. þetta hvort-
tveggja: að vörurnar eru ekki
keyptar og búist við verðfalli, or-
sakar það, að framleiðendurnir
eru þegar farnir að kippa að sér
hendinni um framleiðsluna. J>að er
þeim ofmikil áhætta, að kaupa
dýr hráefni og borga há vinnulaun,
þar eð óvíst er að framleiðslan
seljist, nema þá ef til vill með
mjög lækkuðu verði — verði sem
alls ekki samsvari hinu dýra efni
og háa kaupi. Atvinnuleysið stafar
af þessari hræðslu íramleiðend-
anna.
þessi eru allra mestu vandamál
stórþjóðanna um þessar mundir.
Áframhaldandi og meira að segja
aukin framleiðsla er undirstaðan
undir því að halda á floti þjóðar-
skútunum, sem eru drekkhlaðnar
skúldum. Atvinnuleysi í stórborg-
unum skapar hinn hættulegasta
jarðveg fyrir nýjar byltingar og
óeyrðir.
IL
það getur engum dulist, að hið
sama er að fara að hér og í út-
löndum. Munurinn ekki annar en
sá venjulegi, að línurnar eru orðn-
ar skýrari í stóru iðnaðarlöndun-
um.
Nálega alla tíð síðan stríðið
hófst, hefir vart á því borið fyr
en í haust, að framboð væri meira
á vinnu en eftirspurn. það stafar
af því, að riú eru framleiðendurnir
hér á kpidi að byrja á því að kippa
að sér hendinni um framleiðsluna.
Og það hlýtur svo að vera.
Af ókunnugleik á hinum aðal-
atvinnuveg þjóðarinnar verður
liér einkum rætt um landbúnaðinn.
það éfr með öllu öhjákvæmilegt
að á sumri komandi, að óbreyttum
ástæðum, hljóta íslenskir bændur
að minka framleiðsluna í mjög
stórum stýl og þeir eru þegar
farnir að búa sig undir þá minkun.
þeir hefðu þegar átt að gjöra
það í fyrra. það var oftrú ein á
íramtíðina, að þeir gerðu það ekki.
Árið síðasta hefir læknað þá of-
trú hjá öllum bændum. þeir
brenna sig ekki aftur á .henni
næsta sumar.
Afurðirnar hafa ekki selst fyr-
ir nærri því nógu hátt verð til þess
að geta borgað kaupavinnuna og
aðkeyptu vöruna. Beina vörnin er
sú, að minka stórkostWn aðkaup-
in, sérstaklega þá sú: að taka ekk-
ert kaupafólk á næsta sumri, en
reyna að bjai’gast með heimilis-
fólkinu.
Um sjávarútveginn og aðra at-
vinnuvegi mun mikið til mega
segja hið sama. Afleiðingarnar
eru auðsæar og óumflýj anlegar.
Stórkostleg minkun framleiðsl-
un'nar, sem er hið alvarlegasta
sem fyrir landið^ getur komið á
þessu sviði. Rííassjóður getur
ekki staðið við skuldbindingar sín-
ar, hvorki út á við né inn á við.
Alment atvinnuleysi, með öllum
hörmungum þess, sem auðvitað
kemur fyi’st og fremst niður á
kaupstaðina.
Samfara þessu hvorttveggja al-
nient fjárhagslegt hrun, gjald-
þrot einstaklinga og stofnana; al-
varlegra ástand yfirleitt en nokkru
sinni hefir dunið yfir land okkar.
þetta er útsýnið yfir „fyrir-
heitna landið“ — land verðlækk-
unarinnar, sem dagblöðin í Rvík
þrá mest og vilja, eins og annar
Móse, flytja þjóðina til.
' m.
Á slíkum alvörutímum ríður
þjóðunum mikið á því að forystu-
menn þeirra, stjómir landanna,
séu styrkar og starfhæfar. Að
þær skipi samstæðir menn, menn
sem með festu, viti og forsjá sjái
ráðin til þess að styðja atvinnu-
vegina, sjá nýjar leiðir og ryðja
steinum úr götu atvinnuveganna.
Á slíkum tímum reynir miklu
meii’a en ella á stjórnir landanna,
það er miklu meira af þeim kraf-
ist en venjulega og þær verða að
hafa mikil afskifti á ýmsum þeim
sviðum einstaklingsins, sem þær
láta afskiftalítil venjulega. þær
verða sem sé að hafa forystuna
um að bjarga atvinnurekstri ein-
staklinganna.
Framleiðendur og vinnuþegar
standa löngum á öndverðum meið
og hingað til hefir stjórn okkar
lands látið afskiftalaus þau mál.
En nú eru báðir í hættu og þjóð-
félagið um leið. Framleiðendurnir
geta neyðst til að hætta fram-
leiðslunni. Atvinnuleysið dynur þá
yfir vinnuþegana og ríkið getur
ekki staðið við skuldbindingar sín-
ar.
Ef vel á að fara verður þessu
ekki afstýrt með öðru móti en ná-
inni samvinnu allra þessara aðila.
Eða með öðrum orðum: það verð-
ur að stofna til samninga milli
framleiðenda og vinnuþega um að
ákveða vinnukaupið í samræmi við
verð afurðanna, og það er enginn
aðili til nema landsstjórnin sem
það getur gert.
Félagsskapur stéttanna er ekki
svo þroskaður á okkar landi, að
þær geti sín í milli samið einar.
Landsstjórnin verður því að gera
það í samvinnu við þá aðila, sem
til eru. Geri landsstjórnin þetta
ekki, vofir ógæfan yfir, skipulags-
leysið, atvinnuleysið og almenna
fjárhagshrunið.
Annars verður og að krefjast
af landsstjórninni. Hún verður að
hjálpa atvinnuvegunum miklu
meir en hingað til, um að fá mark-
að afurða sinna.
Um sölu landbúnaðarafurðanna
er Samband íslenskra samvinnufé-
laga hinn sjálfsagði aðili, sem
fyrst og fremst hefði framkvæmd-
irnar á hendi. En um marga hluti
gæti landsstjórnin veitt ómetan-
legan stuðning um að bæta mark-
aðinn eða útvega nýjan markað.
Fyrst og fremst t. d. með fjár-
styrk til manna, sem kyntu sér
markaðina. I öðru lagi með samn-
ingum við erlendar stjórnir. Ef til
vill knýr neyðin okkur til þess t.
d. að reyna hið ítrasta til þess að
opna markað á Englandi, í Belgíu
og víðar fyrir lifandi fé. Aðstoð
landsstjórnarinnar væri bráðnauð-
synleg undir slíkum kringumstæð-
um. Neyðin getur knúð okkur til
að fara að ganga nálega eingöngu
í klæðum úr íslenskri ull. Ullariðn-
aði í stórum stýl verður ekki kom-
ið á í fljótu bragði nema með að-
stoð landsstjórnarinnar. Og þann-
ig mætti margt fleira nefna.
Og loks er það enn ótalið, að á
slíkum tímum verður það enn meir
aðkallandi en venjulega, að lands-
stjórnin veiti beinan og óbeinan
stuðning um að bæta aðstöðu at-
vinnuveganna, vinnubrögð o. fl.
Af landbúnaðarins hálfu er Bún-
aðarfélag íslands vitanlega hinn
sjálfsagði aðili í þessu efni, og
hefir svo oft verið á það mál
minst hér í blaðinu, að endurtekn-
ingar eru óþarfar. En það verður
aldrei ofsagt, að nauðsynin er rík-
ari en nokkru sinni og augnabliks-
spamaður í þessu efni er margfalt
tjón og hörmulegasta missýning.
Gildir að sjálfsögðu- hið sama
um skyldu landsstjórnarinnar að
styðja aðra atvinnuvegi.
IV.
En það verður því miður að
teljast mjög óvíst, að sú skoðun
verði ofan á á alþingi, sem að
framan er nefnd: að landsstjórn-
in telji það æðstu skyldu sína að
koma á skipulagi um atvinnuvegi
og viðskifti, og styðji atvinnuveg-
ina beinlínis með afskiftum og ráð-
um.
það eru t. d. alveg gagnstæðar
raddir sem heita mega einráðar í
hinni háværu kosningabaráttu hér
í bænum.
Herópið er undantekningarlítið
þetta: Burt með allar takmarkanir
af ríkisins hálfu. Burt með afskifti
ríkisins af viðskiftum og atvinnu-
vegum. Sleppum öllu lausu. Látum
verðlækkunina og einstaklings-
frelsið lækna öll mein. Engin per-
sónuleg höft viljum við þola.
það eru tvær andstæðar lífs-
skoðanir sem hér mætast,- Alþingi
sker úr hvor sterkari verður. Ut-
an af landi berast sem betur fer
gagnstæðar raddir reykvísku dag-
blöðunum. Akui'eyringar og Is-
firðingar standa á öndverðum
meið við Reykvíkinga. Og vafa-
laust gera sveitimar það líka.
En undanfarandi ár og yfir-
standandi ástand ætti að vera bú-
ið að kenna þjóðinni það, að fyrsta
og æðsta boðorðið er ekki að
heimta meiri þægindi og persónu-
legt frelsi, heldur að láta alt ann-
að lúta þeirri kröfu, að bjarga
heildinni, og taka á sig öll óþæg-
indi og alt erfiði sem til þess þarf.
Ráðstafaniriiar, sem nú ríkja á
viðskiftasviðinu, eru liður í sama
kerfi. Verður alt jjetta að fara
saman, eða ekkert.
■o
I.
I síðasta blaði voru tekin fram
nokkur atriði, sem sýna hversu
náttúruskilyrði og atvinnurekstur
hér á landi gera verslunina erfiða,
nema með því að hafa mikið og
trygt veltufé. Afurðir lands og
sjávar eru torseljanlegar á erlend-
um markaði. Framleiðslan selst
oft ekki fyr en seint á árinu eða
stundum eftir áramót. I stað þess
að allar nábúaþjóðir okkar eiga
yfirleitt létt með að selja vörur
sínar, og geta því notað sama pen-
inginn mörgum sinnum á ári til
innkaupa, verða Islendingar að
sætta sig við að selja ársfram-
leiðsluna ekki fyr en um áramót.
það var giskað á, að af þessari á-
stæðu þyrfti alt að því 6 sinnum
meh-a veltufé hér á landi á hvem
mann, heldur en t. d. í Danmörku
eða Englandi.
Tveir vegir eru til að fá þetta
veltufé. Annaðhvort að láni frá
útlendingum, eða með því að safna
sjóðum í landinu sjálfu, sem séu
eingöngu ætlaðir verslun lands-
manna. Sé hvorugt gert, eða á
ófullnægjandi hátt, verður kreppa
og bágindi í landi.
Síðan um 1600 hafa Danir lagt
til veltuféð í íslenska verslun, að
langmestu leyti. Meðan einokunin
og selstöðuverslanirnar réðu hér
lögum og lofum, vissu allir að
gjaldið, sem íslenska þjóðin
greiddi fyrir veltuféð, var gífur-
lega hátt. Danir lánuðu íslending-
um matvælin og aðrar nauðsynjar
tíma úr árinu. Islendingar urðu að
ganga að hverju sem boðið var,
því annars var hungrið framund-
an. En að launum fyrir lánið x-ann
allur ágóðinn af starfi þjóðarinnar
í vasa þeirra, sem lögðu fram
veltuféð, þ. e. úr landi til Dan-
merkur.
Síðan selstöðuverslunin hætti,
hefir hinu sama farið fi’am að
talsverðu leyti. Að vísu hefir safn-
ast nokkurt veltufé í eign ein-
stakra kaupfélaga og kaupmanna.
En það hefir ekki nægt til að full-
nægja þörfinni. Danir hafa þess-
vegna lánað. Að nokkru gegn um
heildsala og umboðsmenn. Að
nokkx-u gegn um Islandsbanka.
Mest af hlutabi’éfum hans er
dönsk eign. Hin síðari ár hafa
hundi’uð þúsunda horfið úr landi í
vasa útlendinga, gróði af þessum
hlutabréfum. þar að auki hefir
danskur banki lánað íslendingum
gegn um Islandsbanka allmikið
veltufé.
En nú kippa Danir að sér hend-
inni um stund, og þá byrjar við-
skiftakreppan með öllum sínum
afleiðingum. Ki’eppan er vitaskuld
meiri af því að mjög mikið af því
veltufé, sem til var í landinu og
geymt í bönkunum, var í lok
sti’íðsins og alt fram að þessum
tíma sett fast í skipum. Margir
togarar hafa verið keyptir. Fisk-
hringurinn er að láta byggja tvö
skip til Spánai-fei’ða. Eimskipafé-
lagið hefir látið endui’byggja
Goðafoss og er talið að hann verði
fullsmíðaður í vor. 1 þessi skipa-
kaup og skipasmíði er búið að
festa margar miljónir af fé, sem
var handbært sem veltufé á síð-
ustu missii’um stríðsins.
II.
Af því, sem sagt er hér á und-
an, má sjá, að ef bæta á úr veltu-
fjái’leysinu hér á landi, og þar með
gera þjóðina fjárhagslega sjálf-
stæða, verður að grípa til séi’-
stakra aðgerða. þjóðin öll, eða a.
m. k. mikill meiri hluti hennar
þarf að skilja hvemig ástatt er,
skilja hættuna og vansæmdina
sem fylgir því, að verða að knýja
á dyr nábúaþjóðanna um hver ára-
mót, og biðja um peningalán fyrir
ársforða af þarfa og óþarfa. Jtétt-
ur skilningur á málinu og ekkert
annað getur knúð íslendinga til að
ryðja úr götunni því heljarbjai’gi,
sem nú er mesta hindrun fyrir
framför Islendinga. Hver breyting
á atvinnuvegunum, sem gerir ís-
lenskar vörur auðseldari en þær
eni nú, er að vissu leyti sama og
að auka veltufé landsins. Ef t. d.
tækist að sjóða niður fisk eða
mjólk á öllum árstíðum, og flytja
út, væri það frá þessu sjónarmiði
mikill fengur. Hverskonar auð-
seljanleg framleiðsla gerir landið
sjálfstæðara í fjárhagslegu tilliti.
Bráðabirgðaúri’æðið, að fá
veltufé að láni, helst annarsstaðar
en í Danmörku, er óhjákvæmilegt.
En það er ekki nema bráðabirgða-
lausn, allra helst á tímum eins og
þeim, sem nú fara í hönd, þar sem
hver þjóð reynir af fremsta megni
að standa ein og óstudd í fjármála-
efnum.
III.
Framkvæmd einstaklings til að
safna verslunarveltufé verður lít-
ilsvii’ði, nema hún sé þáttur í alls-
herjarskipulagi. Sé treyst á veltu-
fé fáeinna efnamanna, þá er það
handbært í dag, en á morgun bund-
ið í skipum fiskhringsins, tógui*-
um, eða einhverju öðru algengu
gróðafyrirtæki. þó að auðmönnum
fjölgi á íslandi, þá mun sú breyt-
ing engu breyta til bóta fyrir al-
þjóð manna. Aðeins gera þeim
mönnum auðveldara að raka sam-
an fé, með valdi veltufjárins, frá
meðbræðmm sínum, sem lítið eiga
nema starfsþrekið og vinnulöng-
unina. Lækning við veltufjárleys-
inu kemur ekki með vaxandi auð-
safni einstakra keppinauta.
Lausnin á þessu máli fæst að-
eins með skipulagi. Annaðhvort
þannig, að löggjöfin beri vit fyrir
einstaklingunum, eða þeir geri það
sjálfir með frjálsum samtökum. I
stuttu máli: Aðeins á tvennan hátt
verður veltuféð trygt til lang-
fi’ama, svo sem aðstaða landsins
og atvinnuveganna krefur. Með
landsverslun, eða með sterku alls-
herjarsambandi samvinnufélaga.
þessi hugmynd er ekki ný. Fyr-
ir hérumbil 30 árum fór Torfi í
Ólafsdal til Englands og kynti sér
í’ækilega alt skipulag ensku kaup-
félaganna. Hann varð hrifinn af
stórvii’kjum þeh’ra, og skuldlausi’i
verslun. Alstaðar seldi hönd hendi.
Og í huga sér bar Torfi þetta á-
stand saman við verslunina heima.
Hann stýi’ði sjálfur kaupfélagi,
sem náði yfir alla Dalasýslu, nokk-
uð af Snæfellsnesi, Barðaströnd,
Strandasýslu og hálfa Húnavatns-
sýslu. það var stærsta félag á
landinu, og vel rekið eftir því sem
kringumstæður leyfðu, galt hverj-
um sitt, þegar haustvörui’nar seld-
ust, en skuldaði ex’lendis framan
af árinu.
Torfi vildi brjóta hlekki skulda-
verslunarinnar, og fékk því til
vegar komið í félagi sínu, með að-
stoð duglegra samherja, að Dala-
menn ákváðu að leggja hart á sig
í nokkur ár til að safna sér veltu-
fé, svo að félagið þyrfti ekki að
skulda hjá útlendingum. þeir
lögðu á sig sérstakt skattgjald
(4%) af allri aðfluttri vöru, sem
rann í stofnsjóð félagsins. Hver
félagsmaður átti í sjóði þessum
innieign, eftir því hvað hann versl-
aði mikið. Og þessi innieign átti
að standa þar, til að mæta láns-
þörf hvei’s félagsmanns fyrri
hluta ársins.
Laust fyrir aldamótin skrifaði
Guðjón Guðlaugsson alþingismað-
ur rækilega gi-ein urn þetta mál
og sannaði með tölum, að ef elsta
kaupfélagið, sem byrjaði 1881,
hefði fylgt þeim reglum, sem
palamenn settu sér 1893, hefði
það átt nægilegt veltufé um alda-
mótin 1900. Sömuleiðis sannar
hann, að ef landið hefði verið eitt
kaupfélag frá 1880—1900, þá
hefði það með þessum hætti safn-
að rúmum 6 miljónum ki’óna í
veltufjársjóðum. þá hefði fjötur-
inn verið leystur af þjóðinni.
Dalafélagið skiftist í möi’g
minni félög, sem lifa enn. En
'stofnsjóðshugmynd Dalamanna lif-
ir líka. Hvert einasta kaupfélag á
landinu, sem nokkurt líf er í, safn-
ar sér stofnsjóði. Elstu félögin
voru kornin nokkuð næi’ri tak-
markinu að eiga sjálf nóg starfs-
fé, þegar gildi peninga féll sökum
áhrifa stríðsins. Haldist dýi’tíðin,
þui’fa sjóðii’nir að vera langtum
stæri’i heldur en gert var ráð fyrir
á undan styrjöldinni.
Nú á dögum lifa báðar þessar
stefnur. Sumir vilja öðlast fjár-
hagslegt sjálfstæði með því að
landið vei’sli sjálft með sumar
nauðsynjar, t. d. kornvörur, stein-
olíu, kol og salt, og að landsverslun
komi sér upp varasjóði, alt að 15—
20 miljónum ki’óna, til að geta
staðið á eigin fótum. Ef allir Is-
lendingar hugsuðu meira um al-
menningshag, heldur en hagsmuni
einstakra > stétta (milliliðanna),
myndi þessi hugmynd fremur
auðveld í framkvæmd. En veika
hlið þessarar aðferðar er það, að
hún reynir að bjai’ga öllum móti
vilja sumra. Hún gerir ráð fyrir
að landinu sé betur stjórnað, held-
ur en mikill hluti þjóðai’innar á
skilið.
Samvinnufélögin standa betur
að vígi. I þeim er stai’fandi sá
hluti Islendinga, sem einhverja
framsýni hefir í verslunai’málum.
þar er gi’undvöllurinn lagður með
heilbx’igðar sjóðmyndanir. þeir
sjóðir hafa ekki verið skattlagðii’,
i