Tíminn - 12.03.1921, Síða 1

'V. ár.
Reykjavík, 12. marz 1921.
10. blað
\
Mentamálanefndin.
VII.
Nefndin leggur til, að latkia
verði kend í 5 bekkjum Menta-
skólans í stað þess að hún er nú
kend í 3 bekkjum. Tekur það tölu-
verðan tíma frá öðrum námsgrein-
um og er spor í afturhaldsáttina.
Ýmsir hafa gerst til að heimta
aukna latínukenslu í skólanum, og
munu þeir flestir hafa gert meiri
kröfur en nefndin hefir séð sér
fært að fullnægja. Meðal annara
telur Lagadeild Háskólans það
æskilegast, „að latínukensla yi*ði
aukin að mun og yrði ekki minni
en hún var í latínuskólanum á síð-
ustu árum hans“, en þá var latína
kend allan skólaiin og var latnesk-
ur stíll stuttu áðurinntökuskilyrði.
Telur lagadeild þetta nauðsynlegt
vegna kenslu í rómverskum rétti,
er hún hygst að taka upp. Mun
það margra álit, að lagadeild gæti
kent rómverskan rétt eins og
henni líst, þó latínukensla sé ekki
aukin frá því sem nú er, enda gef-
ur Bjami dócent frá Vogi yngri
stúdentum, sem sótt hafa fyrir-
lestra hans, þann vitnisburð, „að
þeir skilji latneska tungu allvel“.
Ef það er rétt um úrvalsmennina,
ætti lagadeild að vera vorkunnar-
laust að kenna rómverskan rétt
miðlungsmönnum og gæti hún um
það leitað aðstoðar grísku og
latínudócentsins, eins og guðfræð-
isdeild, ef á þyrfti að halda.
Væri ekki gott að allir reyndust
svona heimtufrekir. T. d. væri
guðfræðisdeild meiri vorkunn að
heimta grískukenslu í Mentaskól-
anum. Nýja testamentið er ekki ó-
merkari heimild fyrir guðfræðina
en rómaréttur fyrir lögfræðina.
En þá kröfu hefir guðfræðisdeild-
in ekki gert. Hefir hún þó á síð-
ustu árum gert þá tvísýnu ráðstöf-
un, að skylda guðfræðisstúdenta
til að nema grísku á Háskólanum.
Virðast embættiskjör presta ekki
mega við því, að undirbúningsnám
þeirra sé lengt fyrir sakir fordild-
ar einnar. Enginn verður réttbær
dómari um vafastaði, sem hinum
lærðustu kennifeðrum ekki ber
saman um, þó hann nemi grísku í
hálft ár. Og enginn verður betur
kristinn fyrir þá kunnáttu. það er
ekki einu sinni svo vel, að nýja
testamentið sé skrifað á klassiskri
grísku, né heldur er grískan frum-
mál kristindómsins. Kristur kendi
á hebreska tungu, þó við ekki eig-
um ræður hans á frummálinu, og
á því máli er gamla testamentið
ritað. Skyldi maður því halda, að
fremur væru knýjandi ástæður til
að læra hebreskuna en grískuna,
og þó sætta menn sig við að sleppa
henni. Að vísu tóku margir grísku-
próf áður en það var gert að
skyldu, og var það vel farið. Alt
sem menn gera af frjálsum vilja
og ótilneyddir verður reiknað
þeim til réttlætis, jafnvel þó óþörf
áreynsla sé. En nú er sá ljóminn
farinn af, og er ekki ólíklegt að
óánægjan komi í spor skyldunnar.
Mentaskólinn hefir mikla mála-
kenslu á sinni könnu. Fyrst er ís-
lenskan. þá er danskan. Nemend-
ur eiga að læra að lesa málið með
góðum framburði og fá nokkra æf-
ingu í að tala það og rita. Nefnd-
in minnist ekki á, að nemendur fái
leiðbeiningar um framburð sænsku
í sambandi við dönskukensluna, og
á þó danskan að vera lykill að
menningu allra Norðurlanda. J>á
eru sömu kröfur gerðar um ensku.
þýsku eiga nemendur að geta les-
io með góðum framburði og skilja
alment nútíðarmál. Sama er um
frönskuna. Latínuna læra menn nú
í þrem bekkjum skólans.
Aukið latínuna! hrópa margir.
Reisið við grískuna! segja nokkr-
ir. Bætið við gotnesku! heyrist
svo einn kalla. En hví á að ein-
angra sig við þetta? Ítalía hefir
lengur verið eitt mesta menning-
arland en meðan latína var töluð
þar. Divina Comedia er rituð á
ítölsku. Og nú eni suðurgöngur
aftur að hefjast. Og þó er ítalska
ekki lesin í Mentaskólanum! Til
Spánar flytjum við fiskinn, og á
þorskinum hvílir öll okkar æðri
menning. Jafnvel sjálfur Háskól-
inn mundi falla saman ef þorskur-
inn seldist ekki. Bætum því
spönsku við. Eða þá kínverska og
sanskrit, elstu menningarmál
heimsins — getur nokkur talist
'mentaður maður sem getur ekki
notið á frummálinu þeirrar auð-
legðar, sem þessi mál hafa að
geyma? Ó, þú drambláti rómarétt-
ur! það er jafngott að þú vitir, að
þú ei't ekki einn um hituna. Kensla
erlendra mála er þegar vandræða-
lega mikil í Mentaskólanum, og er
ekki á það bætandi. Er þar kent
2—3 málum fleira en í mentaskól-
um stórþjóðanna. Hjá einu erlendu
máli umfram stórþjóðimar verður
ekki komist vegna fámennis okk-
ar. Ber því nauðsyn til að gjalda
yarhuga við allri aukning í þess-
ari grein. — Og víkjum nú aftur
að latínunni.
1 miðaldaskólunum var latínan
kend af hagnýtum ástæðum. Hún
var gagnfræði sinna tíma. Latínan
var lifandi mál, þó hún væri ekki
töluð af neinni þjóð. Hún var móð-
urmál vísinda og lærdóms. Enginn
gat verið mentaður maður nema
hann kynni latínu. Hún var nauð-
synlegri mentamönnum fyrra tíma
en nokkurt eitt nýju málanna er
nútímamönnum. Nú er þessum
fótum kipt undan henni. Lærðir
menn eru löngu hættir að rita á
latínu. Latínan er dautt mál og
verður með hverju árinu ónauð-
synlegri. Lengi hefir verið háð um
hana hörð barátta, og telja ýmsir
hana nú nauðsynlega til að gefa
þann þroska, er nauðsynlegur er
til vísindalegs náms. Á þeim tré-
fótum gengur hún enn. Nýtur hún
nú þeirra eftirlauna, að hún er
kend í lærdómsdeild Mentaskól-
ans og hefir enginn við því amast
að svo stöddu. Er það því merki-
legra, að vandamenn hennar skuli
nú heimta hækkun á eftirlaunun-
um, þar sem fyrirsjáanlegt er, að
þessi öld mun ekki líða svo, að þau
verði ekki öll af henni tekin.
Nefndin vill gera hana að nál-
arauga, sem snúi mörgum úlfald-
anum aftur, er ætlar inn á lærðu
brautina. Til þess hefði þurft að
gera latínu að inntökuskilyrði,
eins og ýmsir hafa krafist, því eft-
ir að menn eru í skólann komnir,
skolast þeir með, bekk úr bekk, þó
heimskir séu og tornæmir, ef þeir
eru sæmilega iðnir jafnt þó
latína sé aukin. Er það marg-
reynt, og mega meira en lítil
brögð vera að, ef ein námsgrein
fellir nemendur. Hér dugar engin
miðlun; annaðhvort er að láta við
núverandi ástand sitja, eða gera
algerða yfirbót. Nefndin segir að
allmiklum tíma þurfi að verja til
latínunnar, ef námið eigi að koma
að haldi, og er það mála sannast.
Meðan hún var kend í öllum skól-
anum og stíll til inntökuprófs, m.
ö. o. 7—8 ár, gaf B. M. Ólsen
rektor stúdentum þann vitnisburð,
að þeir gætu ekki talað hana, ekki
í-itað hugsanir sínar á latínu, og
ekki lesið bækurnar, sem á latínu
eru ritaðar, nema með þeirri fyrir-
höfn, sem enginn leggur á sig ó-
tilneyddur. það ber að sama
brunni: í þessu máh dugar engin
miðlun.
Aðalástæða nefndarinnar og
annara, sem vilja endurrreisa
latínuna, er þó, að hún sé best
fallin til að auka þroska, skilning
og rökvísi nemenda. En þá er því
gleymt, að allar námsgreinar geta
og verið mjög þroskandi, og skar-
ar latína síst fram úr íslensku,
stærðfræði og ýmsum greinum
náttúruvísinda. Mest er undir því
komið, hvernig er kent, en ekki
undir hvað er kent. Ýmsir fara
svo langt, að þeir telja latín-
una eina þroskameðalið, hið
eina sem skilur mentaðan
mann frá ómentuðum. það verð-
ur næstum óskiljanlegt, að þroski
og menning skuli hafa átt sér stað
nokkursstaðar þar sem latína hef-
ir verið lítt þekt. Heyrst hefir
jafnvel, að ekki sé hægt að læra
íslensku öðruvísi en að læra fyrst
latínu. Hefir þó íslenska verið
best rituð af ýmsum,er enga latínu
kunnu. Ósannað er að Snorri
Sturluson hafi kunnað latínu, og
ritar hann þó dágott mál. Og vart
skarar latínuhesturinn Saxo
Grammaticus fram úr honum að
andlegum þroska eða sjálfstæðri
hugsun. Eða hvernig má það vera,
að andlegt líf var vesalast hér á
landi þegar latínan var voldugust,
ef hún er besta þroskameðalið ?
Má vera að hún hafi ekki verið
orsök hnignunar og deyfðar-
drunga, en hún var þess ekki mátt-
ug að vekja þjóðina til „þroska
og sjálfstæðrar hugsunar“, þó nú
sé henni ætlað að hafa þau áhrif
í Mentaskólanum.
Eg geri ráð fyrir að aukin
latína mundi hafa alt önnur áhrif.
Ilún myndi auka á óánægju nem-
enda og ólag Mentaskólans. óá-
nægjan yfir latínunni var mikil
áður, en meiri yrði hún nú. því
latínan verður menningu okkar
fjarstæðari með hverju árinu. J>að
var hin megnasta óánægja og sár-
asta gremja, sem loks eftir
baráttu í tugi ára steypti latín-
unni af stóli. J>ví hafa nú margir
gleymt. Mönnum finst ósjálfrátt
vænt um flest sem þeir hafa lært
í æsku, þegar frá líður. J>að er
ekkert ljótt um það að segja, En
hitt er hættulegt, þegar menn ger-
ast sljóir fyrir kröfum tímans og
vilja ekki vita annað uppeldi en
það, sem þeir sjálfir hafa fengið.
Nefndin má þó eiga, að hún gerir
ekki hinar ítrustu kröfur um latín-
una, en það verður henni til engra
málsbóta þar sem hún leggur
mesta áherslu á 6 ára skiftan
skóla. óskiftur skóli er því aðeins
nauðsynlegur, að latína sé tekin
upp í öllum skólanum og sem inn-
tökuskilyrði. Tillögur nefndarinn-
areru því sjálfum sér sundurþykk-
ar, og flatar fyrir aðfinslum úr
öllum áttum.
VIII.
Eg hefi ekki fundið í nefndar-
álitinu neitt yfirlit yfir sögu
Mentaskólamálsins hér á landi.
J>ví síður er drepið á þróunarsögu
lærðu skólanna erlendis. J)að er
ekki minst á sögu málsins. Við
tvo strauma hefir eínkum orðið
vart, og hafa þeir rutt sér meir og
meir til rúms: annar sá, að koma
læi’ðum skólum í nánara samband
við aðra skóla, hinn að láta fom-
níálin víkja fyrir því sem er tíma-
bærara. Nýja reglugerðin var sig-
ur þessarar hreyfingar hér á landi.
J>etta ætti G. F. að hafa verið
ljóst, en þó þverbrýtur nefndin í
bága við hvorttveggj a þessi aðal-
atriði. Eg er sannfærður um, að
hún hefði hikað sér við það, ef hún
hefði gert sér ljósa grein fyrir
hinni sögulegu þróun. Eg geri ráð
fyrir, að hún myndi þá ekki hafa
treyst að stöðva hjól tímans. Mun
svo öllum fara, er það reyna, að
þeir verða undir hjólinu, og er það
maklegt.
Ef litið er á hina sögulegu þró-
un, verður það ljóst, að fyrir
í’úmri öld síðan var latína, gríska
og guðfræði hér um bil einvöld í
lærðum skólum. Nú er grískan
horfin hér á landi, guðfræðin rén-
uð og latínan sett á eftirlaun. 1
þess stað er komin hin svo nefnda
gagnfræði: nýju málin, sagnfræði,
landafræði, náttúrufræði (eðlis-
fræði, efnafræði, stjömufræði o. s.
frv.) o. fl. Og hvað eru þessi gagn-
f ræði annað en vísindi vorra tíma ?
það er hinn herfilegasti hugsana-
grautur að tala um gagnfræða- og
vísindanám á þann hátt sem
venjulegt er ognefndingerir.Mest-
alt nám við alla skóla er vísinda-
nám, nám á niðurstöðum vísind-
anna. J>að er aftur undir aldri nem-
enda og hæfileikum kennaranna
komið,hvortnámsgreinarnar verða
til að efla andlegan þroskaogsjálf-
stæða hugsun. J>að sést best ef
námsgreinar í Mentaskólanum eru
bornar saman við námsgreinar
annara skóla, að hve miklu leyti
námsefnið er orðið sameiginlegt í
nútímaskólum. Á Mentaskólanum
og Kennaraskólanum munar varla
,öðru en latínunni og kenslufræð-
um. Kenslufræðin gerir Kennara-
skólann að sérskóla. Er það þá
ekki annað en latínan ein sem ger-
ir Mentaskólann að svo háleitri
undirbúningsstofnnu undir vís-
indanám, að það verður að slíta
hann úr sambandi við alla aðra
skólamentun landsins? J>ykir ykk-
ur hún ekki líta stórt á sig ennþá,
latínan? Eg játa, að það er ein-
hver aðalsbragur á slíkum reig-
ingi.
Eins augljóst og þetta er, að all-
ir skólar eiga sammerkt að því er
námsgreinar snertir, þá hefir
nefndin ekki rekið augun í það.
Eg hefi leitað í nál. að rökum fyr-
ir því, að námsleiðimar verði að
aðgreina frá upphafi, ent ekki
fundið. Eg hefi leitað að skilgrein-
ingum á tilgangi Mentaskólans og
Háskólans, og ekki fundið annað
en það, að Mentaskólinn eigi að
búa menn undir háskólanám, en
Háskólinn á svo að leiða þá „á nýj-
um brautum áleiðis til fullkomn-
unar“. Gagnfræðamentun svo
kallaðri er aftur lýst svo, að hana
verði að sníða „eftir þeim kröfum,
er gera verður til þeirra, er ætla
aðeins að fá hæfilegan undirbún-
ing undir lífið“. Ef svo er, verður
það ofur auðskilið, af hverju
nefndin vill ekki rugla saman
gagnfræða- og háskólamentun.
Mann undrar, að hún skuli ekki
hafa klofið bamaskólana niður úr.
Gagnfræðamentunin er fyrir þá,
sem verða að sætta sig við lífið
í þessum jarðneska táradal, en há-
skólamentunin fyrir hina, sem
stefna mót sólu upp í himinveldi
fullkomleikans. Einhverjum mundi
nú þykja loðin hugsun, þó hjá
latínulærðum sé. Og þó verður
ekki á kosið, að tvíveldiskenning-
in komi skýrar fram, — þótt vart
muni hafa verið til þess ætlast.
Við höfum borið saman og séð,
að námsgreinar eru hinar sömji í
öllum skólum, að Mentaskólanum
meðtöldum,að undantekinni latínu
og sérfræði sérskólanna. Sama ein-
ing liggur í augum uppi, ef við lít-
um á lífsstörf manna. — Eg skýt
því inn í, að eg geri í einfeldni
minni ráð fyrir að kandídatar eigi
á Háskólanum að hafa fengið und-
irbúning undir lífið rétt eins og
vesælir gagnfræðingar. Ef við lít-
um á lífið, er þá sýslumaðurinn
sem dæmir í sauðaþjófnaðarmáli,
meiri vísindamaður en bóndinn,
sem stjórnar stóru búi? Er prest-
urinn, sem talar trú fyrir mönn-
um, meirí vísindamaður en kenn-
arinn, sem segir til börnum? Er
læknirinn, sem sker burtu botn-
langann, sjálfstæðari vísindamað-
ur en skipstjórinn, kem stýrir
skipi sínu um hættulegar leiðir?
Nei! J>eir þurfa allir jafnt að
kunna sín gagnfræði eða vísindi
og vera leiknir að beita þeim eins
og við á. J>eir eru þurfamenn vís-
indanna, en engir vísindamenn.
Vísindamenn, skáld og spekingar,
sem ryðja brautir og hafa forust-
una, eru fámennur flokkur. J>eir
verða ekki „fabrikeraðir“ í skól-
um. Margir þeirra hafa aldrei tek-
ið nein próf, og fæstir kannske í
embættum. J>eir eru það sem þeir
eru af guðs náð, og verða oft písl-
arvottar í þeim gagnbyltingum, er
verða þegar fræðimennirnir, hinn
skólagengni fjöldi, vakna til
hræðslu um, að nú eigi að kippa
þeim upp af standi vanans.
Eg þykist nú hafa sýnt, að það
er svo fjarri því, að gagnfræða-
kensla og undirbúningur undir Há-
skólann geti ekki farið saman, að
hið eina rétta nafn Mentaskólans
er gagnfræðaskóli Háskólans.
tlann er aðeins því lengri öðrum
gagnfræðaskólum, sem háskóla-
nám heimtar meiri gagnfræði en
annað sérskólanám. pað er engin
skifting til í hágöfugt vísindanám
og sauðsvart gagnfræðanám, í
lærða og í leika. Slíkt er miðalda-
hugsunarháttur. Nefndin hefir
gert ýmsar minniháttar tillögur
um Mentaskólann. Sumar til bóta,
sumar til skaða. J>ær verða ekki
ræddar hér að þessu sinni. Aðal-
atriðið er að nefndin vill kippa
Mentaskólanum aftur í tímann og
slíta hann úr sambandi við alla
aðra skólamentun í landinu. Mun
það sjást best hvílíkur háski það
er, þegar gert verður yfirlit yfir
skipun skólamála í landinu. Fyr
má ekki ráða Mentaskólamálinu til
lykta. þykist eg þess og fullviss,
að þingið gefi nú eins árs um-
ræðufrest um málið.
Ásgeir Ásgeirsson.
-----o----
Benedikt Árnason söngmaður
söng einsöngva í Nýja Bíó núna í
vikunni. Var honum tekið hið
besta af áheyrendunum og höfðu
þeir fylt hið stóra hús. Rödd Bene-
dikts er mjög mikil en ekki þýð
að sama skapi. En hann á enn
langa leið fyrir höndum á lista-
mannsbrautinni. Hefir honum tví-
mælalaust farið fram síðan að
hann söng opinberlega síðast hér
í bænum, fyrir tveim árum.
-----o——
\