Tíminn - 19.01.1924, Blaðsíða 1

©jaíbferi
og afgrei6síur’a6ur íimans er
Stgurgeir ^riérifsf.on,
Samban&sþúsinu, KeYfjauíf.
^.fgreibsía
íimans er i Sambanbsfynsinu.
®pin baglega 9—f2 f. §?.
Sírni 496-
VIII. ár.
Reykj avík 19. janúar 1924
3. blað
Nýtt Bessastaðayald.
Utan úr heimi.
Áhrif ensku kosninganna.
Svo sem kunnugt er, náði aftur-
haldsflokkurinn enski miklum
meiri hluta við kosningar fyrir ári
síðan. En um þær kosningar varð
foringi þess flokks að heita því, að
koma ekki á verndartollum, nema
spyrja kjósendur sérstaklega um
það mál.
íhaldsflokkurinn gat setið róleg-
ur við völd í mörg ár. En margir af
helstu mönnum flokksms vildu
koma á tollvernd og héldu, að þjóð-
in væri tekin að hneigjast í þá
stefnu.
Baráttan stóð um tollmálið. Á'tti
að tengja breska alríkið saman í
eitt tollsamband ? Eða átti England
enn sem fyr að leitast við að vinna
móti dýrtíðinni, í von um að geta
haldið kaupi og verði enskrar
framleiðslu á erlendum markaði
niðri? Andstæðingar tollstefnunn-
arr sigruðu. íhaldsmenn hafa nokk-
uð á 3. hundrað menn. Verkamenn
tæp 200, og frjálslyndi flokkurinn
um 150. Tollastefnan er því úr sög-
unni. Hefir áður verið margbent á
það hér í blaðinu, að það er hið
mesta verslunarmálahapp fyrir ís-
lendinga. þar getur íslenska þjóðin
haft góðan og öruggan markað fyr-
ir nýmeti, bæði frá land- og sjáv-
arframleiðendum, ef hæfilega er
séð fyrir með vöruvöndun og flutn-
inga.
En þessi hlið kosninganna ensku
er ekki stór fyrir neina nema okk-
ur íslendinga. En aðrar hliðar eru
svo þýðingarmiklar, að um þær er
hugsað í hverju siðuðu landi.
Fyrstu áhrif kosninganna út á
við voru að veikja aðstöðu Frakka
í þýskalandi. þjóðverjar hafa ekki
staðið við greiðslur til Frakka,
telja sig ekki geta það. En á sama
tíma hafa auðmenn landsins flutt
feikna auðæfi til útlanda. Frakkar
hafa látið hart mæta hörðu, geng-
ið að veðinu, Ruhrhéraðinu, þar
sem eru hinar miklu kolanámur,
sem bera uppi stóriðnað þýska-
lands. Frakkar hafa formlega haft
á réttu að standa, og síst sýnt
meiri hörku, heldur en þjóðverjar
myndu hafa haft í frammi við
óskilvísa sigraða þjóð. En jafn-
framt er hatrið svo mikið milli
þjóðanna, að mörgum Frakka er
ekki sárt, þó að þýska þjóðin
minki. Clemenceau sagði, þegar
friðurinn var saminn, að þjóðverj-
ar væru 20 miljónum of margir.
Meðan íhaldsflokkurinn var í
meiri hluta á Englandi, var engin
hætta fyrir Frakka, að þjappa að
þjóðverjum. Hinsvegar var frjáls-
lyndum mönnum í Englandi mjög á
móti skapi að láta leika þýsku
þjóðina'hart. Og verkamannaflokk-
urinn enski hallaðist í Ruhrdeilunni
miklu fremur að málstað þjóð-
verja. Undir eins og úrslit kosning-
anna fréttust, kom annað hljóð í
strokkinn í París. Var jafnvel far-
ið að tala um beina samvinnu við
þjóðverja í Ruhrmálinu.
Allar líkur eru til, að foringi
enskra verkamanna, Macdonald,
myndi nú stjórn, með því að sá
flokkur er stærri en frjálslyndi
flokkurinn. Asquith og Lloyd Ge-
orge hjálpa þá verkamönnum til
að fella Baldwin, og láta þá síðan
hlutlausa um stund, sennilega fram
á vor. Gæti þá svo farið, að frjáls-
lyndi flokkurinn tæki við stjórn,
en verkamenn létu þá hlutlausa.
íhaldsblöðin tala hóflega um málið.
Er svo að sjá sem bæði þeim og
Lloyd George sé vel sem vart að
verkamenn haldi um stjórntaum-
ana um stund. Tvö mál liggja fyr-
ir, sem enska þjóðin verður að fá
leyst úr, en sem hvorki íhaldsmenn
eða frjálslyndi flokkurinn vill ráð-
ast í. Annað er að viðurkenna
stjórn Rússa að lögum og hefja
fullkomin verslunarskifti við þá.
Er búist við að það myndi leiða af
sér stórum aukna atvinnu í land-
inu. Hitt er að neyða Frakka til að
hlífa þjóðverjum, svo að hungurs-
neyð og hverskonar hörmungar
eyði ekki þjóðinni. Englendingum
er mikið hagsmunamál að þjóð-
verjar rétti við. En forkólfar íhalds
manna og frjálslynda flokksins
hafa verið í svo náinni samvinnu
við Frakka, að þeir eiga erfitt með
að leggja hnefann á borðið. Verka-
menn eiga aftur á móti enga for-
tíð í málinu, og í blöðum sínum
hafa þeir andæft stefnu Frakka.
Mætti því svo fara, að andstæðing-
ar verkamanna létu hjá líða að
sameinast, til að fá greitt úr þess-
um málum. **
---o~—
25 ára afmæli.
Núna í vikunni voru liðin 25 ár
síðan frú Guðrún Indriðadóttir
lcom fyrst fram á sjónarsviðið í
Reykjavík sem leikkona. Síðan þá
hefir hún verið einn af höfuðleik-
endum þjóðarinnar. Hún hefir
haft með höndum á þessum tíma
mörg hin erfiðustu hlutverk sem
sýnd hafa verið hér á leiksviði.
Eitt af þeim er Halla í Fjalla-
Eyvindi. Fór svo mikið orð af leik
hennar, að landar í Ameríku fengu
hana til að koma vestur og láta þá
njóta listar sinnar.
Frú Guðrún hefir á leiksviðinu
haft hin breytilegustu hlutverk:
ungar konur og gamlar, ríkar og
fátækar, mentaðar og ómentaðar,
konur í útlegð uppi á reginfjöllum
og tilhaldskvendi í samkvæmislífi
borganna. Og hún leikur alt af vel,
alt af með djúpum skilningi á
mannlegu lífi.
Leikfélagið sýndi frú Guðrúnu
þann sóma, að ánafna henni allar
tekjur félagsins, sem inn komu
fyrir að sýna „Heidelberg" á af-
mælisdaginn. Og bæjarbúar sýndu,
að þeir kunnu að meta þessa
kurteisi. Aðsóknin var svo mikil, að
varla komst helmingur að, af þeim
sem í leikhúsið vildu komast það
kvöld.
I fyrra var frú Stefaníu Guð-
mundsdóttur veitt listakonulaun,
og þótti vel gert og réttlátlega. það
ætti vel við og væri áreiðanlega í
þökk allra, sem unna góðri leiklist,
að sú nefnd, sem skiftir heiðurs-
launum milli listamanna, sýndi nú
í verki, það sem allir viðurkenna í
orði, að frú Guðrún Indriðadóttir
hefir verið einn hinn glæsilegasti
og áhrifamesti brautryðjandi
sannrar leiklistar hér á landi.
Civis.
-----0----
Vestmannaeyingar ætla að stofna
hjá sér bæjarstjóraembætti. Er
umsóknarfrestur um starfið til 22.
febrúar, en kosning fer fram 29.
febrúar. Launin eru ákveðin 4500
kr. auk dýrtíðaruppbótar, húsa-
leigustyrkur 1000 kr. og skrif-
stofufé 2400 kr.
Bessastaðavaldið gamla.
Bessastaðavaldið hófst á íslandi
með hnignun íslands og er skýrt
samband í milli. Bessastaðavaldið
stóð á íslandi í margar aldir og
hnignaði hag landsins því meir því
lengur sem Bessastaðavaldið stóð.
Og.enn er skýrt samband í milli.
það voru nálega eingöngu dansk-
ir menn og oftast danskir umboðs-
menn danskra höfuðsmanna sem
með Bessastaðavaldið fóru. Engin
kúgun hefir óþokkasælli orðið á Is-
landi en Bessastaðavaldið, önnur en
kúgun danskra einokunarkaup-
manna. Og löngum voru það tvær
greinar á sama stofni.
það kom fyrir að íslendingar
hristu danska klafann svo að í
brakaði og undan dreyrði. En
frægast er það, er húsfreyjan á
Grund í Eyjafirði lét vermennina
norðlensku gj alda föður og bræðra-
hefndirnar með vígi Kristjáns
skrifara. þá hafa fáir grátið á ís-
landi.
Tíðara var hitt að íslendingar
urðu að bera harm sinn í hljóði 0g
láta kúgast. Er þess sárast að
minnast er yfirburðamennirnir og
ágætismennirnir, forystumenn Is-
lendinga um andleg mál og verald-
leg, Brynjólíur biskup og Ámi lög-
maður urðu að láta kúgast, er á þá
var stefnt byssustingjum Bessa-
staðavaldsins í Kópavogi.
Svíður sáran undan þeim minn-
ingum, en minna er á lofti haldið
hinu, sem smælingjarnir fengu á
að kenna Bessastaðavaldinu. En
það mun þó mála sannast, að ann-
ar svipur hafi langa hríð verið yfir
Nesjabúunum en öðrum íslending-
um vegna nábýlisins við Bessa-
staðavaldið, og búið að lengi síðan.
Aldir og óbornir Islendingar
myndu þeim tíðindum sárast
kvíða, ætti enn yfir þetta land að
ríða Bessastaðavald í annað sinn.
Bessastaðavaldið nýja.
I sömu mynd og áður var kemur
Bassastaðavald aldrei aftur á Is-
landi.
En eftir ýmsum leiðum má keppa
að marki. Og með mörgu móti get-
ur það tekist að koma að áhrifum
sínum og ná valdi.
Dylst það og engum manni leng-
ur, þótt leynt eigi að fara, að þótt
danska þjóðin og danskir valdhaf-
ar hafi endanlega horfið frá kröfu
um Bessastaðavald í fornum stíl og
engurn korni til hugar að væna þá
aðila um óheilindi í sambúð við ís-
lendinga, þá er nú verið að stofna
til nýs Bessastaðavalds danskra fé-
sýslumanna á Islandi, sumra hér
búsettra, en annaia sem búa ytra
en hafa í seli norður hér eða hafa
haft.
það er á stjórnmálasviðinu, með
aðstoð blaðavalds og með verslun-
araðstöðu, sem þessir menn eru að
efla til Bessastaðavalds í nýjum
stíl.
Dæmin eru mörg og óræk til
sönnunar, þótt hér verði aðeins fá
nefnd.
1. Alkunn er hin afargrimma of-
sókn sem hafin hefir verið hér í
landi gegn samvinnufélögunum, og
hefir henni einkum verið beint
gegn Sambandi samvinnufélag-
anna.
Nú er hitt ekki síður kunnugt,
að á þeim svæðum landsins, þar
sem samvinnufélögin eru öflugust
og útbreiddust, þar eru dönsku
verslanirnar nálega einu aðilarnir
sem keppa við kaupfélögin. það
eru dönsku kaupmennirnir sem
fyrst og fremst missa spón úr ask-
inura sínum vegna sjálfbjargar-
starfsemi íslensku kaupfélags-
mannanna. Og eigi síður er hitt
kunnugt , að Sambandið hefir sér-
staklega krept að dönsku heildsöl-
unum, því að áður var landbúnað-
arafurðaverslunin langmest á
dönskum höndum.
Af þessum ástæðum er það þeg-
ar augljóst, að það eni dönsku
kaupmennirnir sem fyrst og
fremst mega sjá hag sinn í þeirri
rógburðarherferð sem hafin hefir
verið gegn kaupfélögunum og
Sambandinu sérstaklega.
það er og fullvíst, að það eru
dönsk kaupmannaáhrif og danskt
fjármagn sem fyrst og fremst
stendur á bak við árásir Morgun-
blaðsins og fylgihnatta þess á sam-
vinnufélögin.
Peningana til að halda úti „ís-
lendingi“(!) á Akureyri og „Aust-
anfara“ á Seyðisfirði, svo ekki sé
fleira nefnt að sinni, hafa aðallega
lagt til danskir kaupmenn.
þó að íslenskir menn standi fyr-
ir að nafni og þó að íslenskur mað-
ur hafi lánað nafn sitt og vit til að-
alárásarritsins, þá er það víst að
fjármagnið sem til hefir þurft hef-
ir fyrst og fremst verið danskt.
því miður er það margreynt í
Islandssögu að Bessastaðavaldið
Itefir aldrei skort leppa, íslenska
menn, sem vildu ganga í þjónustu
þess gegn landi sínu.
2. Annað dæmi er ekki síður al-
kunnugt, enda stendur sú hríð
einna hæst nú. Hér hafði í seli
lengi „hið illræmda danska svíð-
ingafélag“, eins og Benedikt
Sveinsson komst að orði, og notaði
til þess íslenska „leppa“ að einoka
olíuverslunina. Of fjár hefir þetta
danska félag grætt á Islendingum.
Of fjár hefir þetta félag lagt í út-
gáfu Morgunblaðsins. Nú er leitað
launanna. Nú, þegar alþingi, nálega
einróma, hefir ákveðið að útrýma
þessu einokunarfélagi og þessu ar
hrundið í framkvæmd, þá rís
Morgunblaðið upp á móti og sendif
legáta í allar áttir til þess að safna
undirskriftum um land alt til
stuðnings því að opna aftur faðm-
inn fyrir „hinu illræmda danska
svíðingafélagi".
það er ekki um að villast að það
er hið nýja Bessastaðavald sem
stendur á bak við þetta.
Varla noklcur einasti útgerðar-
maður íslenskur er andstæður
þessari bjargráðastofnun alþingis,
en allur þorrinn er henni ákaft
fylgjandi. Engir aðrir en „svíðing-
arnir“ dönsku og „lepparnir" ís-
lensku hafa hag af þessu, svo að
enn séu notuð orð Benedikts
Sveinssonar.
3. þriðja dæmið er þó lang-
greinilegast. Var sagt frá því í síð-
asta blaði að Morgunblaðseigend-
urnir hafa rekið þorstein Gíslsson
frá blaðinu. Er uppsögnin bundin
við maímánaðarlok næstkomandi.
það er fullvíst að það eru dönsku
kaupmennirnir í Reykjavík sem
ráða þessari framltvæmd. Fornuið-
ur Morgunblaðsstjórnaiinnai* er
danskur heildsali, og er hann harð-
astur um að reka þorstein.
þykjast þessir dönsku kaupmenn
ekki hafa komið ár sinni fullkom-
lega vel fyrir borð í Morgunblað-
inu, en nú mun það eiga að batna.
Bessastaðavaldið nýja hefir, í
bili að minsta kosti, hagldirnar og
töglin, á stærsta dagblaðinu í
Reykjavík, og „leppar“ Bessa-
staðavaldsins stjórna Morgunblaðs
málgögnunum utan Reykjavíkur.
Klyf jaður asni.
Filippus Makedóníukonungur lét
svo um mælt, sem frægt er orðið,
að sú boi'g væri auðunninn, væru
borgarhliðin svo víð, að koma
mætti í gegnum þau asna klyfjuð-
um gulli.
Nú er aðferðin sú að kaupa blöð-
in. það vald, erlent eða innlent,
sem hefir getað keypt öflug blöð,
hefir komið ár sinni vel fyrir borð.
„Leppar“ eru alstaðar til, og
hafa jafnan verið til á Islandi.
Spurningin er um hitt, hvort nægi-
lega mikill hluti þjóðarinnar lætur
blekkjast af fagurgala „leppanna“
í hinum keyptu blöðum.
I því efni reynir nú á þolrif ís-
lensku þjóðarinnar.
Tíminn þorir að fulltreysta því,
að þessi tilraun um stofnun nýs
Bessastaðavalds á íslandi muni
mistakast. þá er það nú er orðið
opinbert leyndarmál, hvert stefnir
með Morgunblaðið og dilka þess, er
Tíminn í engum vafa um að þjóð-
in snýr endanlega baki við „lepp-
unum“ og dönsku kaupmönnunum.
Skal þeim loks úr hlaði fylgt með
nokkrum ummælum.
þið hafið gert ykkur of digra,
Bessastaðamennirnir nýju. Á ykk-
ur munu sannast ummæli Sighvats
Sturlusonar, að: fá eru óhóf all-
langæ.
Sök sér er það, að þið keppið
hingað norður til þess að reyna að
græða peninga á viðskiftum við
okkur íslendinga. Við erum ódeig-
ir að keppa við ykkur á því sviði.
En þegar þið notið gróða ykkar
til þess að kaupa blöð á íslandi,
þegar þið keppið eftir politisku
valdi á íslandi, þá gangið þið feti
of langt fram og þá munuð þið
drepa fæti. því að þá stofnið þið til
Ressastaðavalds í nýjum stíl og
Bessastaðavald er íslensku þjóð-
inni alt of minnisstætt enn. Hún
mun aldrei þola það.
Farið á burt úr íslenskum stjórn-
málum, dönsku kaupmenn. þið eig-
ið þangað ekkert erindi.
Borgarhliðin íslensku skulu reyn
ast þrengri en svo, að klyfjaði gull-
asninn Bessastaðamannanna kom-
ist í gegnum þau.
-----0----
Bæjarstjórnarkosningamar eiga
að fara fram hér í bænum 26. þ.
m. Ganga þrír úr bæjarstjóminni
af andstæðingum jafnaðarmanna:
þórður Sveinsson læknir á Kleppi,
Guðmundur Ásbjarnarson kaup-
maður og Jón Ólafsson útgerðar-
maður. Verða þeir allir aftur á
lista efstir, en Magnús Kjaran
verslunarmaðuy fjórði maður.
Tveir jafnaðarmanna ganga og úr
bæjarstjórninni: Jón Baldvinsson
alþingismaður og þorvarður þor-
varðarson prentsmiðjustjóri. Hvor-
ugur tekur við endurkosningu.
Verða efstir á lista jafnaðar-
manna: Ágúst Jósefsson heilbrigð-
isfulltrúi og Stefán Jóhann Stef-
ánsson bæj arfógetafulltrúi, er var
frambjóðandi jafnaðarmanna við
alþingiskosningarnar síðustu í
Eyjafirði. Líklegast er að ekki
verði nema tveir listar við kosn-
inguna. Eftir úrslitum fyrri kosn-
inga má telja líklegast, að jafnað-
armenn komi tveim að, en hinir
þrem.