Tíminn - 26.01.1924, Blaðsíða 1

CSjaíbferi
oo, afgrciftsIutv,aÖuc Cimans et
Stgurgetr ^rt&rifsfcn,
Samban&sþásinu, KeYfjanif.
2^fgreií>öía
£ í m a n s er í Samban&sfyíistnu.
(Ðpin fcaglega 9—\2 f.
Símt 496.
VIII. ár.
Reykjayík 26. janúar 1924
4. blað
Utan úr heimi.
Dauði Lenins.
Nýkomin skeyti herma, að hinn
frægi stjórnarformaður verka-
manna í Rússlandi sé nú andaður.
Hafði verið mjög veikur hina síð-
ustu mánuði. Banamein hans var
heilablóðíall.
Lenin var rúmlega fimtugur að
aldri. Iiann var kominn af aðals-
ættu'm, hafði numið lögfræði ung-
ur, en eins og fleiri Rússar af há-
um stigum lenti hann snemma í
andófi við keisarastjórnina, flúði
úr landi og dvaldi langdvölum í
Vesturlöndum, einkum Sviss og
Frakklandi. Eins og margir af hin-
um mentuðu útlögum Rússa var
hann tungumálagarpur og þaul-
kunnugur bókmentum og öllu fé-
lagsmálaástandi þingræðisland-
anna.
Æfi Lenins verður óskiljanleg
nema þeim, sem skilja andstæðuna,
keisaraveldið. Öldum saman hafði
yfirstétt Rússa, aðallinn og em-
bættisstéttin kúgað rússnesku þjóð
ina grimmilega í nafni hins ein-
valda keisara. Stjórnarfar Rússa
hafði á þeim tímum alla sömu galla
og einveldisstjórn Vesturþjóðanna
fyrir stjórnarbyltinguna miklu
1789. Yfirstéttin lifði 1 hóflausum
nautnum og bílífi. Lögin voru önn-
ur fyrir ríka en fátæka. Eignir
og völd í þjóðfélaginu voru sérrétt-
indi fámennrar stéttar og gengu að
miklu leyti í arf. Alt frjálslyndi var
bannfært, og hegningin æfilöng út-
legð í Síberíu, eða kvalalíf í óþrifa-
legum fangelsum. Flestöll skáld og
meiri háttar andans menn í Rúss-
landi urðu fyrir barðinu á stjórn-
inni, nema Tolstoy. Hann var svo
mikill og frægur,að afturhaldsliðið
þorði ekki að ganga í berhögg við
hann með beinu ofbeldi.
Eina þjóðin í vestanverðri Ev-
rópu, sem ekki hafði átt að búa við
einvaldskúgun, voru Englending-
ar. þar hefir þróun félagsmálanna
verið jöfn og án stórbreytinga. En
í Frakklandi, Ítalíu, þýskalandi og
Austurríki hafa síðan um aldamót-
in 1800 verið átök með stéttunum.
Hinar efnaminni stéttir þjóðfélags
ins hafa gert meiri og meiri kröf-
ur, um áhrif á almenn mál, atkvæð
isrétt, þingræði, rétt til atvinnu og
aukinnar mentunar. Miðstéttin
franska reið á vaðið með bylting-
unni 1789. það voru kaupmennirn-
ir, verksmiðjueigendur, læknar og
lögfræðingar, sem tóku þá með
valdi rétt sinn frá konungi, aðli og
prestum. Sama breyting varð síð-
an smátt og smátt í öðrum ríkjum
á meginlandinu, nema Rússlandi.
En í fyrsta áhlaupinu gleymdist
fjórða stétt, efnaminni menn þjóð-
félagsins, einkum verkamenn. þeir
kiptu í hlekki sína 1830 og 1848.
Eftir þann tíma varð þingstjórn og
almennur kosningarréttur nokk-
urnveginn alstaðar viðurkent í Ev-
rópu, nema í Rússlandi. Helmingur
þjóðanna, konumar, sátu nú hjá,
þar til eftir síðustu aldamót. þá
létu þær líka til sín heyra, og hafa
nú í flestum löndum fengið jafn-
rétti við karlmenn. þannig urðu sí-
vaxandi félagslegar framfarir al-
staðar í Evrópu, nema á Rúss-
landi. það var fram á síðustu ár
hin fasta borg aðals og klerkavalds
ins í heiminum. þar var reynt að
halda öllu í skorðum eins og verið
hafði á miðöldunum. Vafalaust
hefði það stjórnarfar haldið áfram
enn í Rússlandi, ef hin ráðandi
stétt hefði ekki um og eftir 1900
tekið að efla stóriðnað í landinu.
Bændurnir voru dreifðir og svo
vanir allskonar kúgun, að þeir
myndu seint hafa beitt valdi. En
með iðnaðinum myndaðist fjöl-
menn öreigastétt í borgunum.
þátttaka Rússlands í heimsstyrj-
öldinni var í einu dýr og lítið frægð
arrík fyrir Rússa. þjóðin taldi
stríðið ekki sitt stríð. þegar þjóð-
verjar höfðu margsigrað her keis-
arans, braust byltingin út 1917.
Stjórnin og yfirstéttin misti völd-
in á svipstundu. Iðnaðarlýður borg
anna gerði byltinguna, og Lenin
var höfuðleiðtoginn í flokknum.
Bændurnir sátu að mestu hjá. Len-
in vissi hvað þeim kom og skifti
milli þeirra miklu af jarðagóssi að-
alsmanna, keisarans og kirkjunn-
ar. Höfðu bændur þá fengið helstu
ósk sína uppfylta. þeir voru að
öðru leyti hlutlausir um deilur
verkamanna við yfirstéttir bæj-
anna, töldu sér það lítt viðkom-
andi, enda virðast þeir hafa lítið
meiri áhrif á stjórnarfar landsins
en var. Einn hinn helsti málsvari
efna- og mentamanna í Frakklandi
í byltingunni 1789 hafði sagt:
„Hvað er þriðja stétt? Ekkert.
Hvað ætti hún að vera? Alt“. Saga
19. aldarinnar er að miklu leyti frá-
sögn um viðburði efnafólksins í
bæjunum, að ná þessu takmarki.
Nú kom fjórða stétt og gerði sömu
kröfu. Að dómi leiðtoganna áttu ör-
eigar bæjanna að vera alt. þeir létu
hendur standa fram úr ermum,
tóku sér alveldi í landinu, létu
greipar sópa um eignir yfirstétt-
anna, og guldu gamlar skuldir í
sömu mynt með útlegð og fangelsi.
Einveldi verkalýðsins rússneska
hefir nú staðið í sex ár. Margar til-
raunir hafa verið gerðar að fella
þessa stéttarstjórn, bæði með út-
lendu hervaldi, fjármálakúgun og
innlendri uppreisn. En það hefir
ekki tekist, og nú er það flestra
manna mál, að fyrst um sinn séu
litlar líkur til, að nokkur breyting
verði á í landinu. Bændastéttin hef-
ir fengið jarðirnar, og hinir fátæk-
ari bæjamenn pólitiskt vald, og a.
m. k. von um betri fjárhag 0g lífs-
kjör. það er þessvegna erfitt fyrir
hina gömlu valdhafa að fá stuðn-
ing sem að haldi kemur hjá þess-
um stéttum.
þriðja stétt Frakka hélt sig um
1789—99 þess umkomna að setja
sitt mót á stjórnarfar allra annara
þjóða. Sama varð reyndin í Rúss-
landi. Fjórða stéttin þar, eða
verkamenn, hafa talið sig þess um
komna að byrja nýtt tímabil í sögu
þjóðanna. En reynslan virðist ekki
benda í þá átt. Alveg sérstakar
ástæður gerðu slíka byltingu eðli-
lega og óhjákvæmilega í Rússlandi.
En í löndum sem hafa þingfrjálsa
stjórn og almennan atkvæðisrétt
sýnist slík bylting og svokallað al-
ræði einnar stéttar óhugsandi.
Reynslan hefir líka orðið sú, í ná-
lega hverju landi í Evrópu vestan-
verðri, að verkamannastéttin hall-
ast að því að sækja rétt sinn með
meirihlutavaldi á þingum, en ekki
með valdi.
Rétt um sama leyti og Lenin
andaðist, tók verkamannastjórn
við völdum í Englandi með fullum
friði og í góðri sambúð við hina
fyrri valdhafa.
Hin sögulega þýðing Lenins og
samstarfsmanna hans er að brjóta
á bak aftur gerspilta stjórn aðals-
og embættisvalds í Rússlandi. En
hinum sömu mönnum hefir skjátl-
ast í því, að halda, að það sem átti
við í Rússlandi, sem fram að 1917
lifði við fullkomna miðaldastjórn,
ætti eins við í Vesturlöndum, þar
sem nútímakynslóðin byggir á
langri félagslegri þróun. Sagan
endurtekur sig. Fyrir einni öid
lýstu efnamenn Frakklands því yf-
ir sem heimsskoðun, að efnamenn
bæjanna, þriðja stétt, ætti að vera
alt. Liðugum hundrað árum síðar
Stöðugt gengi.
I allmarga mánuði, síðan á síð-
astliðnu vori, hefir gengi íslenskra
peninga verið nokkurnveginn stöð-
ugt. Verð sterlingpundsins hefir
verið alveg fast, 30 ki-. Sveiflurn-
ar sem verið hafa á verði danskrar
krónu hafa stafað af mismunandi
verði hennar og enska pundsins, en
hafa ekki verið verulegar.
þessi langi stöðugleiki á verði ís-
lenskra peninga var af öllum hygn-
um mönnum talinn mjög góðs viti.
Menn vonuðust eftir að þetta gæti
haldist. Fast gengi peninga er ein
aðalundirstaðan, ekki einungis
undir heilbrigðri verslun, heldur og
undir heilbrigðu stjórnarfari og
heilbrigðum atvinnurekstri.
Einstakir menn, atvinnurekend-
ur og kaupsýslumenn, og eigi síð-
ur ráðsmennirnir á þjóðarbúinu,
þurfa að jafnaði að taka hverskon-
ar ákvarðanir um framtíðina.
Óstöðugt gengi kippir fótum und-
an allri forsjá og gerir að engu
hyggilegar ráðstafanir. Engar
framtíðarákvarðanir verða þá
reistar á neinni skynsemi. Hverj-
um degi verður að nægja sín þján-
ing. því að stórvægileg röskun á
verðgildi peninga raskar verðlagi á
öllum vörum, breytir kaupgjaldi
og gerir skattakerfin stórgölluð.
Afleiðingarnar eru auðsæastar
nú á þýskalandi, en nálega hvert
einasta ríki Norðurálfunnar hefir
meir og minna fengið á þessu að
kenna.
„Spekúlantamir“ einir græða á
hvikulu gengi, þeir sem hepnir eru.
það er ekki beinlínis eftirsóknar-
vert að hlaða undir þá menn.
Danska krónan fellur.
Danir hafa undanfarið gert mikl
ar ráðstafanir til þess að festa
gengi sitt. Meðal annars höfðu þeir
stofnað nokkra miljóna króna geng
isjöfnunarsjóð, sem átti að grípa
til, til þess að koma í veg fyrir að
óeðlileg eftirspurn í bili eftir
gjaldeyri hefði áhrif á gengið.
Svo bar við fyrir rúmri viku að
dönsku bankarnir hækkuðu for-
vextina. Er það talið ein aðalástæð
an til þess að svo fór sem fór.
Kaupsýslumenn, einkum erlendir,
hafi ályktað sem svo, að vaxta-
hækkun benti á vandræði bank-
anna og nýja fjármálaerfiðleika.
þessi ástæða hleypti framboðinu af
stað. Og enn er sú ástæða talin að-
alástæða að innflutningur hefir
engum takmörkum verið háður til
Danmerkur og þarafleiðandi mikl-
ar kröfur á Dani í útlöndum.
Svo fór a. m. k. að framboð á
dönskum gjaldeyri varð svo mikið
á kauphöllunum, að þó að tveim
þriðju hlutum gengisjöfnunar-
sjóðsins væri „eytt“, þá dugði það
ekki til að halda genginu. Á tveim
dögum féll danska krónan um 10%.
taka verkamenn Rússlands sér hið
sama kjörorð. Báðar stéttirnar
hafa brotið niður óþolandi harð-
stjórn hvor í sínu landi. Báðar
byltingarnar voru óhjákvæmilegar
í þeim löndum, eins og þá stóð á.
En bæði þriðja og fjórða stétt hafa
skotið yfir markið. Engin stétt get-
ur eða á til lengdar að hafa alræð-
isvald. **
íslensku bankarnir héldu enska
pundinu enn í 80 kr. Fyrir fall
dönsku krónunnar kostaði hún c.
kr. 1,28 íslenskar. Eftir þessa tvo
daga kostaði hún kr. 1,12 íslenskar.
fslenska krónan fellur.
Óhætt mun að fullyrða að þessi
tíðindi hafi komið íslensku bönk-
unum og íslenskum kaupsýslu-
mönnum alveg á óvart.
Bankarnir munu hafa reynt að
hliðra sér hjá að yfirfæra peninga
með þessu gengi, meðan þessi tíð-
indi voru að gerast.
En á þriðja degi, í fyrradag, tóku
þeir afleiðingunum. þeir feldu ís-
lensku krónuna í verði um 10%,
um verðfall dönsku krónunnar.
Verðið á sterlingpundinu var sett í
33 kr. Verðið á danskri krónu varð
þá svipuð upphæð í íslenskum krón
um og áður en danska krónan fór
að falla.
Var það nauðsyn?
Bankarnir verða vart áfeldir
fyrir þessa ráðstöfun.
Mun mega telja það víst, að
kaupsýslumenn hafa ætlað sér að
nota þetta skyndilega verðfall
dönsku krónunnar til þess að fá yf-
irfærða peninga í stórum stíl, í því
skyni að borga erlendar skuldir sín-
ar, í því skyni og að hafa erlendan
gjaldeyri handbæran til nýrra við-
skifta. Og vitanlega er þeim þetta
ekki láandi.
Hinsvegar er það vitaniegt, að
bankarmr ráða ekki yur nema
takmörkuðum erlendum gjaldeyri.
Stórkostleg eftirspurn eftir erlend-
um gjaldeyri, meiri en bankarnir
ráða yfir, er stórhættuleg. Hún
dregur á eftir sér stöðvun á yfir-
færslum peninga. Sporin hræða
nægilega í því efni.
það virðist því hafa verið nauð-
synleg vörn þetta hjá bönkunum,
að grípa til þessa óyndisúrræðis að
lækka íslensku krónuna um einn
tíunda hluta af verði hennar.
þetta var í fyrradag, að sterling-
pundið kostaði 33 íslenskar krón-
ur.
En í gær kostaði það kr. 32,50.
Og hver veit hvað verður á morg-
un.
það sem við blasir er með öðr-
um orðum ekki einungis það að ís-
lenska krónan er fallin um einn
tíunda hluta. Hitt virðist og blasa
við að hringlið á genginu hefjist
aftur fram og aftur.
Afleiðingar gengisfallsins.
þar sem svo skammur tími er
enn liðinn frá þessu mikla gengis-
falli, er ekki við að búast að veru-
legar afleiðingar séu komnar í
ljós. Og þó eru ijokkrar þegar
komnar í ljós.
Kolin ena t. d. þegar stigin í
verði um 6 krónur á smálest.
Smjörlíki er þegar stigið í verði
um gengismuninn. Og það er öld-
ungis víst, að allar aðrar erlendar
vörur stíga og í verði a. m. k. um
10%, með áframhaldandi þessu
gengi.
Með fullri vissu má segja fyrir
um aðrar afleiðingar.
Ríkið á t. d. að afborga og borga
rentur af hinu mikla enska láni.
það var metið á 10 milj. íslenskra
króna þegar það var tekið. Með 33
kr. verði á ensku sterlingpundi er
enska lánið nú 16 milj. og 500 þús-
und íslenskar krónur. það liggur í
augum uppi að til þess að afborga
og borga rentur af svo háu láni í
íslenskum krónum, þarf ríkið áð fá
fleiri krónur í tekjur. það verðui-
að hækka tollana og skattana á ís-
lenskum borgurum til þess að geta
staðið í skilum.
Hin aukna dýrtíð hlýtur að hafa
í för með sér nýjar kaupkröfur frá
starfsmönnum ríkisins. Aftur ber
að sama brunni: Ríkið verður að
hækka tolla og skatta.
Bankarnir verða sömuleiðis að
borga miklu fleiri krónur en áður
af lánum sínum í Englandi. Vext-
irnir hafa hækkað á dönsku lánun-
mn eins og áður er sagt. Maigt
fleira ber að sama brunni. Afleið-
ingarnar eru alveg óhjákvæmileg-
ar: Bankarnir neyðast til að hækka
enn vextina.
Hvorttveggja: skatta- og tolla-
hækkun og vaxtahækkun skellur á
framleiðendunum og að auki vitan-
lega nýjar kaupkröfur verkalýðs-
ins. Atvinnurekstri sínum verða
þeir að haga eftir því.
En það er ekki það versta. Við
alt þetta má þó bjargast, þótt stór-
kostlegt rask sé að, og vafalaust
mikið tjón fyrir þjóðfélagið, — t.
d. eru nú allar íslenskar afurðir
seldar í bili og nýjar koma ekki á
markaðinn fyr en eftir langan
tíma, — ef nú mætti ganga út frá
að þetta nýja ástand sé varanlegt,
nú sé fengið fast gengi á þessum
grundvelli.
En hvar er tryggingin fyrir því ?
Gengið á enska pundinu var annað
í gær en í fyrradag og enginn veit
hvað það verður á morgun.
þetta er það alvarlegasta.
Afleiðingin af þessu er sú, að rík
ið veit eklti hvar það á að bera nið-
ur um ákvörðun skattanna, bank-
arnir geta ekki ákveðið vextina
nema til bráðabirgða. Einstakling-
urinn svífur ekki síður í lausu lofti
um allar ákvarðanir um atvinnu-
rekstur sinn í framtíðinni.
Hygni og forsjá verða að víkja
sæti. Hepni en ekki hyggindi ráða
úrslitum. þjóðfélagið og einstakl-
ingar eru komnir út á þann veika
ís, að enginn veit hvenær alt
brestur.
Hversvegna fór svona?
Fátt er svo ilt að einugi dugi.
Eitt er gott um þessi miklu og al-
varlegu tíðindi. þau gera hverjum
einasta hugsandi manni það skilj-
anlegt og áþreifanlegt hversvegna
svona fór, hversvegna bankamir
neyddust til að fella íslensku krón-
una í verði, hækka sterlingpundið
upp í 33 kr. þegar danska krónan
féll svo gífurlega.
Bankarnir vissu það fyrir að eft-
irspurnin eftir erlendri mynt yrði
svo mikil að hætta var á að þeir
gætu ekki fullnægt henni.
En hversvegna þurftu þeir að
óttast það og það með réttu?
Svarið liggur alveg beint við.
þar sem innflutningur á öllum
Frh. ó 4. síðu.
-0-
Nýtt gengishrun.