Tíminn - 01.03.1924, Blaðsíða 1

©faíbfeti
og afgrei6slur"a&ur Cimons «r
Stgnrsetr ^rifcrifsfon,
Sarrtban&sþúsinu, ReYfjauif.
^feteilteía
Ctmans er í Santí>an6slpá*htu,
(Ðpin baglega 9—\2 f. í>. '
Sínti 49«.
YIII. ár.
Reykjavík 1. mars 1924
9. blaö
föears
ELEPHANT
CIGARETTES
Mest reyktar. Fást allsstaðar.
Smásoluverð 55 aura pakkinu.
THOMAS BEAR & SONS, LTD.,
LONDON.
♦
♦
♦
♦
♦
♦
♦
^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^
fin eini lýr iokkur.
i.
pingmenn þeir, sem studdir
hafa verið af Morgunblaðinu, hafa
á undanförnum þingum verið í
mestu vandræðum með flokk sinn
eða flokkabrot. Fyrst og fremst
hafa þeir verið í vandræðum með
málefnin, því að ekkert annað hef-
ir bundið þá saman en andstaðan
gegn Framsóknarflokknum. Og
auk þess hafa þeir altaf verið í
vandræðum með nafnið. Einu sinni
hétu þeir sumpart „langsum",
sumpart leyfar „heimastjórnar-
innar“ gömlu, úrkastið úr þeim
flokki. Síðan kölluðu þeir sig
„sparnaðarbandalag“, þá „borg-
araflokk“ og undir því nafni
gengu þeir til kosninga. Nú eru öll
þessi nöfn týnd og tröllum gefin.
Á miðvikudaginn var birtu 20
Morgunblaðsþingmenn hátíðlega
yfirlýsingu um, að nú hefðu þeir
stofnað nýjan flokk, sem héti
„íhaldsflokkur".
En vandræðasagan með nafnið
er ekki öll sögð enn. Samhliða yfir-
lýsingunni birti Morgunblaðið
grein frá einum þessara 20. Grein-
in er vandræðahjal um nafnið. það
sé valið af handahófi. Merki eigin-
lega ekki neitt, síst það, sem þó
næst liggur, að flokkur þessi eigi
skjdt við íhaldsflokka annara
þjóða. Ihaldsflokkurinn þessi nýi
sé eiginlega ekki þetta og eiginlega
ekki hitt, segir greinarhöf. Álykt-
unin sem dregin verður af grein-
inni er sú, að íhaldsflokkurinn sé
eiginlega ekki neitt. Og sannleik-
urinn er vitanlega sá. Flokkurinn
er ekkert annað en tilviljunar sam-
safn þeirra manna, sem af ýmsum
ástæðum telja sér skylt að berjast
gegn Framsóknarflokknum.
II.
Samhliða yfirlýsingunni um
nafnið birtir flokkurinn stefnu-
skrá. Stefnuskráin er ekkert ann-
að en almennir þankar um spam-
að á ríkisfé og er meginið tekið
úr dálkum Tímans.
Vitanlega gat flokkurinn ekki
tekið afstöðu til neinna þeirra
stórmála annara sem eru á dagskrá
þjóðarinnar og það af þeirri ein-
földu ástæðu, að um þau mál öll
eru flokksmenn margklofnir.
Um viðskiftahöftin eða bönnin
eru þeir margklofnir. Um gengis-
málið eru þeir margklofnir. Um
verslunarmálin eru þeir margklofn
ir o. s. frv.
En það er þess vert að athuga
nánar þessa einu hlið sem yfirlýs-
ingin víkur að um stefnu flokks-
ins: sparnaðinn og viðreisnina á
fjárhag ríkisins. Er rétt að lesandi
hafi það jafnframt í huga að Jón
þorláksson hefir verið kosinn for-
maður íhaldsflokksins.
í flokknum er meðal annara
Björn Kristjánsson, sem var fjár-
málaráðherra þá er hinn mikli
tekjuhalli hófst á þjóðarbúinu —
samkvæmt útreikningi Jóns por-
lákssonai’.
í flokknum er ennfremur Magn-
ús Guðmundsson, sem fjármála-
ráðherra var þau árin, sem tekju-
hallinn á þjóðarbúinu var lang-
mestur — samkvæmt útreikningi
Jóns porlákssonar.
I flokknum er ennfremur Jón
Magnússon, sem forsætisráðherra
var nálega allan þann tíma, sem
skuldir ríkisins ukust svo gríðar-
lega — samkvæmt útreikningi
sjálfs flokkstjórans Jóns porláks-
sonar.
í íhaldsflokknum eru með öðrum
orðurn þeir menn, sem fyrst og
fremst bera ábyrgðina á eyðslunni
og skuldunum — samkvæmt út-
reikningi flokkstjórans Jóns por-
lákssonar.
Hinsvegar mun flokkur þessi
telja það sína æðstu skyldu að
sparka Klemens Jónssyni frá
stjórn fjármálanna, þeim manni,
sem mestu réð um undirbúning
fjárlaganna árin 1904—1916, og
var aðalráðunautur ráðherranna
þessi árin þegar fjárstjórn lands-
ins var „hreint og beint aðdáunar-
verð“ — sarnkv. útreikningi hins
santa Jóns þorlákssonar.
það gerast mikil tákn og stór-
merki með þjóð vorri, þegar Jón
þorláksson tekur sér það fyrst
fyrir hendur að dæma um fjár-
stjórn landsins, og þvínæst að
rétta fjárhaginn með aðstoð þeirra
manna fyrst og fremst, sem hann
hefir dæmt svo þunglega.
Hefir Tíminn hrósað J. þ. fyrir
rannsóknina og sannsöglina. En
hvernig í dauðanum fer hann að
því að draga af þeirri rannsókn
þessar ályktanir? —
Enn mætti á annað minna í
þessu sambandi.
Ýms sparnaðarfrumvörp eru
komin fram í þinginu.
Eitt er um sameining prófess-
orsembættis í guðfræði við bisk-
upsembættið. Móti því lagðist
mjög þunglega einn þessara
flokksmanna nýju, Magnús Jóns-
son, og annar greiddi atkvæði á
móti því, Sigurjón Jónsson.
Annað er um fækkun dómenda
í hæstarétti. Móti því lagðist mjög
þunglega annar flokksmaður þessa
nýja flokks, Björn Kristjánsson. —
Með slíkum fylgjum og fortíð
ríða þeir úr hlaði Ihaldsmennirnir
nýju.
Varð einhverjum á orði og munu
margir undir taka, að verkefni
flokksins myndi vera að „halda í“
fjárhagsástand ríkisins eins og
það er nú og helstu menn flokks-
ins valda mestu um.
Og reynslan á eftir að sýna
hvort næsta verkefni flokksins
verður ekki það að „halda í“ það
vandræðaástand, sem verið hefir
á viðskiftalífi þjóðarinnar, taum-
lausan innflutning, skipulagslausa
afurðasölu, og sífallandi gengi ís-
lenskra peninga.
Ætli það megi ekki snúa upp á
þá nýnefningana stökunni fornu og
segja að:
aldregi var því um íhaldið spáð,
að ættjörðin frelsaðist þar.
----o-----
Trachomveiki. Ungur maður í
Hafnarfirði, nýkominn frá Eng-
landi, er orðinn veikur af þeim
sjúkdómi. Hefir verið einangraður
og fólk það rannsakað, sem hann
hefir umgengist. Fanst ekki að
neinn hefði smitast, en rannsókn
verður aftur framkvæmd síðar.
„Æfintýrið“. Leikfélag Reykja-
víkur hóf að leika, um miðja vik-
una, franskt leikrit með því nafni.
Leikritið er með afbrigðum skemti-
legt, enda prýðilega vel leikið.
Kappskák háðu Reykvíkingar og
Akureyringar eins og undanfarin
ár. Voru tefld 11 töfl. Unnu Akur-
eyringar 6 en Reykvíkingar 3, en
2 urðu jafntefli.
----o----
Landsbankahúsið
nýja.
Landsbankinn er nú alfluttur í
sitt nýja og veglega hús við Aust-
urstræti, á Landsbankalóðinni
gömlu. Hefst afgreiðsla þar í dag.
Bankastjórnin bauð í gær lands-
stjórn, alþingi o. fl. að skoða hið
nýja hús. Er húsinu og sögu þess
best lýst í ræðu, sem Magnús Sig-
urðsson bankastjóri flutti fyrir
gestunum. Mælti hann á þessa
leið:
„Bankastjórninni fanst það vel
við eigandi að bjóða ríkisstjórn-
inni, alþingismönnum, stjórn Is-
landsbanka og nokkrum öðrum
mönnum hingað, til þess að skoða
bankann, áður en hann verður
opnaður hér, en ákveðið er, að af-
greiðsla fari fram í honum í fyrsta
skifti á morgun — laugardaginn 1.
mars.
Eins og mönnum mun kunnugt,
var Landsbankinn fyrst til húsa í
húsinu nr. 3 við Bankastræti hér
í bænum, í húsi Sigurðar bóksala
Kristjánssonar.
Löngu seinna bygði bankinn sitt
eigið rús, á sama stað og þetta nú
stendur, og var það gert fyrir for-
göngu og dugnað Tryggva sál.
Gunnarssonar bankastjóra. Var
smíði þess húss lokið 1899, og þótti
það þá veglegasta bygging hér á
landi og mesta bæjarprýði.
Yfirsmiðurinn var Valdemar
Baldt, danskur maður. Mun hann
hafa haft fleiri útlendinga í þjón-
ustu sinni, því Islendingar voru þá
óvanir að byggja slík stórhýsi, en
síðan hafa þeir lært það smátt og
smátt, ýmist af útlendum bygging-
armeisturum, er hér hafa komið og
unnið, og svo með því að fara ut-
an og læra byggingarfræði. því að
kunnátta í byggingarlist var lítil
hér á landi þá, þótt hér væru góðir
handiðnamenn.
Eftir því sem mér er best
kunnugt, mun bankinn hafa verið
opnaður í hinni nýju byggingu 17.
ágúst 1899. Er fróðlegt að sjá,
hvað blöðin þá segja um húsið. I
Þjóðólfi 28. júlí 1899 er komist svo
að orði: „Ætlast er til að hún (þ. e.
byggingin) verði sýnd almenningi
aðeins fullorðnum, fyrstu dagana í
ágúst. Er unnið að henni fran: á
nætur til þess að hafa hana full-
gerða um það leyti, bæði innan og
utan. Hún er eflaust mesta skraut-
hýsi hér á landi, fyllilega á borð við
slíkar byggingar í stórborgum. Vér
bjuggumst við þungri hurð upp að
ljúka eftir stærð, en hún var iétt
sem fis, svo vandlega er frá því
sem öðru gengið. Fordyrið er sér-
staklega prýðilegt, með skrúðmál-
uðum veggjum og upphleyptum
myndum. Loftið í fjórum hvylft-
um, er mætast í miðju, og hangir
þar niður forkunnarfagurt ljósker.
Allur vesturhelmingurinn er einn
stór salur, afgreiðslustofa bank-
ans, einkar björt, prýðilega vönd-
uð. Gólfið í fordyrinu og þeim
hluta afgreiðslustofunnar, sem ætl-
aður er almenningi, og mest verð-
ur umferð um, er úr brendum leir,
svo hörðum, að í tvo daga var ver-
ið að reka nagla niður í gólfið til
að festa járnristina framarlega í
fordyrinu. Er gólfið í ferhyrndum,
skrúðmáluðum flötum. Á af-
greiðsluborðinu um þveran salinn
má sjá merki íslenskrar skurðlist-
ar; er það verk hins efnilega tré-
skurðarmanns, Stefáns Eiríksson-
ar, sem og hefir verið látinn gera
stoðir þær, í fornum stíl, er prýða
stigann upp á loftið. Var það vel
hugsað að nota til þess innlenda
krafta. I austui’helmingnum er bið-
herbergi fyrir þá, er finna vilja
bankastjórnina að máli, en hún á
að sitja í löngum sal fyrir austur-
endanum, og þar innar af er aftur
sérstakt herbergi fyrir bankastjór
ann sjálfan. Uppi á lofti eru tveir
stórir salir, á við afgreiðslusalinn
niðri, var Bertelsen málari þar að
leggja síðustu hönd á loft og
veg’gi. Eru þeir ætlaðir fyrir forn-
gripasafn og málverkasafn. Niðri í
norðurherberginu fyrir miðju eru
innmúraðir geymsluklefar, með
rammgerðum járnhurðum og jám-
slá fyrir. Ein járnhurðin er íslensk,
gerð af þorsteini smið Tómassyni.
Eru læsingar á þeim einkennileg-
ar. Skal þar geyma bækur, verð-
skjöl, seðla og fé bankans. Hér og
hvar með veggjunum í hverju her-
bergi eru snotrir skápar; eru þeir
umgerðir um upphitunarpípurnar,
því að alt húsið er hitað upp frá
miðstöðvarvél í kjallaranum. Ekki
mun byggingin fara fram úr 80000
kr. Mun enginn álasa bankastjórn-
ina á næstu öld, að hún vandaði
bygginguna svo einkar vel, úr því
bankinn þurfti á nýju húsi að
halda á annað borð“.
Blaðið „Isafold“ segir 18. ágúst
1899: „Landsbankinn er nú flutt-
ur í nýja bankahúsið í fyrradag;
það er hin mesta bæjarprýði, lang-
fallegasta og vænsta húsið á land-
inu“.
Blaðið „Fjallkonan" 28. septbr.
1899 lofar fyrst fegurð hússins og
segir svo: „Svo má ekki gleyma
því, að þetta er fyrsta húsið á land
inu með miðstöðvarhitun, sem er
langtum hentugri og ódýrari hitun-
araðferð í stórhýsum en gömlu ofn-
arnir. Tryggvi bankastjóri Gunn-
arsson á miklar þakkir skyldar
fyrir húsið, þó bankanum væri það
jafnvel um megn að byggja það í
þessu árferði, en það mátti ekki
dragast lengur að hann bygði sér
hús. Honum er eflaust mest að
þakka, hve vandað og prýðilegt
húsið er, því útlendur yfirsmiður
mundi annars naumast hafa geng-
ið svo frá því“.
Bankahúsið brann í apríl 1915,
þegar mikli bruninn varð í
Reykjavík; lá þá beint fyrir að
byggja hann strax upp aftur á
sama stað, en af ástæðum, sem hér
ekki skal farið út í, var það ekki
gert.
Bankastjómin, sem þá var, seldi
landinu lóðina, brunarústirnar og
brunabæturnar, fyrir tæpar 120-
000 kr. með kaupsamningi gerðum
4. oktbr. 1915, en afsalið er dag-
sett í janúar 1916.
það mun hafa verið ætlun lands-
stjórnarinnar að byggja húsið upp
aftur og nota það fyrir landssíma-
stöð, en árin liðu, og stríðið hélt
áfram, og erfitt var að fá fé til
símabyggingarinnar, og sama
gilti eftir að friðurinn komst á.
Endirinn á öllu saman varð sá, að
bankinn keypti aftur rústimar,
lóðina og brunabæturnar, fyrir
rúrnai’ 173 þús. kr., með afsalsbréfi
dags. 16. oktbr. 1922.
Frá því að brann 1915, leigði
Landsbankinn, fyrst í pósthúsinu
og síðan í húsi Nathan og Olsens
við Austurstræti.
Nú er hann loks eftir tæp 9 ár
kominn á sinn gamla stað og héð-
an af er lítil hætta á því, að hann
verði fluttur burtu. 1922 var mikið
atvinnuleysi í Reykjavík, og var
farið fram á það, bæði af bæjarfé-
laginu og landsstjórninni, að farið
væri að vinna að bankabygging-
unni. Guðjón Samúelsson húsa-
gerðarmeistari gerði teikningu að
nýrri bankabyggingu, sem átti að
standa á gömlu lóðinni, og var sú
teikning samþykt af bankastjóm-
inni og þáverandi fjármálaráð-
herra, Magnúsi Guðmundssyni. 1
marsmánuði 1922 var byrjað að
rífa það, sem með þurfti af gömlu
brunarústunum, en í júlímánuði
sama ár var byrjað að vinna að
nýju bankabyggingunni og hún
fullsteypt og komin undir þak þá
um haustið. En ekki vanst tími til
að sementslétta húsið að utan fyr
eu næsta sumar.
Eftir áramót 1923 var byrjað að
sementslétta húsið að innan og
setja í það miðstöðvarhitatæki, og
var því verki að mestu leyti lokið
um mitt sumar, þá var farið að
þilja og leggja mannara á gólf og
stiga. I september 1923 var byrjað
að mála liúsið að innan og 1. febr.
þ. á. mátti segja að smíði hússins
væri lokið að öllu leyti.
Húsið er 34 metrar að lengd ut-
anmáls, 13 m. á breidd, hæð þess
frá jörðu og upp á veggbrún rúml.
14,50 m. Bankasalurinn er að flat-
armáli 273 fermetrar og lofthæðin
í honum 4,40 m. Auk kjallara og
stofuhæðar eru 3 hæðir í húsinu.
Á fyrstu hæð er lofthæðin 3,65 m.,
á 2. hæð 3,20 m. og á 3. hæð 2,90
m. Alls eru í húsinu 50 herbergi,
en séu gangar og snyrtingaher-
bergi talin með, eru þau 65. Húsið
hefir mest alt verið bygt í útboð-
um, og hefir verið æðimikill mis-
munur á hæstu og lægstu tilboðun-
um, og er gaman að sjá mismuninn
á nokkrum þeirra. Lægsta tilboðið
í klofið grjót var 4000 kr., en það
hæsta 7500 kr. Lægsta tilboðið í að
rífa niður það af gamla bankanum,
sem þurfti, og grafa grunninn, var
5000 kr., en það hæsta 16000 kr.
, Lægsta tilboðið í að gera húsið
fokhelt og Ijúka við að utan var
165700 kr., en það hæsta 263700 kr.
Lægsta tilboðið í þakskífur var
11300 kr., en það hæsta tæpai
17000 kr. Mismunurinn á hæstu og
lægstu tilboðunum mun hafa num-
ið samtals kringum 170000 kr. Alls
voru útboðin 25, og samdi húsa-
gerðarmeistari ríkisins alla útboðs-
skilmála, og var það mikið verk og
vandasamt.
Frh. á 4. síðu.