Tíminn - 22.04.1927, Qupperneq 1

©faíbíeti
09 afgreiðsluma&ur € í m a n s er
Hannoeig þ o r s t e i n s öó 11 ir,
Samfcanðsfjúsinu, XeyfjaDÍf.
^fgteibsía
Cfmans er í Sambanösfjúsinu.
®pin öagíega 9—\2 f. fj.
Sfmi ^96.
XI. ár
ri'.".. -■uityrificT.—
v
Iíeykjavík, 22. apríl 1927.
17. blað.
Nefndarálit
Jónasar Jónssonar
um amerísku lántökuna.
Stjórnin hefir beðið fjárhagsnefnd Nd. að flytja þelta mál fyrir sig. 1
fyrstu var það brtt. við lög Landsbankans frá 18. sept. 1885, og var breytingin
í því fólgin, að landsstjórnin mætti alveg ótakmarkað ganga í ábyrgð fyrir lántök-
ur. Á fundi í fjárhagsnefnd Ed., þar sem fjármáiaráðberra talaði fyiir frv., var
honum af tveim nefndarmönnum bent á, að þessi ótakmarkaða ábyrgðarheimild
væri tvímælaiaust stjórnarskrárbrot. Með því ætti þingið að afsala fjármálavald-
inu, sem því er trúað fyrir vegna borgara landsins, i bendur iandsstjórnarinnar.
Sljórnin mun bafa sjeð missmíði á þessu ráði sínu og fjell um stund frá kröf-
unni um ótakmarkaða heimild, í samráði við fjárhagsnefnd Nd. Þó stóð það
ekki lengi, og kom íjármálaráðherra þá enn með breytingartill. Var þá hætt við
að breyta landsbankalögunum, en í stað þess beðið umheimild fyrir landssljórn-
ina að ábyrgjast lán, sem taka skyldi í tilteknum banka í New-York. Lánsupp-
hæðin er enn ekki nefnd, en fjármálaráðherra kvað bafa skriflega skuldbundið
sig til að fara ekki í lántöku þessari yfir einhverja tiltekna upphæð. En bvernig
sem að hefir verið farið, hefir stjórnin ekki fengist til að nefna í þinginu upp-
hæð lánsins. Ilafa menn því ekki annað að halda sjer við en það, að einn þm.
í Nd. befir í þingræðu haldið því fram, aö lánsupphæðin myndi vera 9 miljónir
kr., vextir 5Va% og framlengingargjald 1/i°/o. Með þeim kostnaði, er leiðir af að
breyta dollurum í enska mynt og enskri mynt í dollara, sem gera þarf, yrði
lánið um 6°/«, en ekki nema lil eins árs í einu. Stjórnin hefir elcki opinberlega
mótmælt þessari skýrslu 4. þm. Reykv., og má því telja sannað með þögn fjár-
málaráðherra, að ekki sje hallað máli, stjórninni í óhag. Verður því þar til ann-
að sannast að gera ráð fyrir, að landsstjórnin sje bjer að undirbúa stórfelda lán-
töku, hið næststærsta lán, sem þjóðin hefir tekið.
Meðferö þvílíks stórmáls hefir verið með öllu óviðunandi. Stjórnin leitar
gestrisni þingnefndar til að bera það fraro, þó að einn nefndarmanna (H. Stef., 1.
þm. N.-M.) væri þvi mótfaliinn. í Nd. var málið knúið áfram með afbrigðum
frá þingsköpum, og myndi hafa farið með ótrúlegum hraða og athugunarlítið
gegnum þingið, ef Ed. hefði ekki tekið í taumana og veitt máíinu þinglega meö-
ferð. Fjárhagsnefnd hefir nú tekið það til meðferðar og fengið alla bankastjóra
við báða bankana til viðtals, og auk þess báða ráðherrana, til að fá sem greini-
legasta skýrslu um ástandið.
Af rannsólcn þessari er auðið að fá nokkurn veginn ljósa hugmynd um
málið. Stjórnin befir lagt mikinn hug á að fá þetta lán. Landsbankinn hefir að
svo stöddu ekki þörf fyrir erlendan gjaldeyri, meiri en hann hefir ráö á. íslands-
banki er orðinn aðkreptur sökum afleiðinga gengishækkunarinnar og hefir beöið
landsstjórnina um nokkra fyrirgreiðslu, líklega ábyrgð fyrir alt að 2 miljónum
kr. Stjórnin gat leitað til þingsins um þessa ábyrgö, en það hefir hún ekki gert,
heldur hlynt að því, að Landsbankinn tæki lán, og þá boðist til að ábyrgjast, en
jafnframt haldið því að Landsbankanum að lána a. m. k. eina miljón kr. þegar
í stað til íslandsbanka til að Ijetta þörf hans erlendis. Óvist er, hvort þetta hálfa
úrræði er nóg fyrir íslandsbanka. Eun síður víst, hvort það er afsakanlegt, að
landsstjórnin noti vald silt yfir Landsbankanum til að reyna að hafa áhrif á
lánveitingar bankans.
Landsstjórnin hafði í fyrstu ætlað að framkvæma þessa lánlöku bak viö
þingið, og má það teljast uudarleg tiltekt. Ef nokkur hundruð kr. fjárveiting í
fjárlögum þarf vegna öryggis að ganga gegnum sex umræður í þinginu, mundi
mega telja sennilegt, að stjórnin leyfði sjer ekki að ráðstafa 9 miijónum að Al-
þingi fornspurðu.
Lánveitendurnir virðast bjer hafa borið vit fyrir stjórninni. Þeir virðast
hafa vitað, að stjórnin ætlaði að gera það, sem hana brast heimild til. Þeirheimta
ábyrgð frá hinum rjetta aðilja, og það er Alþingi. Það er þess vegna að þakka
varfærni hinna erlendu peningamanna, að lánið var ekki tekið á ábyrgð landsins,
að þjóð og þingi fornspurðu.
í ræðum, sem núverandi fjármálaráðherra flutti á Austurlandi vorið 1924,
og sem flokksblað hans skýrði frá, hjelt hann því fram sem stefnu sinni, að landið ætti
að vera skuldlaust 1943, á þeim tímamótum, þegar þjóðin á að skera úr, hvort
hún vill vera algerlega frjáls og óháð þjóð. Stjórnin hefir talið það hlutverk sitt að
»reisa við« fjárhag landsins. Því miður sýnast verkin vera í ósamræmi við hin
fögru orð. Þjóðin sýnist vera aö sökkva í botnlausa skuldahít gagnvart útlöndum,
með atvinnuvegina lamaða af hækkun krónunnar og stöðugan tekjuhalla á mikl-
um hluta framleiðslunnar bæði til Iands og sjávar. Bankarnir reyna að halda uppi
hinu sjúka atvinnulífi, en skuldirnar vaxa ár frá ári, og töpin eru nú þegar orðin
meiri en dæmi eru til áður í sögu landsins. Til að halda skútunni fljótandi eru
tekin ný og Dý lán, flest á ábyrgð landsmanna allra, en þau hverfa jafnskjólt í tekju-
halla framleiðslunnar. Húsaleigan í Reykjavík og gengishækkun stjórnarinnar eru.
aðalorsakir þessarar hörmulegu afkomu landsmanna. En hve lengi á að taka lán
á lán ofan erlendis? Og hvenær verður þjóðin búin að borga þessi lán? Og hvað
verður um frelsi og fullveldi þeirrar þjóðar, sem erlendir lánardrotnar geta hnept
I varanlega fjárhagsfjötra?
Raunasaga f^lenskra fjármála byrjar með því, að á stríðstfmanum og fyrst
eftir stríðið var erlendur maður, búinn litlum fjármálahæfileikum, bankastjóri við
íslandsbanka. Haun fjekk gefna út seðla eftir vild sinni og skapaði í einu ótrú-
lega mikla dýrtíð, verðhækkun og fjárbrask í landinu, en þessi sjúkdómpr fjár-
málalifsins leiddi aftur af sjer hrun krónunnar og afarmikla kreppu í atvinnu-
lífinu frá 1920-24.
Þegar kreppan byrjaði 1920, var íslandsbanki samkvæmt lögum og samn-
ingum skyldur til að annast greiðslur allar (»yfirfæra«) fyrir landið út á við, enda
var hann seðlabanki landsins. Vorið 1920 hælti hann að geta staðið við þessa
skyldu sina. Landsbankinn varð þá alt í einu að taka á sig skyldur þjóðbanka, og
var þó á engan hált undir það búinn. En nú byrjaði hin mikia lántökuöld, og
hefir staðið síðan. Hefir hvert stórlánið rekið annað. Má segja, að íslandsbanka
hafi verið hjálpað til að lifa, en Landsbankanum til að halda atvinnulífinu við.
Skal nú litið yfir lántökur og skuldir bankanna út á við.
1. Árið 1921 tekur Magnús Guðmundsson hið nafntogaða enska lán. Samkvæmt
skýrslu um efnahag bankanna frá 30. sept. siðastl. skuldaði íslandsbanki þá
af enska láninu nálega 6 miljónir króna, en Landsbankinn tæpar 2 miljónir.
2. Hjer um bil frá sama tíma stafar lán íslandsbanka við póstsjóðinn danska,
sem Sig. Eggerz samdi um í fyrra og mun vera fram undir 5 miljónir danskra kr.
Það var fje, sem borgað var inn í bankann hjer, en hann gat ekki greitt
erlendis, af því að það sat þá fast í atvinnufyrirtækjum landsins.
3. Enska lánið mun að þvi leyti sem það fór í íslandsbanka aðeins hafa gengið
upp í gamlar skuldir utanlands. Vegna veltufjáiþarfar í atvinnuvegina fær
Magnús Guðmundsson sjerstaka heimild i fjáraukalögum 1921 (11. gr.) til að
ábyrgjast eftir vild rekstrarlán handa Landsbankanum. Aðferð þings og stjórnar
var í þessu efni mjög ámælisverð. Ótakmörkuð ábyrgðarheimild og gefin í
fjáraukalögum. En út á þessa ábyrgð fjekk Landsbankinn lán f tveim bönk-
um f Englandi, sem nam rúmlega 4 miljónum kr. Þetta hefir verið notað sem
reikningslán fyrir viðskifti landsins alls, borgað upp öðruhverju og í góð-
æri jafnvel innieign.
4. Á þingi 1923 bera Jakob Möller og Bjarni frá Vogi fram frv. um gjaldeyris-
lántöku, vegna lausaskulda íslandsbanka, annara en skulda við póstsjóð
Dana. Mátti lánið vera alt að 4 milj. kr. og ekki afturkræft á minna en
5 — 10 árum. Fjárhagsnefnd Nd. svæfði málið, en flutti dagskrá, er var sam-
þykt, þess efnis, að stjórnin ætti í fórum sínum lántökuheimild frá 1921,
sem ekki þótti hafa verið fulltæmd með enska láninu (10 milj.), og mætti
nota hana, ef á lægi. Magnús Guðmundsson var frsm. nefndarinnar og áleit,
að láu yröi að taka, ef á lægi, til að stöðva miklar sveiflur á genginu. Þegar
kreppan ágerðist og öngþveiti atvinnuveganna var sem mest, tók Landsbank-
inn fast lán til 20 ára í Englandi, með ábyrgð rfkissjóðs. Þáverandi fjár-
málaráðherra Kl. Jónsson fetar þar í spor fyrirrennara síns Magnúsar Guð-
mundsonar og ábyrgist lán það, er Landsbankinn færir í reikningi sínum í
haust sem tæpar 4 miljónir króna. Þetta var fast lán og gekk þegar í stað
í að halda atvinnuvegunum fljótandi. Síðan vorið 1920 hafði íslandsbanki
meir og meir þrengt starfssvið sitt, ekki síst með skifti út á viö, og varð því
Landsbankinn að taka á sitt bak þunga þeirra viðskifla.
Þingið hafði veilt stjórninni heimild til lántöku, en hún tók ekki
lán sjálf, heldur ábyrgðist fyrir Landsbankann, með skírskotun til banka-
laganna frá 18. sept. 1885, þ. e. að landið ætli bankann og mætti þess
vegna ganga f ábyrgð fyrir hann. Síðar hefir komið i Ijós, að erlendir fjár-
málamenn telja ekki þessa skýringu rjetta. En 1924 hafði stjórnin bak við
sig hina óformlegu lántökuskýringu Magnúsar Guðmundssonar frá 1923. En
engu að síður verður að telja, að gengiö hafi verið á sjálfsagðan rjett Al-
þingis, er það var ekki beðið um samþykki til ábyrgðar fyrir breska láninu.
5. Langsamlega mestur hluti þeirra lána, sem nú hafa verið talin, höfðu gengið
til að standa straum af útgerð togara og vjelbáta. Mjög lítið af því fje, sem
festist fyrir bönkunum á þessum umræddu árum, gekk til landbúnaðar eða
f fasteignalán. En vorið 1926 tók fjármálaráðherra 3 miljóna kr. rfkislán er-
lendis handa veðdeildinni. Á nokkrum mánuðum var sú upphæð öll horfin
á þann hátt, að um 95% fór f kaupstaðarhús, en 5% í lán út á fasteignir í sveit.
6. Allar þessar miklu lántökur nægðu þó ekki handa þeim fjármálaráðherra,
sem hafði talið það takmark sitt að vinna að því, að landið yrði skuldlaust
við önnur lönd á frelsisdegi sínum 1943. Nú um áramótin virðist ráðherra
hafa áformað að taka enn nýtt lán til að mæta tekjuhalla atvinnuveganna.
Það er þetta lán, þar sem stjórnin vill ekki nefna upphæðina, en hefir með
þögninni viðurkent 9 miljónir. Þetta lán ætlaði stjórnin að taka að Alþingi
fornspurðu nú í vetur. Og af þessu láni hefir hún, að því er virðist mega á-
lykta af umræðum i Nd., nú þegar gert sitt til að ráðstafa 1 miljón upp 1
gamlar skuldir íslandsbanka erlendis. Þar sem nú Landsbankanum er
ætlað að hafa þetta lán til umráða fyrir stjórnina (þvi að Landsbankinn
þyrfti ekki með nýrrar lántöku, ef íslandsbanki gæti annast gjaldeyrisversl-
unina út á við af þeirn hluta viðskiftanna, sem fara um hans hendur) og
um leið að endurkaupa útgerðarvfxla íslandsbanka, þá er hjer með opnuð
leið til að koma skuldum lslandsbanka yfir á bak allra landsmanna.
Síðastliðið ár hefir að einu leyti verið mjög erfitt íslandsbanka. Inni-
eignir hans hafa minkað um 6 miljónir króna, en eftirstandandi innieignir
munu nema um 4 miljónum kr. Forráðamenn bankans munu að vísu telja
víst, að úttekt á innieignum sje stöðvuð, en et kreppan heldur áfram, þá
mega allar lánsstofnanir búast við, að sparifjeð verði tekið út, einkum hjer,
þar sem hin stöðuga uppspretta fjárkreppunnar er viðvarandi, þar sem fram-
leiðslan virðist kosta meira en nemur andvirði hennar á erlendum markaði.
Hjer er þess vegua ástæða til að óttast, að atvinnulífið, og þá fyrst og fremst
hin dýrari framleiðslutæki, sem lif kauptúnanna byggist á, muni halda áfram
að soga í sig veltufje bankanna, bæði innlánsfje sparisjóðs og hin sfvaxandi
erlendu lán.
7. Auk þessara lána virðist af reikningi íslandsbanka svo sem hann muni enn
skulda um 5 miljónir króna erlendis, og það þá að likindum við banka þá í
Danmörku og Englandi, er hann hefir haft skifti við. Sennilega ætlar fjár-
málaráðherra með þeim hluta ameríska lánsins, er hann nú þegar vill út-
hluta íslandsbanka, að gera honum auðvelt að borga eitthvað í þessum
skuidum, til aö gæta sem best lánstrausts sins þar. En sje þetta rjett tilgáta,
þá færir landsstjórnin þegar i stað nokkuð af erlendri skuld hlutabankans,
sem nú er á ábyrgð hluthafanna, yfir á herðar allra landsmanna.
8. Ekki eru enn fulltaldar þær ábyrgðir fyrir erlendum skuldum, sem lands-
stjóinin vill unna borgurum landsins. Alveg nýlega hefir þingnefnd i Nd.
borið fram frv. fyrir ráðuneytið, þar sem landsstjórnin má taka 4% miljón
króna að láni erlendis, til fasteignalána. Má telja sennilegt, að sú lántaka verði
lfka samþykt, þó að gengismálinu sje ekki enn ráðið til Iyktn.
Samkvæmt þessu eru góðar horfur á, að lánsstofnanir Iandsins muni innan
skamms skulda yfir 40 miljónir króna erlendis, þannig að langsamlega mestur
hluti skulda þessara verði á ábyrgð ríkissjóðs. Fyrir utan þessar miklu viður-
kendu skuldir eru því miður sennilega ýmsar minni skuldbindingar, sem geta
orðið til þyngsla siðar. Þannig er talið, að íslandsbanki sje i ábyrgð fyrir upp-
skipunartæki við Reykjai vikurhöfu, sem kostar nokkur hundruð þúsund krónur.