Tíminn - 01.05.1930, Blaðsíða 4

4
TÍMINN
Gutenbergshúsið í Mainz.
fyrstu prentsmiðju heimsins í
húsi því í Mainz, hér birtist
mynd af og geymir Gutenbergs-
safnið. Sökurn íatæktar gekk
hann í félag við auðmann að
nafni Johann Faust, er lagði
fram fé til prentsmiðjustofnunar-
innar og 1452—56 prentar hann
biblíuna og sýndi með því, hversu
fullkomin uppgötvun hans var.
Menn sáu brátt, að með þess-
ari nýju aðferð voru skapaðir
möguleikar til að opna alþýðu
manna sýn inn á víðlendur and-
legrar þekkingar og opna henni
ýms fræði, sem áður voru hulin
#
íjöldanum. Enda breyddist nú
prentlistin óðfiuga á þeirrar ald-
ar mælikvarða, um alla Evrópu,
svo að hún er komin til flestra
landa álfunnar um 1480. Þó kem-
ur hún ekki til Nor-egs fyr en
um 1643, eða rúmri öld síðar en
til Islands og munu þess fá dæmi
á þeim öldum að erlendar fram-
farir til andlegs menningar- og
menntunarauka berist svo löngu
fyr hingað til lands en nágranna-
landanna.
III.
Fyrsta prentsmiðjan, sem til
íslands kom, var sett niður að
Hólum í Hjaltadal. Var hún
hingað flutt fyrir tilstilli Jóns
biskups Arasonar, og ber það
nokkuð vott um, hve athafna-
samui' og framsýnn hugsjóna-
maður hann hefir verið.
Um langan aldur voru prent-
smiðjurnar reknar af biskupun-
um eða undir umsjá þeiiTá, enda
voru biskupsstólarnir að Hólum
og Skálholti þá æðstu mennta-
setur landsins. Ekki voru prent-
smiðjurnar þó ætíð heima á sjálf-
um stólunum, heldur fór það eft-
ir því, hverjar sýslanir aðrar
prentarinn hafði með höndum og
var þá prentsmiðjan oft á ábýlis-
jörð hans. Þannig var t. d. Hóla-
prentsmiðjan flutt að Breiðabóls-
stað í Vesturhópi þegar Jón Matt
híasson „hinn svenski“, sem var
og riddara var siður. Frúin, sem
ekki hafði þorað að líta á sverðið
fram að þessu, renndi nú augun-
um til þess, hikandi þó. Henni
varð bilt við að sjá það. Sverðið
var sett demöntum og dýrum
steinum, en um hjaltið var
skrautlaus silfurplata. Það var
einhver ískyggilegur og óskýr
blær yfir því og það blikaði vof-
veiflega í dimmu herberginu.
Þau gátu ekki séð konurnar
þrjátíu og þrjár, sem voru á
gægjum á bak við hin þungu
dyratjöld. En þessum konurn kom
saman um það, að einhver ómót-
stæðilegur kraftur væri yfir
greifanum, enda þótt að þeim
hefði altaf þótt hann hlægilegur
áður.
„Gott er veðrið“, sagði Rauða-
löpp.
„Já, alveg ágætt“, sagði frúin
og henni létti stórlega, þegar hún
sá, að greifinn hafði ekki tekið
hendinni um sverðshjaltið.
„Hvorki of heitt né of kalt“,
sagði greifinn.
„Það er inndælt“, sagði frúin.
„Um hádegið er heitt, en kalt
á næturnar“, hélt greifinn áfram,
„en í kvöld er sólsetrið yndisleg-
ast af öllu, sérstaklega ef maður
er hjá fallegri konu“. Og um leið
og hann sagði þetta, tók hann
hendinni um silfurhjaltið.
fyrsti prentarinn á íslandi, varð
prestur þar.
Mjög var það misjafnt hverja
rækt biskupamir lögðu við prent-
verkið og frágang bókanna, svo
sem sjá má á þeim bókum sem
enn eru til frá þeim tímum. Þó
voru nokkrir, sem gjörðu sér sér-
stakt far um vandvirkni og má
þar fyrstan nefna Guðbrand Þor-
láksson Hólabiskup, sem vandaði
prentverkið svo, að ýmsir telja,
að á hans dögum hafi prentlistin
verið í hæsta veldi hér á landi
af öllum Norðurlöndum. Guð-
brandur var hagleiksmaður mikill
og skar. í tré myndir, upphafs-
stafi, bókahnúta o. fl. af mikilli
list svo sem biblía hans ber vott
um. Svipað má segja um Þórð
biskup Þorláksson, sem einnig var
mikill hagleiksmaður og bætti
prentsmiðjuna að ýmsu skrauti,
er hann sjálfur skar.
Það lætur að líkum, að meðan
prentsmið j ureksturinn heyrði
undir biskupsstólana, var prent-
listin nær eingöngu notuð í þjón-
ustu kirkjunnar og bækur trúar-
Frúin, sem hafði horft á það
starandi augum fór að skjálfa
dálítið. Þungu dyratjöldin fóru að
hreyíast og þægilegur titringur
fór um taugar kvennanna.
„Hann tók hendinni um það“,
sagði sú, sem íremst stóð, við
þær, sem á bak við voru.
„Hann tók hendinni um það.
— — — Hann gjörði það“ var
hvíslað allt í kring.
Hallarfrúin gat ekki haft aug-
un af höndinni, sem hélt um
hjaltið. Rauðfeldur greifi hélt
áfrarn aulalegu skrafi, en frúin
veitti því enga athygli, sem hann
sagði.
„Uss“, sagði hún við sjálfa sig,
„þetta er alt saman vitleysa og
hjátrú. Af hverju ætti ég svo
mikið sem að líta á það?“
En undir eins og hún hafði
augun af hjaltinu, knúði eitthvað
hana til að líta til þess aftur.
Greifinn færði skemilinn nær
henni, og kreppti höndina um
hjaltið af öllum mætti. Frúin
gerðist skelkuð.
„Hversvegna eruð þér hræddar
við mig?“ spurði greifinn bros-
andi. Ég vil ekki gera yður neitt
mein. Þvert á móti-------“.
„Kannske það væri betra“,
hvíslaði ein af konunum á bak
við tjöldin, „að við létum þau
vera ein“.
legs efnis prentaðar. Ekld verður
með vissu vitað hvaða bók hafi
fyrst prentuð verið hér á landi,
en elzta bókin, sem annálar geta
um, er „Breviarium Nidarosiense“,
sem oft er nefnt Breviaríum Hol-
ense. Er hún talin fullprentuð á
Hólum 1. maí 1534. Það siðasta
heila eintak, sem til var af þess-
ari bók eyðilagðist í K.hafn-
arbrunanum 1728, en síðan hafa
fundist 2 blöð úr henni í Stokk-
hólmi. Vai hún á latínu eins og
allar fyi'stu bækurnar, sæm prent-
aðar voru. Að því er séð verður
er það fyrst 1559, að bók er
prentuð á íslenzku hér á landi og
voru það sex prédikanir út af pín-
ingarsögu Krists. Svo virðist sem
lítið hafi verið prentað fram til
1560, en eftir þann tíma fer bóka-
prentun mjög í vöxt og þó eink-
um í tíð Guðbrands Þorláksson-
ar, og er þekktust biblíuútgáfa
hans 1584, sálmabókin 1589 og
grallarinn 1594.
Af þeim um 70 bókum, sem
talið er að prentað hafi verið
hér á landi á 16. öld eru aðeins
Lágur og niðurbældur þys
heyrðist þegar hefðamieyjarnar
á bak við tjöldin læddust á burt
með fingur á vörum sér.
„Jeg hefi elskað yður lengi“,
sagði „rauði bófinn“ í klökkum
rómi.
Konan ætlaði ekki að ná and-
anum, en hún taldi sér trú um
að það væri bara ímyndun.
„Ég tilbið yður“.
Konan gat ekki haft augun af
hendinni á honum. Og hún sagði
í bænarrómi:
„Ef þér elskið mig, þá sleppið
sverðshjaltinu yðar“.
„Aldrei“, sagði greifinn í
ástríðuhita sínum, og dró stól-
inn nær.
Frúin skalí eins og lauf í
kvöldgolu.
„Þér eruð falleg“, öskraði
Rauðalöpp, „þér eruð fögur sem
morgunstjarnan, og ég segi yður
hreinskilnislega, að ég ætla að
gera yður að ástmey minni“.
Hann tók enn fastar um sverð-
ið.
„Hann vill ekki sleppa því“,
hugsaði konan í skelfingu sinni.
„Hann vill ekki sleppa því. Ég
er glötuð“.
Hún reyndi að standa upp, en
í sama vitfangi fann hún strjála
og stingandi skeggbrodda við
varið sér. Hún ætlaði að æpa upp,
4 veraldlegs efnis: Lögbókin
(1578, 1580 og 1582), Morðbréfa-
bæklingar tveir (1592 og 1595)
og íslenzkt rím (calendarium,
1597).
A 17, og 18. öld fer prentun
veialcllegra bóka nolíkuð í vöxt,
einkum eftir aö Ólaíur Steplien-
sen koníerenzráö kaupir Hrapps-
eyjarprentsmiðju, endurbætú-
hana og setur niður' í Leirár-
görðum og siðar í Viðey. 1796
byrjai' hann að gefa út Minnis-
verð tíöindi, sem ei‘ fyrsta frétta-
í'itiö er út kom á Islandi, og síð-
ar Klausturpóstinn.
A 19. öld fer prentsmiðjum að
fjölga hér á landi, sem vai' bein
afleiðing þess, að þá fer blaða-
útgáfa aö aukast og innlend
verzlun og atvinnulíf að blómg-
ast, en allt þetta hafði í för með
sér aukna prentun.
Síðan um síðustu aldamót hafa
þó mestar framfarir orðið á þessu
sviði. Margai* prentsmiðjur hafa
komið nýjar og þær gömlu verið
endurnýjaðar. Allmargir prentar-
ar hafa farið utan til að full-
komna sig i iðn sinni og kynnast
nýjungum á sviði prentlistaiinn-
ar. Hafa því allar framfarir í
prentlistinni borizt hingað næst-
um jafn skjótt og til annara
landa. Má þá öllum ljóst vera,
hvei' aðstöðumunur er á skilyrð-
um íslenzkrar prentlistar og er-
lendrai', sökum fólksfæðar hér og
íátæklegri skilyrða. Eigi að síður
má fullyrða, að merkisberai' þess-
arar listar, jafnt prentarar sem
prentsmiðjurekendur hafi haldið
heiðri hennar uppi, svo vel, að
eftir ástæðum stendur íslenzk
prentlist nú fylilega á sporði er-
lendri. Þetta hafa menn orðið að
viðurkenna og því hverfur æ
meir með ári hverju sá ósiður að
prenta erlendis það sem eins vel
er unnið hér heima, enda er mál
til komið að skriðdýrsleg smjað-
urslæti urn ágæti alls þess, sem
erlent er og vantrú á íslenzk
verk hverfi á þessu sviði sem
öðrum.
Það verður hvorki mælt né
vegið hver menningai'áhi'if prent-
listin hefir haft á þjóð vora í
400 ár. Hitt er víst að margur
gróandinn í þjóðlífinu og margur
kvistur, sem náð hefir rótfestu
í andlegu lífi þjóðarinnar, væri
kalinn og kaldur, ef hann ekki
hefði náð að berast á vængjum
„hinnar svörtu listar“ til þeirra
manna, sem eiga víðsýni til að
verma fleira en sínar hverslags-
legu hugsanir.
Prentlistin er nú æðsta stór-
en greifinn hafði þegar vafið
löngu og sterku landleggjunum
um axlir henni. Fallega höfuðið
hennar drjúpti eins og króna á
blómi og hún fann að Rauðalöpp
hélt hlemmistórum lófum utan
um það. Kossar skullu þunglega
á vörum hennar eins og heit stór-
rigning.
„Ég á þig“, sagði grerfinn á
milli kossanna, og hélt enn sem
fastast um sverðið með vinstri
hendinni.
„Þú átt mig“ stundi hallarfi'ú-
in.
„Hvernig er formúian?" spurði
dökkblái barúninn, sem þá hafði
meistarann í þjónustu sinni, tíu
árum síðar, því að hann hafði
keypt vísindamanninn af Rauð-
feldi greifa fyrir hundrað þúsund
gulldali. Hann var ákaflega kven-
hollur, og hafði séð það, að síð-
ustu tíu árin hafði Rauðfeldur
greifi sópað að sér fögrum kon-
um með töfrakrafti silfurhjalts-
ins. „Plvernig er formúlan?“
„Við loga Vítis, þá er engin
formúla til“, stundi meistarinn í
rekkju sinni. „Silfurhjalt, látuns-
hnappur, tinspori, gylt hóffjöður
— allt kemur í sama stað mður.
Framkoma mannsins verður að
sýna, að hann treysti sjálfum
sér — það er formúlan. Það er
I Kaliforníu, vestur við Kyrra-
haf vaxa hinar svonefndu „risa-
furur“ mörg hundnið ára gaml-
ar. Hér liggur vegurinn gegnum
tréð!
veldið í heiminum. Vegna tilveru
hennar þróast og þroskast öll
menntun og menning, iðnaður,
verzlun og viðskipti. Af þroska-
stigi prentlistarinnar í hverju
landi má einnig dæma þroska
þjóðarinnar, og land vort er þar
engin undantekning.
IV.
Félag íslenkra prentsmiðjueig-
enda og Ilið íslenzka prentara-
félag' minntust prentlistarafmæl-
isins með veglegu samsæti 5.
apiíl s. 1. Auk þess eru félögin
að gefa út vandað minningarrit,
400 ára sögu prentlistarinnar á
íslanda, ritaða af Klemenz Jóns-
syni fyrv. ráðherra, og kemur
það út innan skamms.
Þó það standi ef til vill þessum
félögum næst að minnast þessa
afmælis, má þó segja, að það
standi allri þjóðinni mjög nærri,
því prentlistin er og verður starf-
anda afl í lífi hvers einasta ein-
staklings þjóðfélagsins, í hvaða
stöðu eða stétt sem hann er, alt
frá bernsku til grafar. Og því
mun öll þjóðin óska, á þessum
tímamótum, að íslenzk prentlist
auðgist og blómgist á komandi
öldum, og verði, svo sem hún
hefir verið, styrkasta stoðin und-
ir vaxandi þróun og þroska !s-
lenzkrar menningar, frelsis og
framfara.
Ritstjóri: Gísli Guðmundsson.
Hólatorgi 2. Sími 1245.
Prentsmiðjan Acta.
engin undankomuvon frá þeim,
sem treystir sjálfum sér. Én þér
verðið að trúa á silfurhjaltið.
Því að ef þér gerið það ekki, þá
gera konurnar það ekki heldur.
Jæja þá, hvoft sem þér trúið á
silfurhjalt, látúnshnapp, tin-
spora, gylta hóffjöður, hæversku
yðar, sjálfstraust yðar eða gætni,
þá kemur það allt í sama stað
niður. En nú þegar ég hefi sagt
yður þetta, ó, dökkblái barún, þá
er yður til einskis að fara til
kvenna með silfurhjaltið yðar,
því að nú trúið þér ekki lengur
á það. Og konurnar munu finna,
að þér trúið ekki á mátt yðar
lengur. Og alstaðar bíðið þér
ósigur, ó, dökkblái ba —---------
Ilonum vannst ekki tími til að
ljúka við setninguna, af því að
dökkblái barúninn greiddi hon-
um högg í höfuðið. Hann mundi
hvort sem var hafa dáið næsta
stundarfjórðunginn, en barúninn
kunni nú betur við að hjálpa hon-
um til þess með þessu móti.
Þannig dó meistari Konráð
Superpollingerianus, sá gráhærði
bragðareíur, með sannleikann á
vörunum.
Magnús Ásgeirsson þýddi.
----------o-----
Titilsíðan á Guðbrands-biblíu, prentaðri á Hólum 1584. Um-
yjörðin er skorin af einhverjum G. I. oy sýnir atburði úr
Nýja testamentinu. Upphafleg stærð er 17,3X26,9 cm.