Tíminn - 20.12.1930, Page 2

260
T'l
TlMINN
Þessi fjárhagsáætlun vekur
menn til alvarlegrar umhugsun-
ar um það sem er að gjörast hér
í bænum. Útkoman á fjárhags-
áætlun bæjarins er því miður
eins og eðlilegt er, spegilmynd
af rekstursreikningi margra
framleiðendanna hér 1 bænum
um þessar mundír.
Það er því auðseett, að bærinn
er orðinn of dýr, rekstur hans
er orðinn bæjarbúum ofurefli
sakii- dýrtíðar og þessi dýrtíð
er að sliga atvinnuvegina —
framleiðsluna í bænum —, því
framleiðsla í dýrum bæjum get-
ur ekki borið sig, ef hún þarf
að keppa á erlendum markaði við
framleiðendur sem standa batur
að vígi.
Orsakir dýrtíðarinnar liggja með-
al annars í því, að verkamanna-
foringjarnir hafa lagt mikla og
næstum einhliða áherzlu á hækk-
un kaupgjalds, það er sá liður
sem verkamennirnir geta að
talsverðu leyti ráðið verðlagi á.
En aðalatriðið fyrir verkamenn
er vitanlega ekki hátt kaupgjald,
heldur hve mikið af lífsþægind-
um og nauðsynjum þeir geta
fengið fyrir kaupið sitt. Og
reynslan hér í Reykjavlk hefir
orðið sú, að þótt kaupið hafi
hækkað, hafa þó lífsnauðsynjar
hækkað örar, t. d. húsaleigan.
Afleiðingin hefir orðið sú, að
lífsskilyrði verkamanna hér í
Reykjavík eru nú fremur slæm
og öllu lélegri heldur en fyrir
nokkrum árum. Kaupgjaldið hefir
hækkað en milliliðimir velt því
af sjer jafnóðum, þegar kaupið
hækkaði. 1 vor hækkaði bærinn
efnið í húsin og eimskipafélögin
uppskipunargjöldin, svo hækk-
uðu húseigendur húsaleiguna og
kaupmennimir náðu kauphækk-
uninni með verzlunarhagnaði.
Einhliða kaupgjaldsstreita
verkamanna er því miður — eins
og jafnaðarmenn margir viður-
kenna að miklu leyti — samskon-
ar verk og að velta steini upp
fjallshlíð. Eftir svipstundu er
steinninn oltinn niður á jafnsléttu
aftur og verkið er gagnslaust.
Kjör verkamanna hér í Reyk-
javík eru nú þannig, að hjón,
sem hafa 4 böm á framfæri, kom-
ast ekki af án fátækrastyrks,
þótt fjölskyldufaðirinn hafi stöð-
uga vinnu. — Sveitastyrk hér í
Reykjavík er úthlutað þannig, að
•p?
fjölskyldumar fá krónu á dag á
hvern heimilismann til fæðis,
ljóss og hita. — Húsaleigan er
greidd þar að auki og vanalega
eru aukagreiðslur fyrir fötum.
Sumt af þessu fólki vinnur sér
eitthvað inn til viðbótar.
Fjölskyldufaðii', sem hefir stöð-
uga vinnu, hefir um kr. 330.00
á mánuði. Ef hjónin ihafa 4 böm
á framfæri, þurfa þau að greiða
fyrir 2 herbergi og eldhús, 100
lcr. fyrir fæði um 180 kr. og fyrir
ljós og hita um 30 kr. — Eftir
verða þá 20 krónur fyrir öllum
fatnaði, vinnuaðstoð handa kon-
unni og öðrum nauðsynjum
fjölskyldunnar. — Þetta fólk
berst í bökkum, og ef nokkur
veikindi koma fyrir eða vinnu-
dagar falla úr — þá er allt á
sveitinni.
Kaupgjaldið er því ekki of hátt
ef miðað er við verðlag á lífs-
nauðsynjum hér í bænum — og
við það verður kaupgjaldið að
miðast.
Þegar athugað er verðlag á
lífsnauðsynjum hér í bænum, er
útkoman hin óglæsiiegasta. Verð
á matvöru er á yfirborðinu litlu
hærra en t. d. í kaupfélagi Ey-
firðinga, — en þegar þess er
gætt, að menn fá 5% afslátt í
kaupfélaginu gegn staðgreiðslu
og félagsmenn 8—12% í uppbót
við áramót verður verðmunur þá
um 10—15%, auk þess, sem
safnað er í sjóði. Smálest af kol-
um kostar á Akureyri 38 krónur
— en hér 44 krónur, og nemur sá
verðmunur um 25%. — Tvö her-
bergi og eldhús kosta á Akur-
eyri 40—70 krónur, en 3 herbergi
og eldhús 55—85 kr. En hér í
Reykjavík munu svipaðar íbúðir
kosta 75—125 og 135—170 krón-
ur. íbúðir hér eru því þriðjungi
til helmingi dýrari hér en á Ak-
ureyri. En ofan á allt þetta er
þó leigan af verzlunarhúsum hér
í bænum víða nokkur hundruð
prósent hærri en af verzlunar-
húsum á Akureyri eða annars-
staðar á landinu. — Vafalaust er
eitthvað til í því sem einn bæjar-
fulltrúi íhaldsflokksins sagði ný-
lega í bæjarstjóminni, að
Reykjavík er einhver dýrasti bær
í heimi,
íhaldið hér í bænum hefir lát-
ið tiltölulega greiðlega undan
hækkuðum kaupgjaldskröfum
verkamanna — í þeirri von og
vissu að geta velt þeim af sér að
mestu leyti — og á þennan hátt
hefir því tekizt að vemda í bróð-
erni hagsmuni mikils hluta fylg-
ismanna sinna — káupmenn, hús-
og lóðareigendur, mjólkurfram-
leiðendur í nágrenni Reykjavíkur
o. s. frv. Ef minnst hefir verið
á það, að lækka lífsnauðsynjar,
húsaleiguna o. s. frv., hefir íhald-
ið barizt gegn þeim tilraunum
með oddi og egg. Húseigendur (þ.
e. leigusalar) eigendur lóða og
landa hafa verið verndaðir — á
kostnað framleiðendanna.
En slíkt framferði hefnir sín
og verður ekki gróðavænlegt til
lengdar. Það hefnir sín á þeim
framleiðendum, sem stunda fram-
leiðslu í þessu dýra bæjarfélagi,
þar næst í bæjarfélagmu, sem nú
veit ekki hvar það á að taka út-
gjöldin og hefir ekki önnur úr-
ræði en lántöku. En seint og síð-
ar meir hljóta afleiðingar krepp-
unnar líka að skella með til-
finnanlegum þunga á eigend-
ur lóða og lenda, leigusala og
milliliðastéttina í bæjarfélaginu,
sem allir eiga líf sitt að lokum
undir framleiðslunni og þessvegna
að síðustu standa og falla meö
henni. Og þetta óheilbrigða
ástand í Reykjavík hefir sýkt út
frá sér. Tilkostnaðurinn við land-
búnaðinn er orðinn of mikill.
L/andbúnaðarafurðir hafa lækkað
um 30%, og búskapurinn rís ekki
undir þessum tilkostnaði frekar
en framieiðslan við sjávarsíðuna.
Ef tekið verður lán til að stand-
ast reksturskostnað Reykjavíkur-
bæjar og nauðsynlegustu fram-
kviæmdir, þýðir það að halda dýr-
tíðinni áfram. Kaupgjaldið helzt
að mestu óbreytt, ekki sízt, ef
framkvæmdir ríkisins verða og
talsverðar. Leigusalarnir geta því
haldið húsaleigunni í sama horf-
inu og milliliðastéttin kemst
sæmilega af. Framleiðendur, sem
eru illa stæðir, verða gjaldþrota,
en hinir sterkari bjarga sér með
stöðvun atvinnureksturs þann
hluta ársins, sem framleiðslan
borgar sig verst.
Fyrir bæjarfélagið er lántakan
frestun erfiðleika, sem fram
koma, þó seinna verði. Ekki eru
neinar sennilegar líkur til þess,
að framleiðsluvörur hækki næsta
ár, og hvar á þá að taka pen-
inga til útgjalda Reykjavíkur-
bæjar. Við getum ekki haldið
voru banatilræði við lýðfrjálst
þjóðskipulag. Um endilangt ls-
land vöktu þau viðbjóð og sár-
ustu gremju. Svo megn var and-
úðin á þessu einstæða athæfi, að
meiri hluti alþingismanna var í
vafa um hvort veita skyldi full-
trúa Norður-ísfirðinga — mann-
inum, sem fölsuðu atkvæðanna
átti að njóta — viðtöku á lög-
gjafarþingi þjóðarinnar, þrátt
fyrir ótvíræða meirihlutakosn-
ingu.
Hálfdán Hálfdánarson og Egg-
ert Halldórsson eru dæmdir til
hegningar fyrir fölsun fjögurra
atkvæðaseðla. Þeir voru kærð-
fyrir að hafa falsað ellefu. Hann-
es Halldórsson var grunaður um
fölsun tveggja atkvæða, en er
sýknaður í hæstarétti af því að
ekki þykja nægar sannanir fyrir
sekt hans. Þar að auki hefir sá
orðrómur verið almennur vestra
og eigi farið lágt, að atkvæðafals-
anir af hálfu Ihaldsmanna hafi
átt sér stað í stærri stíl bæði við
síðustu kosningar og áður. Eink-
um þótti grunsamleg kosningin a
ísafirði 1923, er frambjóðandi
jafnaðannanna féll en frambjóð-
andi íhaldsflokksins var kosinn
með eins atkvæðis meirahluta. Á
þessu eina atkvæði hékk íhalds-
stjómin við völd allt síðasta kjör-
tímabil.
Sé um tvennt að ræða, er dóm-
ur hæstaréttar í Hnífsdalsmálinu
vafalaust fremur of vægur en of
þungur. Almenningur í landinu
ber vafalaust um nokkum tíma
ugg í brjósti um það, að ekki hafl
tekist að draga til ábyrgðar alla
þá, er við þeta voðalega atferli
voru riðnir. En það verður sjálf-
sagt ekki gjört héðan af.
Hins mætti mega vænta, að
þau föstu tök, sem núverandi
dómsmálastjóm landsins þegar í
upphafi tók é máli þessu, megi
verða til þess, að hindra að svo
svívirðilegir atburðir gjörist í ís-
lenzkri stjórnmálasögu næstu ára-
tugi.
Jafn sjálfsagt er, að ætla
Norður-ísfirðingum þann mann-
dóm, að þeir eigi hin næstu kjör-
tímabilin velji á þing fulltrúa frá
þeim stjómmálaflokki, sem í
þeirra eigin héraði hefir atað
hendur sínar á slíkum skemmdar-
arverkum.
Sýslumanninum í Strandasýslu,
hr. Halldóri Júlíussyni, sem haft [
hefir með höndum rannsókn þessa
óvenj ulega erfiða og vandasama
máls, á þjóðin öll þakkir upp að
unna. Sjálfsagt er það eins dæmi,
að dómari hafi hlotið annan eins
aðsúg í starfi sínu og H. J. átti
við að búa frá pólitiskum venzla-
mönnum kosningafalsaranna og
blöðum þeirra. Því meir ber að
virða samvizkusemi hans og skör-
ungsskap við framkvæmd rann-
sóknarinnar.
Og vel ei' það, að hæstiréttur
hefir nú orðið til þess að loka
munni þeii'ra pólitisku angurgapa,
sem sakað hafa dómsmálastjóm-
ina um „ofsókn“ í sambandi við
þetta mál og önnur hliðstæð, sem
komið hafa við kaunin í liði fyr-
verandi valdhafa.
--o--
Dýrtí ðin
í
Reykjavík
[Eftiriarandi grein er að mestu
leyti samhíjóða ræðu, sem höf. henn-
ar flutti á fundi í bæjarstjórn Reykja-
víkur fimmtudaginn 18. þ. m. — Var
ræðan einkum flutt í tilefni af því,
að fyrir bæjarstjóm liggur nú tillaga
um y2 miljón króna lántöku, til að
standast áœtlaðan tekjuhalla á rekstri
bæjarins næsta ár].
Fjárhagsáætlun Reykjavíkur lá
fyrir bæjarstjóminni til 2. um-
ræðu s. 1. fimmtudag, Þótt bæj-
arfélagið gjöri nú ekki neitt
nema að sjá fyrir nauðsynlegum
rekstri og framkvæmdimar séu
svo litlar, að jafnvel íhaldsmenn
viðurkenna að nálgist kyrstöðu er
tekjuhailinn á fjárhagsáætlun-
inni um 2 miljónir. — Útgjöldin
við rekstur bæjarins eru orðin
svo gífurleg, að* íhaldsmenn í
bæjarstjórninni fá ekki séð hvar
á að taka tekjumar handa brcn-
um, atvinnuvegimir í bænum
geti ekki borið svo há útsvör
sem bærinn þarf til að standast
útgjöldin og því verði ekki hjá
þvi komist, að velja milli tvenns:
að skera gjörsamlega niður allar
íramkvæmdir eða að taka Vz
miljón króna lán ,til að standast
útgjöldin.
sjaldgæft, en þykir mikils virði
við ýmiskonar lækningar.
Áin í dalnum heitir Varmá, og
stafar nafnið frá hinum mörgu
heitu lindum, er í hana renna.
Má þar á nokkrum stöðum koma
við virkjun, þótt í smáum stíl sé.
Hin fyrsta stöð er nú komin, um
30 hestöfl, og er hún fyrst og
fremst fyrir mjólkurhúsið, en í
öðru lagi fyrir væntanlegt sjúkra-
hús og ræktun á Reykjum.
Náttúran hefir safnað mörg-
um eftirtektarverðum gæðum á
þessum stað. Þar er hið bezta
ræktarland, skjól móti kuldaátt,
útsýni opið yfir fagurt hérað og
suður á sjó. 1 ánni er nothæfur
máttur, rétt við ræktarlandið.
Lítill en fallegur foss er í ánni
rétt neðan við bæinn á Reykjum
og verður fegurð hans væntan-
lega aldrei eyðilögð, því að ann-
arsstaðar má fá rafaflið. En dýr-
mætust er þó sú auðlegðin, sem
býr í hinum mörgu heitu upp-
sprettum, hin mikla gnægð gufu
og sjóðanda vatns. Aðstaðan til
að nota þessi gæði er prýðileg,
þar sem Reykir liggja við þjóð-
veginn milli höfuðstaðarins og
hinnar stærstu sveitabygðar á Is-
landi.
Þjóðfélagið hefir nú tryggt sér
þessi náttúrugæði. Næsta verk-
efnið er að nota þau smátt og
smátt til sem mestra hagsbóta
fyrir alla íslendinga.
Skal nú vikið að því, sem þeg-
ar er áformað. En áður en vikið
er að ráðagerðum um framtíðar-
notkun Reykjaeignarinnar, verð~
ur skýrt frá tilraunum í Eng-
landi, sem að vissu leyti geta
orðið til fyrinnyndar hér á landi,
einmitt á stað eins og Reykjum í
ölfusi.
II.
Nokkurra stunda ganga utan
við hinn gamla enska háskólabæ
Cambridge liggur frægt sjúkra-
hæli fyrir berklaveika meim. Það
er eiginlega dálítið þorp og heit-
ir Papworth. Hefir þorp þetta
vaxið upp á nokkrum árum fyrir
atbeina lækrds eins, sem komst
að þeirri niðurstöðu, að það væri
rangt að geyma berklaveika menn
iðjulausa í nokkurskonar fanga-
búðum, heldur ætti hæli brjóst-
veikra að vera í einu sjúkrahús
og fjölbreyttar vinnustofur. Hon-
um hefir tekizt að gera draum
sinn að veruleika. Nú eru í Pap-
worth um 750 berklaveikir menn,
og stundar þá einn yfirlæknir og
þrír aðstoðarmenn. Sjúklingamir
eru á öllum stigum. Sumir liggja
fárveikir í rúmum sínum. Aðrir
eru rólfærir og byrja þá fljótlega
að sinna einhverri léttri iðju. Þá
eru menn, sem vinna hálft dags-
verk eða meira. Sumstaðar býr
fjölskyldufaðir með konu og börn
i sérstakri íbúð, sem spítalinn á,
og vinnur fyrir sér og sínum að
mestu eða öllu í viimustofum
sjúkraþorpsins. Þegar menn eru
albata, eða svo að þeir geti geng-
ið út í baráttu hversdagslífsins,
hverfa fyrverandi sjúklingar það-
an á burt.
Læknir sá, er skapað hefir Pap-
worth er auðsjáanlega gæddur
eiginleikum brautryðjandans.
Hann sér miklar sjónir eins og
listamaður. Hann gerir þessar
hugsjónir að veruleika. Hann er
fullur af trú á mennina og löng-
un til að hjálpa þeim. En hann
þekkir líka veiku hliðar mann-
anna og gætir fullkominnar vara-
semi í umbótabaráttu sinni. Á
liðlega áratug hefir honum tek-
izt að skapa eina hina merkileg-
ustu læknisstofnun í víðri veröld.
Amerískur heimspekingur hefir
sagt um forgöngumenn heims-
menningarinnar, að þegar Eng-
land hafi lagt fram það, sem
það eigi bezt, þá sé venjulega
skammt að hámarki þess, sem
heimurinn allur geti mest af
höndum innt.
Papworth er eins og áður er
sagt, ekki ein samfelld stórbygg-
ing, heldur samsafn smáhúsa.
Nálega öll ein hæð og kjallara-
laus. Mjög oft eru um 50 sjúk-
iingar í einu húsi, og hafa eld-
hús, borðstofu og setustofu fyr-
irf sig, en vinnustofur í sérstök-
um byggingum. Stundum voru í
nánd við þessi sjúkraskýli örlítil
skýli, með rúmi fyrir einn mann,
er svaf þar svo að segja undlr
beru lofti, en hafði á daginn að-
setur í einhverju af áðumefnd-
um sjúkraheimilum. Húsin eru
yfir höfuð mjög einföld og ódýr.
Sjúklingarnir vinna mikið að tré-
smíði og reisa flest húsin sjálfir.
Vex þorpið þannig með vinnu
sinna eigin starfsgesta.
Vinnustofumar í Papworth eru
Reykír i Ölfusí
I.
Alþingi 1929 heimilaði lands-
stjóminni að kaupa fimm jarðir í
Ölfusi fyrir alt að 100 þús. krón-
ur. Mál þetta mætti töluverðri
mótspymu frá íhaldsmönnum í
þinginu, og fyrst á eftir af-
fluttu blöð flokksins mjög þessa
framkvæmd.
Kaupin voru framkvæmd engu
að síður, og nú mun svo komið,
að fáir mæli á þá leið, að hér hafi
verið misstigið spor. Og margt
hefir ólíklegra skeð, en að í fram-
tíðinni verði litið svo á, að kaup
þessi hafi verið óvenjulegt happ
fyrir landið.
Jarðir þær, sem hér er um að
ræða eiga allar land saman og
voru eigi fáanlegar til kaups
nema allar í einu. Tvær af þeim
liggjaneðan við þjóðvegixm í þétt-
býlinu mikla í ölfusinu. Er eng-
inn jarðhiti í heimalandi þeirra
tveggja jarða, en þær eru báðar
stórar og bera mikinn bústofn.
Norðan við þjóðveginn liggur dá-
lítið fell fram í sveitina. Neðan
undir því kemur dálítil á norð-
austan úr fjöllunum. Milli árinn-
ar og fellsins er alllöng land-
ræma, í skjóli móti norðan- og
austanátt. Er þar hið prýðileg-
asta ræktarland, svo að nægilegt
töðufall mætti vera af því
handa 150—200 kúm. Undir fell-
inu eru þrjá jarðir. Tvær hinar
stærri heita Reykir og Reykja-
kot. Er hin síðamefnda innst í
dalnum. Minnsta jörðin heitir
Reykjahjáleiga og er 'tún hennar
áfast túninu á Reykjum.
Beint á móti Reykjum vestan-
vert við ána eru mikil hveralönd.
Þar hafa ölfesingar reiat hið
nýja rjómabú sitt, bamaskóla,
og samkomuhús fyrir sveitina.
Einstakir menn hafa og byggt
þar nokkur hús. Einum km. ofar
með ánni vestarmegin er hiim
frægi gufugoshver Grýla.
Þorkell Þorkelsson efna- og
veðurfr. hefir gert fyrir lands-
stjómina bráðabirgðarannsókn á
hverunum í landi hinna þriggja
jarða undir austurhlíðinni. Tald-
ist honum til að þar væm um
100 hitaop stæri'i og smærri og
er talið að hitamagn heita vatns-
ins, sem þar kemur úr jörðu á
einum sólarhring samsvari að
minnsta kosti 2000 kr. virði í
kolum. Er þá ótalinn allur mátt-
ur gufunnar og er hann ekká lít-
ill. Það þykjast menn vita að
mjög mikið megi auka hitamagn-
ið með því að bora eftir gufu og
sjóðanda vatni á hverasvæðinu.
Vafalaust mun langur tími líða
þar til þessi miklu náttúrugæði
eru fullnotuð, enda er af miklu
að taka. Má og fullyrða að ekki
séu enn öll kurl komin til grafar.
Má í því efni benda á, að hr.
Þ. Þ. fann merki um radium í
tveim hitaopum skammt frá
Reykjabænum. En það efni er,
svo sem kunnugt er, geysidýrt og