Tíminn - 14.05.1932, Blaðsíða 2

76
TÍMINN
verandi hv. Ihaldsmenn með for-
mann þess flokks, hv. 1. landsk.,
(J. Þorl.) í broddi fylkingar,
frani frv. um rekstrarlánadeild
handa bændum. Þessi deild átti
að vera ein deild Landsbankans,
en lán átti að veita eftir ákveðn-
um reglum, þannig, að félög með
samábyrgð áttu að ábyrgjast
lánin. Þarf ég ekki að rekja
þetta nákvæmlega, því að máiið
mun flestum kunnugt. '— Til-
gangurinn var sá, að færa skuld-
ir úr . sjálfum verzlunarfélögun-
um yfir á ný félög, er aðeine
hefðu peningaverzlunina með
höndum.
Skilyrðí fyrir lánum áttu að
vera þau, að lánin greiddust að
fullu fyrir 15. des. ár hvert, og
skyldu viðurlög sett, þannig, að
viðkomandi félagi yrði neitað
um lán næsta ár, ef greiðslufall
yrði. Þessi gjalddagi þótti ekki
heppilega valinn, því að kaupfé-
lög starfa með öðrum hætti en
kaupmenn. Þau leita að sann-
virði vörunnar, en það finnst
ekki fyr en afurðasölunni er lok-
ið og geta því niðurstöður
reikningsskulda dregizt nokkuð
fram á næsta ár.
Þetta atriði skiptir að vísu
.ekki máli í þessu sambandi. Hitt
er aðalatriðið, að þama er for-
dæmi um það, að rétt hafi þótt
að setja skilyrði fyrir lánveiting-
um til atvinnureksturs. Þessi
hugsun er réttmæt, þótt hún
væri ekki að öllu heppileg að
formi til og kæmi ekki til fram-
kvæmda. — 1 meðferð málsins á
þingi var flutningsmönnum boðin
samvinna með þeim' skilmálum,
að sett yrðu svipuð skilyrði um
lánveitingar til sjávarútgerðar-
innar. En þeir töldu sig ekki við
þVí búna, að láta slík skilyrði ná
til hennar. Er þó kunnara en
frá þurfi að segja, að ólíku er
saman að jafna áhættu af rekstri
landbúnaðar og sjávarútvegs.
Liggja þar til rök, sem ekki
vérður á móti mælt, þar sem eru
gífurleg fjártöp í sambandi við
tryggingarlausar stórlánveitingar
til útgerðarinnar.
' . Eins og ég drap á, gilda á-
kveðin lög og reglur um nokkra
flokka lánveitinga, en okkur
skortir reglur, sem ná til at-
vinnurekstursins yfirleitt. Okkur
skortir almenn bankalög. Ég
kemst ekki hjá því, úr því að ég
ber fram svona víðtækar till., að
leggja í það nokkra vinnu að
færa fram hin sterku sögulegu
rök, sem liggja að nauðsyn þessa
máls. Ætla ég að verja nokkrum
tíma til að gefa yfirlit um 3
dæmi af mörgum, sem sýna, að
það eftirlitsleysi um meðferð
lánsfjár, sem ríkt hefir hér í
landi undanfarið, er alveg óaf-
sakanlegt fyrir Alþingi og þjóð-
ixia. Tek- ég það fram, að nú
munu að vísu vera nokkuð aðrar
starfsaðferðir í bönkunum en áð-
ur voru, en eigi að síður eru
þessi dæmi, sem gerzt hafa und-
anfarin ár, þannig vaxin, að þau
ættu að geta vakið Alþingi og
alla þjóðina til umhugsunar um
þáð, að það getur ekki leitt til
annars en ófamaðar og áfram-
haldandi háðungar fyrir land og
þjóð, ef ekki verða gerðar ráð-
stafanir, til þess að tryggja bet-
ur en verið hefir, þá tugi milj.
kr., sem bankamir fá ýmsum ein-
staklingum og atvinnufyrirtækj -
um til reksturs, og sem hefir í
meðferð einstakrá manna og fyr-
irtækja sætt þeirri meðferð, eins
og væri það ekki lengur fé bank-
anna eða þjóðarinnar, heldur fé
þeirra, sem hafa þegið það að
láni.
Ég skal, að svo mæltu, leyfa
mér að ganga nokkru nánar inn
á þetta mál.
Rannsókn á íslandsbanka.
Á síðastliðnu ári var að und-
angenginni opinberri kæru og
að tilhlutun ríkisstjómarinnar,
skipuð nefnd manna, til að rann-
saka rekstur og lánsfjáraðferðir
íslandsbanka undanfarinn ára-
tug. 1 nefnd voru skipaðir Einar
prófessor Amórsson, hv1. 2. þm.
Reykjavíkur og málfærslumenn-
imir Stefán Jóhann Stefánsson
og Þórður Eyjólfsson. Það sem
ég dreg hér fram, er aðeins ör-
lítill hluti af því, sem við starf
nefndarinnar hefir komið í ljós
af margra ára óstjóm, hirðu-
leysi og óafsakanlegri vanrækslu
af hálfu bankastjóranna, og ég
hefi leyfi til að fara hér með
nokkurar tölur úr skýrslu nefnd-
arinnar máíi mínu til sönnunar.
Af þeim dæmum, sem fyrir
liggja og ég ætla að draga fram,
virðist mega ráða það helzt um
vinnubrögð bankans í lánveit-
ingum, að því meiri sem orðið
hafa vanskil, óreiða, greiðslu-
brigði, orðbrigði og frekja af
hálfu viðskiftamanna bankans,
því meiri hafi orðið auðmýkt,
eftirlitsleysi og ráðleysi banka-
stjóranna og útaustur þeirra á
fé bankans. Ég mun nú leyfa
mér að benda á 3 dæmi, sem mér
finnst óhjákvæmilegt að draga
hér fram í umr., svo það sjáizt,
að þau hörðu orð, sem ég hefi
nú látið falla, eru á rökum byggð
og skal ég þá fara svo fljótt yf-
ir sögu, sem mer er unnt.
Copland.
Ég tek þá fyrst mann, sem
oft hefir verið nefndur í íslenzku
viðskiptalífi og opinberum um-
ræðum, Geo Copland, sem var
enskur kaupsýslumaður og hóf
hér verzlun með fisk. Viðskipti
hans og íslandsbanka hefjast á
árinu 1918 og er hann þá fyrst
talinn einn um hituna. En skjót-
lega var svo að tilhlutun hans
myndað hlutafélag, er hann gaf
nafn sitt og nefndi: Geo Cop-
land & Co., en var kallað manna
á milli Fisksöluhringurinn. Er
talið, að nokkurir málsmetandi
menn í Reykjavík og utan
Reykjavíkur hafi gengið í félag
þetta.
Frá 1. maí til 1. júlí 1920 falla
12 víxlar, sem félag þeta átti
að greiða í íslandsbanka og nam
upphæð þeirra samanlögð 9 milj.
króna. Þetta sýnir m. a. hve
geisimikið af starfsfé bankans
var í veltu þess félags. Sama ár
byrja greiðsluörðugleikar félags-
ins. Árið 1921 eru 3 víxlar sam-
tals kr. 4.300.000,00 sameinaðir í
einn víxil með ábyrgð nokkurra
manna, en engir forvextir greidd-
ir, hvorki af eldri víxlum eða
þessum samsteypuvíxli. Loks eru
svo á árinu 1922 afskrifað sem
algerlega tapað fé af víxli þess-
um kr. 1.933,266,90 eða nálega 2
miljónir króna.
Þrátt fyrir það þó að banka-
inn fengi þennan árekstur, er
langt frá að viðskiptum þessum sé
lokið né Copland sé af baki dott-
inn, því að næsta ár hefst nýr
þáttur í viðskiptasögu þessari.
Þá kaupir bankinn „eigin víxil“
félagsins að upphæð 750 þús. kr.
Tryggingar fyrir þessum víxli
eru tvö hús, annað þeirra lysti-
hús, sem Copland hefir haft efni
á að byggja sér upp við Laxá í
Kjós, sennilega vegna undan-
gengins örlætis íslandsbanka, —
en hitt hér í Reykjavík; enn-
fremur 2 jarðir í Kjós og loks
áveita, sem talin er að vera í
Kjós, en lítið orð hefir farið af.
Ég skal engum getum leiða að
því, hvert hefir verið eða muni
vera verðmæti þessarar áveitu,
eða hvort hún er í raun og veru
til. En ekki hefir farið neitt orð
af henni annarsstaðar en í þessu
tryggingarskjali bankans, þar
sem hún virðist þó ekki metin
litlu verði.
Árið 1925 er skuldin " komin
upp í 1,400,00 krónur og þar af
1 miljón án ábyrgðar eða trygg-
ingar. Þá er hag Coplands svo
háttað, að hann sér ekki annað
fært en að biðja um eftirgjöf á
miljón króna, en þó með því
skilyrði, að hann fái ný lán hjá
bankanum til áframhaldandi
fiskverzlunar. Og svo virðist,
sem bankinn hafi ekkert að at-
huga við þetta og veiti með
glöðu geði þessum viðskipta-
manni lán á lán ofan, því að árið
1926 er skuld Coplands við bank-
ann orðin kr. 2.132.695,20 og þá
eru honum gefnar eftir krónur
'710.464,00 á nýjan leik, til við-
bótar þeim 2 milj. kr., sem áður
eru taldar. Þessi tala mun þó
hafa breyzt eitthvað við síðari út-
reikning bankans.
Nú hefði mátt ætla að styttast
færi í viðskiftum Islandsbanka
og Coplands. En svo er ekki, því
að nú hefst þriðja og að ýmissu
sögulegasta tímabilið í þessari
merkilegu viðskiptasögu. Þá gera
þeir samning með sér, bankinn
og Copland, sem nefndin telur í
skýrslu sinni, að sé „einstæður
að efni til“. Var samningur þessi
á þá lund, að Copland „taki að
sér“ að greiða y% milj. kr. af því
sem hann þá skuldar bankanum,
en þó aðeins gegn því, að bank-
inn láni honum enn 125 þús. kr.
til þess að hann geti keypt hluta-
bréf í fiskkaupafélagi, „er hann
hefir í hyggju að stofna“. Trygg-
ingin, sem bankinn fer fram á að
fá, er ekki önnur en hlutabréf-
in, sem hann ætlar að kaupa.
Með öðrum orðum: Tryggingin
fyrir þessu nýja láni er lánið
sjálft eða þó öllu heldur hluta-
bréf, sem talin eru keypt fyrir
þá peninga. Það skilyrði er sett,
að jafnmikið fé komi annarsstað-
ar frá. Eru allar líkur taldar
benda til þess, að það fé hafi
aldrei innborgazt. Eigi að síður
er það tekið fram í samningnum
að Copland megi ætla sér 35 þús.
kr. árslaun fyrir að stjórna
þessu væntanlega félagi. Loks er
það skýrt tekið fram í samn-
ingnum, að bankinn megi ekki
krefjast sér til handa, til endur-
greiðslu vaxta og höfuðstóls og
greiðslu fyrnefndrar y% milj. á-
samt vöxtum af henni, nema á-
góðans, sem verða kynni á þess-
um 125 þús. kr. hlutabréfum í
félagi, sem ekki var til, þegar
lánveitingin fór fram!
En þessi „historía“ fór eins
og til var stofnað. Það hélt á-
fram sama óreiðan og vanefnd-
irnar urðu hinar sömu og áður
hjá þessum kaupsýslumanni. Frá
hans hálfu virðist ekki hafa ver-
ið til að dreifa öðru en blekking-
um og undirhyggju gagnvart
ráðlausri bankastjórn. Og loks
17. febr. árið 1931 var svo bú
Coplands tekið til gjaldþrota-
skipta og nam þá tap bankans
enn að nýju kr. 704.872,95.
Samkvæmt skýrslu nefndarinn-
ar hefir tap Islandsbanka á við-
skiptunum við Copland orðið sam-
tals kr. 3.250,872,95, eða sem
næst einn sjötti hluti af öllum
töpum íslandsbanka á árunum
1920—1930.
Þannig endaði þá sú fjármála-
historía og hirði ég ekki um að
hafa hana lengri.
Sæmundur Halldórsson.
Þá skal ég reyna að bera ör-
ara á um næsta þátt. Þar kem-
ur við sögu maður, sem einnig
hefir oft verið nefndur opinber-
lega, bæði í ræðum og blaða-
greinum, en það er Sæmundur
Halldórsson kaupmaður í Stykk-
ishólmi. Ég ætla þó ekki að rekja
þá viðskiptasögu frá rótum, þó
að hún sé margþætt og að ýmsu
fróðleg. Ég ætla að byrja söguna
þar sem hefst lokaþáttur hennar,
í ársbyrjun 1929. Þá liggja í
vanskilum í bankanum 9 víxlar
frá Sæmundi, að upphæð 507
þús. kr., sem allir eru afsagðir
og engin skil gerð fyrir vöxtum
hvað þá meira. En þó að
greiðsluörðugleikar og vanskil
Sæmundar séu á þá leið, er ég
nú lýsti, virðist þó bankanum
hafa þótt ástæða til að veita
honum sérstaklega greiðan að-
gang að fé bankans. Þann 16.
maí 1929 fær Sæmundur lánað-
ar hjá bankanum .. 16 þúa. kr.
og sama dag .. .. 20 — —
11. júní fær hann 15 — —
7. ágúst aðrar .. .. 15 — —
12. september . . . . 15 — —
7. október 15 — —
29. október 15 — —
og 3. desember.. .. 15 — —
• eða samtals 125 þús. kr.
En auk þess urðn yfirgreiðsl-
ur á hlaupareikningi hans rúmar
29 þús. krónur.
Þegar vanskil þessa viðskipta-
manns eru svo mikil, að 9 víxl-
ar upp á rúma hálfa milj. kr.
liggja afsagðir í bankanum, og
engin skil gerð, þá opnar bank-
inn hurðir sínar upp á gátt og
þessi sami maður gengur í bank-
ann og tekur þar upphæðir næst-
um mánaðarlega um 15 þús. kr.
þangað til nýja skuldin er orðin
125 þús. krónur. Ekki virðist
hafa þótt ástæða til, er þessi
nýju lán voru veitt, að vera að
rekast í greiðslu vaxta af eldri
skuldasúpunni. Og ekki voru
tryggingar settar fyrir þessum
nýju lánum.
En viðskiptum íslandsbanka og
Sæmundar Halldórssonar lauk
með þeim hætti, að raunverulegt
tap bankans er talið að hafa ver-
ið um 700 þús. krónur.
Kristján Torfason.
Þá kem ég að þriðja og sein-
asta dæminu, sem ég ætla að
taka að þessu sinjú. Það er
hlutafélag, eða félög, 3 eða 4,
sem raunar eru öll sömu ættar
og af sama faðerni. Fyrst er H.f.
Sólbakki, sem stofnað var árið
1915, og mun þá hafa keypt
fóðurmjöls- og áburðarverk-
smiðju sem nýlega var reist á
Sólbakki við Önundarfjörð. Fé-
lag þetta hætti nokkuru síðar
en var þó endurreist í Kaup-
mannahöfn 1919 og hét þá A/s.
Sólbakki.
Árið 1920 hefjast viðskipti
þessa danska félags og Islands-
banka og árið eftir er skuld þess
við bankann orðin kr. 348.800,00.
Þetta hlutafélag hættir síðan
störfum, án þess að gera frekari
grein fyrir skuldum sínum, enda
komið í algert greiðsluþrot.
Haustið 1921 er svo enn stofn-
að nýtt félag á rústum danska
félagsins og ber enn sama nafn-
ið, H/f. Sólbakki. Þetta félag
gerir þó enga grein fyrir eldri
skuldunum, en sumarið 1922
byrjar þetta félag sérstök við-
skipti við Islandsbanka. Aðalmað-
urinn í þessu félagi og hinum
þeirra hefir verið Kristján
Torfason. Fékk hann hjá bank-
anum, sumarið 1922, 35 þúsund
kr. lán handa félaginu. Og nú fer
að lifna yfir viðskiftunum svo
um munar. 15. des. fær þessi
sami maður 125 þús. kr. hjá
bankanum til greiðslu á þeim 35
þús. sem hann hafði áður fengið,
en afganginn ætlar hann að nota
til frekari viðskifta.
Um þessar mundir gerast all-
flókin viðskifti milli Kristjáns
Torfasonar og Islandsbanka, sem
ég hirði ekki um að rekja nánar.
En þeim lýkur á þann hátt, að á
næsta ári, 1923, telur bankinn sér
ekki annað fært en að afskrifa
kr. 286.685.15, sem algerlega tap-
að fé af lánum þeim, sem Krist-
ján Torfason eða þetta þriðja
hlutafélag hans hafði fengið.
Tap bankans reyndist þó meira
en hér er talið vegna skulda Kr.
Torfasonar við útbú bankans á
ísafirði, eða alls um 350.000 kr.
Félag þetta er svo framselt til
gjaldþrots í nóv. 1923.
Nú virðist svo kynlega við
bregða, að eftir því sem örðug-
legar gekk fyrir þessum viðskifta
manni og meiri urðu greiðslu-
brigði frá hans hendi, því auð-
veldara reyndist honum að fá fé
hjá bankanum til framhaldandi
viðskipta.
I des. 1924 er enn stofnað nýtt
félag hér í Reykjavík. Það er
hlutafélagið Andvari, og Kristján
Torfason er framkvæmdastjóri
þess. Það byrjar viðskipti sín í
janúar 1925 og fær þá þegar 200
þús. kr. að láni hjá íslandsbanka.
Þegar félag þetta færir sig þann-
ig svo rösklega upp á skaftið, er
svo að sjá, að bankanum þyki
viðskiftin álitleg, og fer þá á
sömu leið um þennan mann og
Sæmund Halldórsson, að bankinn
opnar allar gættir fyrir honum
og hann gengur í bankann næstu
mánuði og tekur þar út upphæð-
ir, sem ekki eru nein smálán, eins
og ég mun brátt sýna fram á,
eins og væri þar um geymslufé
mannsins að ræða. Það skal tekið
fram, að allar þessar upphæðir
eru teknar án nokkurrar trygg-
ingar. Féð er allt lánað út á and-
lit þessa manns, sem hafði undan
farið haft þau viðskifti í bankan-
um, er ég hefi nú lýst að nokkru
fyrir hv. þdm. Eg ætla þá til
fróðleiks og með leyfi hæstv. for-
seta, að lesa hér upp skrá yfir
þau lán, sem Islandsbanki veitir
Kristjáni Torfasyni f.h. h.f. And-
vari sumarið 1925 til viðbótar
við áður veitt lán:
5. maí .. .. kr. 80.000.00
8. júní .. . . — 50.000.00
22. júní . . . . — 50.000.00
8. júl . . . . — 50.000.00
23. júlí .... — 150.000.00
5. ágúst. . . . — 100.000.00
13. ágúst.. .. — 100.000.00
30. ágúst. ... — 150.000.00
4. sept.......— 100.000.00
24. sept......— 100.000.00
22. okt..........— 70.000.00
Og það er látið standa svo vel á
þessum upphæðum, að þær eru
til samans nákvæmlega ein miljón
króna.
Allir þessir víxlar féllu í gjald
daga á tilsettum tíma og voru
framlengdir án afborgana og sum
staðar bætt við vöxtunum. Er nú
skemmst frá að segja, að við-
skiftum íslandsbanka og Krist-
jáns Torfasonar lauk á þá leið,
að bankinn tapaði alls:
á Sólbakkafélaginu 350.000 kr.
og á Andvara .. 1.157.496 kr.
en það er samtals 1.507.496 kr.
eða rúmlega ll/% miljón króna.
Skilyrði fyrir lánveitingum.
Eg hefi gefið þetta yfirlit, þótt
leiðinlegt kunni að þykja, vegna
þess að í því felst undirstaða sú,
sem síðari liður till. minnar bygg
ist á. Af þeim dæmum, sem ég
hefi dregið fram, er ljóst, að
nauðsynlegt er að gera einhverja
þær ráðstafanir, er tryggi betur
en verið hefir, lánveitingar bank-
anna, og að setja sérstök skil-
yrði fyrir þeim lánum, sem veitt
eru til atvinnureksturs lands-
manna.
Að vísu skal ég játa, að það
muni vera vandamál að setja þau
skilyrði, sem að gagni koma í
þessu efni. En ef Alþingi gerir
ekkert til þess að leita að slíkum
leiðum, þá verða þær aldrei
fundnar. Og það er ekki verjandi
né vansalaust fyrir Alþingi, að
horfa upp á það ár eftir ár, að fé
þjóðarinnar misfarist með slíkum
ódæmum í vörzlum einstakra
manna. Ef ekki eru í gildi á-
kveðnar reglur eða skilyrði sett
um hófsamlega og samvizkusam-
lega meðferð lánsfjár og starfs-
fjár, þá hlýtur að reka til mikils
ófarnaðar fyrir þjóðinni hér eftir
eins og hingað til.
Annar töluliður till. minnar fer
fram á að leitast verði fyrir um
leiðir, til þess að setja haldbær
skilyrði um lánveitingar úr bönk-
um. Kem ég þá að því, hversu
unnt yrði og á hvern hátt megi
takast hófsamlegri og gætilegri
meðferð lánsfjár. I niðurlagi til-
lögunnar er með staflið a. og b.
bent á tvo stóra hluti: að koma
á kostnaðarminna og hagkvæm-
ara skipulagi um stjórn útgerðar
og verzlunar í landinu og að koma
til leiðar hlutaskiptum við sjávar-
útgerðina.
Stjórn togaraflotans.
Eg skal þá til frekari rökstuðn