Tíminn - 27.08.1932, Blaðsíða 2

140
TlMINN
hér á landi, utan Reykjavíkur.
Byggingin kostar 42 þús. krónur
og er að öllu hin prýðilegasta.
Ríkið hefir lagt fram helming
í byggingarkostnaðinn og án þess
hefði ekki verið svo myndarlega
af stað farið. Meðan íhaldið' hafði
ráð á, var veitt x/5 úr ríkis-
sjóði í sundlaugarnar móti 4/s
frá héruðunum. Á þennan hátt
tókst að halda áhuga unga fólks-
ins niðri og hindra að sundlaugar
væru byggðar svo sem skilyrði
voru til og þörf fyrir. fhaldið
beitti sér móti sundlaugahreyf-
ingunni og hvergi á eftirminni-
legri hátt en í Rvík, þar sem
húsið er til og heita vatnið renn-
ur fram hjá úr nýja barnaskól-
anum eftir skólpræsum út í sjó. ’
íhaldsleiðtogarnir sjá ekki önnur
ráð en þetta.
Eg kem til Akureyrar.. Þar
ber hátt menntaskóla Norður- og
Austurlands. Húsið var til, en í-
haldið vildi ekki að þar væri
menntaskóli. Þegar flutt var til-
laga í neðri deild 1925 um að
leyfa stúdentsefnum afnot af hús-
rúmi í skólanum, ef það væri ekki
til annars haft, þá beitti allur
íhaldsflokkurinn í deildinni sér á
móti því, nema Hákon í Haga.
Og þegar tillagan var samþykkt,
sýndi þáverandi þingmaður Akur-
eyrar, sem var íhaldsmaður, hin
ótvíræðustu reiðimerki.
Svo liðu misseri ov ár. Stú-
dentsefnin voru komin að prófi
á Akureyri, en prófréttinn vant-
aði. íhaldsstjórnin þurfti ekki
nema eitt stutt símskeyti til að
leysa þann hnút. En hún vildi
það ekki.
Þá er málið flutt inn í þingið.
Jónas Kristjánsson er rvkosinn
við landskjör. Hann hefir lofað
vinum skólans nyrðra að styðja
málið. Hann vildi gera það. En
íhaldið bannaði. Það heimtaði af
hverjum þingmannii sínum að
drepa tillöguna um prófréttinn og
það tókst í það sinn. Valt á at-
kvæði J. Kr., sem var búinn að
lofa að vera með, en fékk ekki.
Síðar var leyfið veitt, eftir að
íhaldið hafði tapað kosningum og
enn síðar gerð lög um mennta-
skólann á Akureyri. Nú er þar
ein hin prýðilegasta menntastofn-
un landsins. Þangað sækja efna-
litlu mennirnir, sem verða að
mestu að treysta á sumarvinn-
una til að standast skólakostnað-
inn. Skólinn á Akureyri tryggir,
að nú getur nálega hver vel
greindur maður, sem hefir dug
til að vinna, náð stúdentsprófi
þó að hann sé fátækur.
En fleiri njóta en um báðu. í
öllum bekkjum skólans er meira
og minna af unglingum úr íhalds-
heimilum austan- og norðanlands.
Foreldrarnir gerðu sitt til að
tefja góða framkvæmd, en nota
svo hlunnindin fyrir börn sín.
Eg fer fram hjá Öngulsstöð-
um, einni stórjörðinni í Eyjafirði.
Þar er nýbýli rétt ofan við þjóð-
veginn, bær og peningshús úr
steinsteypu, byggt fyrir lán úr
Bygginga- og landnámssjóði. Mik
il nýrækt fylgir og ungi bóndinn
hefir sennilega nálega eða alveg
eins mikla mjólkurframleiðslu til
samlagsins á Akureyri eins og sá
sem býr á höfuðbólinu, sem í
byggð hefir verið í þúsund ár.
Tvenn lög frá síðasta kjörtíma-
bili hafa gert mögulegt að stofna
nýbýlið. Önnur lögin eru um
einkasölu og verðlækkun á tilbún-
um áburði. Hin eru um Bygg-
ingar- og landnámssjóð. Meðan í-
haldið sat að völdum frá 1924—
27 felldi það hvað eftir annað
bæði frumvörpin. Blöð íhaldsins
þingmenn og áhrifamenn þess
flokks gerðu allt til að ófrægja
og spilla fyrir báðum frv. og
hvorugt komst fram fyr en íhald-
ið var brotið á bak aftur.
Nú er eftirtektarvert að fara
um landið og sjá letur þessara
tveggja laga rist með djúpum og
óafmáanlegum dráttum í svipmót
byggðanna. Dökkgræn nýræktin
í hverjum dal hrekur illspár Árna
frá Múla og samherja hans um
áburðarverzlun landsins og nýju
steinhúsin, sem Bygginga- og
landnámssjóður hafa lánað fé til,
sýna þroskaleysi J. Þorl., Otte-
sens og annara samherja þeirra,
sem heimskuðu sig á því ár eft-
ir ár að spilla fyrir þessari láns-
stofnun. I sumum sveitum hefir
annarhver bær verið endurreist-
ur á þennan hátt. Fegurri húsa-
gerð og vandaðri en áður þekkt-
ist hefir breiðst út um landið,
auk umbótanna fyrir heimilin,
sem njóta. En ekki hefir íhaldið
samúð með þessum framförum.
I
fhaldskona úr Rvík kom að
hálfsmíðuðu steinhúsi norðan-
lands nú í sumar og sagði um
leið og hún leit yfir steypumótin:
Hvað hefir sveitafólkið að gera
með .byggingar .úr steini og
timbri? Þingmenn íhaldsflokksins
sögðu þing eftir þing margt á-
líka viturlegt um Byggingar- og
landnámssjóð. Nú keppast fylgis-
menn þeirra úti á landi um að
fá þessi lán, sem J. Þorl. taldi
þeim trú um 1925 að myndu gera
íslenzka bændur að sveitarómög-
um!
Ég kem í sveit með dreifðri
byggð, langt fram til dala, þar
sem er rafhitun og raflýsing á
öðrumhverjum bæ. Bjarni á
Hólmi hefir reist flestar eða all-
ar stöðvarnar. Slíkum stöðvum
fjölgar meir og meir árlega um
byggðir landsins. Mér eru í
fersku minni hinar köldu undir-
tektir íhaldsins um það leyti sem
mér tókst að útvega smálán úr
ríkissjóði til verkfærakaupa
handa Bjarna, auk allrar þeirrar
andúðar sem sýnileg hefir verið
í dálkum Mbl. til þessa þjóðnýta
snillings, sem hefir veitt ljósi og
hita inn í svo marga sveitabæi.
íhaldið hefir í verki verið and-
vígt. þessari hreyfingu.
Ég kem að Laugum í Þingeyj-
arsýslu, hinum fyrsta héraðsskóla
á fslandi. Þar eru nú þrjár stór-
byggingar, sjálft skólahúsið með
sundlaug, stórt og vandað íþrótta-
hús og húsmæðraskóli fy.rir 15
stúlkur. Um hverja einstaka fram
kvæmd á Laugum hefir staðið
barátta við íhaldið, og enginn
steinn hefði verið lagður þar í
nokkra af þessum byggingum, ef
íhaldið hefði við ráðið. Vorið 1923,
árið áður en byggt var, kom eg á
leiðarþing að Breiðumýri. Þá
komu íhaldsræðumenn með þá til-
lögu að sýslan skyldi ekki nota
þau 35 þús., sem Alþingi hefði þá
veitt til byggingar þessa skóla.
Um 5000 kr. í sundlaug skólans
var hún mesta styrjöld við íhalds-
menn og bæði Björn Líndal og
Jón Þorl. til að nefna aðeins tvo
Mbl.-menn, gátu ekki minnst skól-
ans á Laugum, án þess að hrak-
yrða stofnunina og venjulega
skólastjórann um leið, En fyrir
athafnir framfaramannanna eru
nú á Laugum hin mestu og glæsi-
legustu húsakynni í sveit á Norð-
urlandi. Þar geta yfir 100 æsku-
menn, karlar og konur, stundað
nám undir hinum beztu skilyrð-
um. Og verkin tala í s ýslunni
um áhrif skólans, þó að fátt eitt
verði hér talið. í fjölmörgum
heimilum í sýslunni ber mikið á
heimilisiðnaði, sem breiðist út frá
húsmæðraskólanum. Fyrir glugg-
um eru fagurlega ofin glugga-
tjöld heimagerð. Á borðum eru
heimaofnir dúkar og mörg önnur
heimilisprýði. Piltarnir úr skólan-
um smíða margir hvei’jir skrif-
borð og skrifborðsstóla, og flest
hin algengustu húsgögn á sveita-
bæjum. Kennari þeirra á Laug-
um, Þórhallur frá Ljósavatni er
bæði listamaður og trésmiður, og
verk lærisveina hans sanna
hversu vel hann kennir. Þá hefir
sundlaugin haft mikilvæg áhrif.
Sonur sýslunefndarmannsins á
Flatey á Skjálfanda, skólapiltur
frá Laugum hefir tvisvar bjarg-
að föður sínum frá að. drukna,
og notið þar sundfimi sinnar.
Sonur Þorst. M. Jónssonar sem
bjargaði manni frá drukknun á
Norðfjarðai'höfn í vetur hafði
sundmennt sína frá Laugum, og
við sundkappleiki Norðurlands
bera Laugamenn af öðrum mönn-
um. Um hin andlegu áhrif skóla
þessara verður ekki margt sagt
í stuttri blaðagrein, annað en það,
að þau eru að minnsta kosti jafn
holl og þýðingarmikil fyrir hér-
aðið eins og íþróttirnar og vinnu-
kennslan. Og allt þetta hefði
íhald sýslunnar og landsins um-
tölulaust kyrkt í greip sinni, ef
það hefði verið þess umkomið.
Ég kem til Stykkishólms, í hið
gamla bæli útlendrar verzlunar-
kúgunar. Kaupfélagið er að láta
reisa þar frystihús til að undir-
búa vöru Snæfellinga fyrir enska
markaðinn. Þá hvarflar hugurinn
nokkur ár til baka, þegar Sam-
bandið byrjaði að gera tilraunir
með sölu á kældu og frystu kjöti
ytra, og þegar kæliskipsmálið var
á döfinni. Þá sátu 5 menn í nefnd
til að rannsaka þörfina á kæli-
skipi fyrir landbúnaðinn. Fram-
sóknarmennirnir Tryggvi Þór-
hallsson og Jón Árnason lögðu
mikla vinnu í málið. Þeir sönn-
uðu að landbúnaðurinn þyrfti
kæliskip og þeir lögðu til að slíkt
skip yrði byggt. En meirihluti
nefndarinnar, þeir sem íhaldið
hafði kosið, sáu enga þörf eða
nauðsyn fyrir bændur að fá kæli-
skip. Þeir vildu sofa vært og
lengi. Ef ráði þeirra hefði verið
hlýtt myndi hörmulega líta út nú
fyrir íslenzkum landbúnaði.
Ég bæti við þrem dæmum um
siðferðiþroska íhaldsins um lands-
málabaráttuna. 1930 vildi Jón
Þorl. gera þjóðina að athlægi um
allan heim með því að láta ræða
á þúsund ára hátíðinni um þakk-
arskuld íhaldsins við Helga Tóm-
asson. Vorið 1931 sýna allir
íhaldsleiðtogar manndóm sinn og
þroska skrílvikuna frægu, og með
því að skríða loks á bak við
Gunnar á Selalæk, sem að sögn
þeirra sjálfra hafði borið vit
fyrir þeim. Og loks á þinginu 1932
neita sömu menn þjóðfélagi sínu
um skatta og fjárlög, og gera sig
líklega til að setja þjóðskipulag-
ið í hættu, aðeins til að geta
hindrað um stund að rannsökuð
verði miljónatöp íslandsbanka til
íhaldsmanna víða’ um land.
Þessi dæmi verða látin nægja
hér. Ótal jafnglögg dæmi mætti
benda á. Skoðun Tímans að í
stjórnmálum sé íhaldið höfuð-
skaðræðið og ólán þjóðarinnar
hefir til skamms tíma þótt alveg
óyggjandi meðal umbótamanna
landsins. Framangreind dæmi
sanna, ef með hefði þurft að þessi
skoðun hefir verið rétt og er
rétt. Leiðtogar íhaldsins álykta
rangt um þjóðmálin. Ef fylgt er
ráði þeirra skapar það kyrstöðu
og vesöld. Umbæturnar í þjóðlíf-
inu koma frá þeim, sem sjá fram-
faraskilyrðin og' þörfina og hafa
kjark og manndóm til að vinna
að umbótinni. Það er hlutverk
þessara manna að leiða íhaldið,
að bjarga hagsmunum þess og
og framtíðargengi úr höndum
skammsýnna foringja. Sumir
menn látast kenna í brjósti um
framijiramennina fyrir átök þau,
er þeir gera. En það er óþarfi.
Þeirra starf er að vinna. Eng-
inn þarf að kvarta fyrir þá
blaðamenn og þingmenn, sem
hafa leitt þjóðina til að byggja
nýja vegi, skóla, íshús, rækta
tún, reisa rafstöðvar o. s. frv.
Framfaramennirnir vilja gera
þetta og skoða það enga velgerð,
að einhverjum íhaldspottum sé
hvolft yfir höfuð þeirra, þó að
það sé gert í góðu skyni til þess
að þeir vinni ekki of mikið.
Mér virðist því, að um enga
framför sé að ræða hjá íhaldinu.
Þáð sé nákvæmléga jafnsljótt og
skynlaust í dag eins og í gær.
Það er í félagsmálum ekki hæft
til annars en að vera svefnmeðal.
Og á krepputímum eru nóg önn-
ur öfl til að draga úr þreki þjóð-
anna. Á krepputímum er íhaldið
allra skaðlegast. Þá eru að vísu ■
ekki gerðar samskonar verklegar i
framkvæmdir og í góðæri. En þá j
er einmitt mest þörf fyrir þá ]
eiginleika, sem íhaldið vantar. !
Þá þarf vitsmuni en ekki
heimsku, víðsýni en ekki pottlolc
fyrir himinn, kjark en ekki
ístöðuleysi, réttlætistilfinningu en
ekki yfirhylming með aíbrota-
mönnum. íhaldið er allt af
skaðlegt, en mest þegar hættur
steðja að þjóðunum.
íhaldsstefnan er þessvegna al-
veg sérstaklega hættuleg, meðan
heimskreppan þjáir löndin. Sú
stefna sem sannanlega hefir kom-
ið mönnum til að hugsa fávíslega
og rangt um tiltölulega einföld
mál eins og þau sem nefnd hafa
verið hér að framan, er ekki lík-
leg til að bjarga þjóð frá fjár-
hagsmeinum yfirstandandi tíma.
J. J.
Yígsla Þverárbrúarinnar
sunnudaginn 21. ágúst s. 1.
Jónas Jónsson alþm. kom heim
um síðustu helgi úr ferðalagi um
Norður- og Vesturland.
Atvinnumálaráðherrann, þorsteinn
Briem, vígði brúna á þverá í Rang-
árvallasýslu, á sunnudaginn var, að
viðstöddu miklu fjölmenni.
Ur þvi klukkan var 11 um morg-
uninn fór fólkið að safnast að
brúnni. Vígsluathöfnin fór fram norð-
anvert við brúna. Ræðustóll var á
vegarbrúninni rétt við norðurenda
brúarinnar, og söngflokk K. F. U. M.,
sem fenginn hafði verið til að
skemta um daginn, var ætlað að
standa á veginum við, brúarendann
bak við ræðustólinn. Áheyrendum
var ætlað að vera á árbakkanum
neðan við veginn, sem þarna er um
4—5 metrum hærri en árbakkinn.
I þessu sambandi má gefa tvær
bendingar, sem vera mættu til eftir-
breytni. Ræðustóllinn var fastur, en
það má ræðustóll, sem tala á úr á
útiskemmtunum, aldrei vera. Hann
verður að vera laus, svo að ræðu-
maður geti alltaf snúið undan gol-
uni, og áheyrendasvæðið svo stórt,
að ekki geri til, hvert ræðustóllinn
snýr. í öðru lagi var ræðustólinn of
hár, og sérstaklega stóð söngflokkur-
inn allt of bátt. þessa gætti mest
meðan golan var sem mest fyrra
hluta dagsins. En þá fór talsvert af
því sem ræðumenn sögðu, og söng-
flokkurinn söng, út í veður og vind,
ofan við kollana á áheyrendunum,
sérstaklega þeim, sem nærri stóðu.
Betra hcfði v.erið að liafa lausan
ræðustól uppi á danspallinum, og
hita söngflokkinn syngja þar. þaðan
befði hvorttveggja notið sín betur.
Eftir dagskránni átti hátíðin að
byrja með guðsþjónustu kl. 12.
En kl. 12 vantaði bæði prédikara
og sýslumann. það var því ekki fyr
en kl. hálf eitt sem athöfnin byrjaði.
Fyrst söng söngflokkur K. F. U. M.
sálminn: „Eilíf dýrðleg æðsta vera,
alvöld, heilög, rík af náð" o. s. frv.
En því næst predikaði séia Erlendur
þórðarson í Odda. Að lokinni ræðu
prestsins var sungið: „Faðir and-
anna“.
þá steig sýslumaður Rangæinga i
ræðustólinn og setti ’ samkomuna.
Lýsti hann því, að tilefnið til þess
að hann hefði liafizt lianda í því að
reyna að hrinda þessu verki áfram á
þessu sumri væri það, að Páll
Zophóniasson ráðunautur hefði skrif-
að sér um málið og fyrir áeggjan
lians hefði liann svo með honum boð-
að til fundar að Stórólfslivoli til
þess að ræða málið við héraðsbúa.
þar hefðu allir nema einn greitt at-
kvæði með því að reyna að safna
samskotum innan sýslu, og lána síð-
an ríkjssjóði, og síðan hefði þau sam-
skot gengið svo greiðlega, að láns-
upphæðin næmi nú 110 þús. kr. og
væri nú að fullu búið að ganga frá
öllum skuldabréfum þessu viðvíkj-
anda. Yrði nú auk þverábrúarinn-
ar byggð brú á Afíallið, og væri þeg-
ar byrjað á henni og að líkindum
einnig yfir Álana, og mundi liið
samansafnaða fé, er Rangæingar
hefðu lánað, hrökkva til þessa.
I lok ræðu sinnar minntist sýslu-
maður þess, hve ánægjulegt það væri,
að í þessu velferðarmáli héraðsins
hefðu allir tekið höndum saman sem
einn maður. Vænti hann þess, að
þess myndi skammt að bíða, að
einnig Markarfljót yrði brúað með
samtökum héraðsbúa.
Eftir ræðu sýslumanns söng karla-
kórinn: „Allir eitt“.
Eftir þetta hófst sjálf vígsluat-
höfnin. Atvinnumálaráðherrann, þor-
steinn Briem, flutti ræðu þá, sem
birt er á öðrum stað hér í blaðinu.
Eftir hana var sungin brúardrápa
eftir þorstein Gíslason. Var hún
orkt í tilefni af deginum og verður
án efa sýslusöngur Rangæinga í fram
tíðinni.
Ráðherrafrúin klippti því næst á
silkiboi'ða, sem strengdur hafði ver-
ið yfir brúna, og liófst síðan skrúð-
ganga yfir brúna úr Hvolhreppi í
Vestur-Landeyjahrepp. Nærri 3 þús-
undir manna tóku þátt í skrúðgöng-
unni. En giskað var á að yíir 1000
manns hefðu ekki gengið yfir brúna,
og sé það borið saman við þá ágizk-
an á mannfjöldánum,- sem hægt var
að gera eftir tölu bifreiðanna, sem
þarna voru, og hesta sem í gæzlu
voru, er trúlegt að um 4500 manns
hafi mætt við hátíðahöldin.
þá hóf síra Sveinbjörn Högnason
alþm. máls og mælti fyrir minni ís-
lands. Bar hann fram þá ósk, að
þjóðin mætti í framtíðinni bera gæfu
til að byggja margar brýr slíkar og
aðrar i óeiginlegri merkingu, sem
mættu leiða til þess, að meira og
meira af möguleikum okkar ágæta
lands yrði notað, en þá á þann
hátt, að velmegun allra borgara
landsins yrði meir metin en auðg-
un einstaklinga, svo að eigi þyrfti
almenningur að fara margs á mis
af því, sem kröfur verður að gera
til af menntuðum mönnum, en
það ættum við allir að verða, ís-
lendingar. Á eftir söng karlakórinn:
O, guð vors lands.
Næstur talaði Jón Ólafsson, alþm.,
og mælti fyrir minni sýslunnar. Tal-
aði hann _um spai'semi Rangæinga
og þrautseygju í baráttu við eld-
gos og vötn, og að úr því héraði
hefði engir flúið ’til Vesturlieims. Var
þetta allt réttilega fram tekið, en
vel hefði ræðumaður getað sparað
sér skæting tii pólitískra andstæð-
mga á þessari gleðistund. Karlakór-
inn söng: þú stóðst á tindi Heklu
hám.
Kl. 5 síðd. hófst borðhald fyrir
þá, er unnið höfðu að undirbúningi
verksins, og stóð til kl. 7y2. Varð
þá hlé á dagskránni, en á meðan
var stiginn dans. Var borðhald þetta
til nokkurrar truflunar og hefði átt
að geymast, þangað til dagskránni
var lokið, því að margir eru þeir,
einkum meðal eldra fólks, sein ekki
taka þétt í dansi, en vildu lilýða á
ræður og söng til enda. Er þetta
einnig til athugunar þeim, sem fyrir
slíkum mótum standa.
Að loknu borðhaldinu söng karla-
kórinn nokkur lög, en því næst tal-
aði síra Jón Skagan fyrir minni
kvenn. Minntist á hvern þátt kon-
urnar hefðu átt í samskotunum til
þessarar lántöku, að kona liefði lán-
að stærstu upphæðina — 12 þús.
kr. — Að ræðu lians lokinni var
sungið: „Fósturlandsins Freyja“. Páll
Zophoníasson flutti þá ræðu fyrir
minni bænda. Brýndi fyrir þeim að
vera trúir sinni hugsjón, en hún væri
sú, að búa þannig á jörðunum, að
þeir, hver einn á sinni búskapartið,
tvöfölduðu gæði jarðarinnar, því
með því yrði jörðin eins góð lianda
tveimur eftir þeirra dag og einum
áður, og með þvi væri tryggt að
unga fólkið þyrfti ekki allt að flýja
á mölina. þá var sungið: Man ég
grænar grundir. þá talaði Gísli
Sveinsson sýslumaður í Vík, utan
dagskrár, m. a. um þörfina á því að
fá Markarfljót brúað, og að um það
yrðu Rangæmgar og Skaptfellingar
að vinna saman. — Loks söng karla-
kórinn nokkur lög.
Veðrið var gott allan daginn. Og
um hátiðina sem heild má segja
það, að hún fór í öllum aðalatriðum
vel fram og mun hennar lengi
rninnst verða.
RÆÐ A
við vígslu Þverárbrúarinnar.
Flutt af Þorsteini Briem atvinnu-
og samgöngumálaráðherra.
Góðir Rangæingar, konur og karlar!
Eg er hingað lcominn til þess að
samfagna yður með enn einn sig-
urinn, sem unninn er í sögu þessa
héraðs.
Og þegar ég kem hingað í fyrsta
sinn á þennan stað, þá er mér
sem ég komi hér á kunnar bernsku-
slóðir, sem ég hafi oft reikað um.
Svo oft sveif hér léttur barns- og
æskuhugurinn fram og aftur í fylgd
með þeim göfgu feðrum, er fyrst-
ir námu hér héröð og í fyigd með
köppunum frægu, er hér riðu til
þinga eða til harðleikinna vopna-
funda um liéraðið.
Hér sá barnshugurinn bóndann,
sem fyrstur bar áburð á tún sitt.
Ilér sá hann að verki hinn stórvirk-
asta sláttumann, sem sögur eru af
komnar. Og hér úti fyrir hafnlaus-
um söndunum sá ég í æsku minni
klerkinn koma að landi og kljúfa
háa öldufaldana með saltarann í
höndi sór.
Sérhver sögukær íslendingur, kem-
ur því að nokkru leyti í æskusveit
sína þegar hann kemur í Rangár-
þing. Hann hefir í æsku átt sér
hér bernskuból fyrir hugann. Og