Tíminn - 17.12.1932, Page 1

©Jalbferi
09 afijreiðsluma&ur Cimans et
Ha nnueig p o rs t einsöóttir,
iiíefjarQötu 6 a. Heyfjauíf.
^A.fgreibȒa
C i m a n s er i íœf jar$ðtu é a.
CDpin ðoglcgd' fL 9—é
Sfnd 2553
XVI. árg.
Reykjavík, 17. desember 1932.
58. blað.
Skuldamál
bænda
í sumar sem leið sagði merk-
ur bóndi í Norður-Múlasýslu
við þann sem þetta ritar, að sér
fynndist tími til kominn, að þjóð-
félagið veitti bændastétt landsins
hlutfallslegan stuðning við það,
sem aðrar stéttir hefðu fengið.
Það sem þessi maður sagði þá
mun hafa, á þeim tíma, verið
ofarlega í huga þúsunda af bænd-
um landsins. Á undanförnum ár-
um hafa þeir séð þungum byrð-
um velt af bökum leiðandi manna
í stórútgerð og kaupmannaverzl-
un yfir á þjóðfélagið. Menn vita
að þessi baggi er liðugar 30 mil-
jónir króna. Þungir vextir bank-
anna er greiðsla atvinnurekenda
á þessu framlagi. Einn lítili dropi
í þessu hafi eru þær þrjár milj.
af láni M. Guðm. frá 1921, sem
Alþingi 1930 lagði á herðar skatt-
greiðenda landsins. Vextir og af-
borganir af þessari upphæð eru
um 350 þús. kr. eða dálítið hærri
upphæð en að jafnaði er varið til
að byggja nýja þjóðvegi. Þó eru
þessar 3 miljónir aðeins lítill
hluti af þeirri byrði, sem alþjóð
manna hér á landi stendur undir
vegna kaupmanna og útgerðar-
manna.
Næst koma verkamenn. Þegar
kreppan svarf að þeim báðu þeir
um aðstoð ríkisins við atvinnu-
bætur kaupstaðanna. í því skyni
hefir ríkissjóður nú lagt fram
nokkur hundruð þúsund, og mikl-
ar líkur til að verulegum upphæð-
um af almannafé verði framvegis
varið til að létta kjör erfiðis-
manna í bæjunum.
En stærsta stéttin, bændurnir,
hafa liðið mest við kreppuna, án
þess að byrðar þeirra hafi verið
léttar. Verðið á sjávarafurðum
liefir að vísu fallið, en ekkert
svipað eins og framleiðsluvörur
sveitabænda.
Atvinnurekendur og verkamenn
í bæjunum hafa fært mikið af
erfiðleikum sínum yfir á þjóðfé-
lagið. Bændurnir hafa haft lak-
asta aðstöðu, en þó fengið að
bera sinn hluta af aukabyrðum
ríkisins.
En nú kemur röðin að bændun-
um. Þeir koma ekki -með neinar
bænir um ölmusu. Þeir koma með
kröfu um jafnrétti. Þeir heimta
að hlutfallslega við aðrar stéttir
verði létt undir með atvinnu-
rekstri þeirra.
Hér skal ekki farið nánar út í
það, hversu sú aðstoð verði veitt
og þegin. Það er fyrirkomulags-
atriði, og munu síðar gerðar um
það ítarlegar tillögur hér í blað-
inu. En einn lið í þessum sjálf-
sögðu réttlætiskröfum bænda
þykir rétt að nefna strax. Það á
ekki að skipta um menn við ís-
lenzkan landbúnað. Það mjmdi
vera þjóðarólán, ef kreppan yrði
þess valdandi að byrjað yrði að
flæma bændur af jörðum sínum,
og leita eftir nýjum bændum. Það
má fullyrða að engir menn í land-
inu eru betur færir um að t>úa í
sveitum landsins heldur en þeir,
sem búa þar nú.
Erfiðleikamir eru miklir fyrir
bændur landsins. Því meiri þörf
er fyrir þá festu, þrautseigju og
kjark, sem einkennir íslenzka
bændastétt. Aldrei hefir verið
meiri þörf þeirra eiginleika held-
ur en nú.
Ef bændur sækja mál sitt með
kjarki og þrautseigju, þá mun
hættunni verða bægt frá. Bændur
landsins munu sameinast um þá
kröfu, að ekki verði skipt um
menn í stétt þeirra, og að þeir
fái hlutfallslegan stuðning frá
þjóðfélaginu, eins og aðrar stétt-
ir hafa nú fengið, til að komast
yfir erfiðleika yfirstandancií tíma.
Á öðrum stað hér í blaðinu birt-
ist grein eftir ungan þingeyskan
bónda, ^em sýnir hvernig þúsund-
ir af bændum landsins líta nú á
þessi mál.
---o-
Fara útsvörin hækkandi?
Greiðsluhalli bæjar>jóðs Keykjavíkur í 4 ár.
Bæjarreikningurinn fyrir 1931
er nýkominn út. Eins og fyrri
daginn er reikningurinn með
„gamla laginu“ og því eigi auð-
hlaupið að því að sjá reksturs-
niðurstöðu bæjarsjóðs fyrir árið
1931. Hvenær á að breyta formi
reikningsins í það horf, að hann
sýni hina raunverulegu reksturs-
niðurstöðu? Nú er blandað inn í
reikning yfir tekjur og gjöld m.
a.: eftirstöðvum í ársbyrjun og
árslok, andvirði seldra eigna,
!ánum (færð sem tekjur!) o. fl.,
sem engin áhrif hefir á reksturs-
niðurstöðuna. Það er eftirtektar-
vert, að mjög sjaldan er í Rvík
rætt um niðurstöður bæjarreikn-
inganna, og að almenningur fylg-
ist illa með afkomu bæjarsjóðs.
Enginn vafi er á því, að eín að-
alorsökin til þessa er sú, að reikn-
ingur yfir tekjur og gjöld bæjar-
sjóðs er þannig gerður, að al-
menningur áttar sig alls ekki á
afkomu bæjarsjóðs eftir honum,
og er slík heldur engin von, þar
sem í reikningnum er grautað
saman tekjum og gjöldum og
öðrum út- og innborgunum eins
og á hefir verið drepið.
Menn hafa orðið mjög varir
við fjárþröng bæjarsjóðs á yfir-
standanda ári. Aðallega hefir
hún orðið opinber vegna stöðugra
málaleitana bæjarins til banka og
ríkisstjórnar um lán til þess að
geta haldið uppi atvinnubóta-
vinnu. Staðreyndin um fjárþröng
bæjarins stingur mjög í stúf við
gort það um fjárhagsafkomu
Rvíkur, sem íhaldsblöðin í bæn-
um hafa flutt íbúum hans allt
fram að yfirstandanda ári. Það
mun hafa verið á síðastliðnu ári,
að í Mbl. birtist löng grein um
fjármál Rvíkur, þar sem því var
lialdið fram, að um mörg undan-
farin ár hafi verið mikill rekst-
ursafgangur hjá bæjarsjóði, og
því til sönnunar bent á eigna-
aukningu bæjarins undanfarin
ár. Samkv. þessu hefði því mátt
búast við, að eitthvað af þessum
1 ekstursafgangi væri handbært
til þess að mæta óvenjulegum
útgjöldum vegna atvinnuleysis-
ins. En svo hefir ekki reynst.
Verður sú niðurstaða eðlileg þeg-
ar þess er gætt, að eignaaukning
sú, sem vísað var til í framan-
nefndri grein, var að mestu fólg-
in í götum og holræsum og öðr-
um líkum eignum.
[ Hver hefir þá verið afkoma
bæjarsjóðs Rvíkur undanfarin
; ár? Samkv. reikningunum hefir
! hún verið þessi:
! ................ .
1928 greiðsluhalli .. . . 173 þús
1929 608 —
1930 • • • • 951 —
1931 • • • • 472 —
Greiðsluhalli síðustu 4 árin
samtals 2 milj. 204 þúsund.
Greiðsluhalli fjögurra síðustu
ára hefir numið ríflega jafnhárri
upphæð og álögð útsvör á yfir-
standanda ári.
2.122 þús. kr. af greiðsluhall-
anum hafa verið jafnaðar með
lántökum, en 82 þús. kr. hafa
verið teknar af handbæru fé bæj-
arsjóðs.
Skuldir bæjarsjóðs voru liðl.
88% hærri í árslok 1931 en þær
voru í ársbyrjun 1928 (Afb,
skulda á tímabilinu 648 þús.).
Af hverju hefir gTeiðsluhalli
undanfarinna ára stafað? Hefir
hann komið fram vegna þess, að
bæjarsjóður hafi fest fé í arð-
gæfum fyrirtækjum, sem standi
sjálf straum af lánum þeim, sem
til þeirra hafa verið tekin? Nei,
því er ekki til að dreifa. Greiðslu-
hallinn og lántökumar eru fram
komnar vegna óarðgæfra fram-
kvæmda, t. d. bamaskólabygg-
ingar, sundhallar o. þvíl., fram-
kvæmda, sem í góðum árum eins
og árunum 1928—1930, eiga að
framkvæmast með tekjum ársins
ef vel á að fara. Fjármálastefna
meirahlutans í bæjarstjórninni
hefir verið sú undanfarin ár, að
jafna eigi ekki niður útsvörum
nema til þess að standast óhjá-
kvæmileg útgjöld bæjarins. Allar
nýjar framkvæmdir, sem nokkuð
verulega kveður að síðustu 4 ár-
in hafa því verið unnar fyrir
lánsfé. Árin 1928 til 1930 voru
þó mjög góð ár fyrir Reykvík-
inga og öllum skynbærum mönn-
um mátti vera það ljóst, að eigi
var hægt að búast við betri getu
hjá bæjarbúum » til útsvars-
greiðslu í annan tíma í náinni
framtíð. 1 þessum góðærum
hækkuðu skuldir bæjarsjóðs
Rvíkur um liðlega 88%, en bær-
inn eignaðist enga þá eign á
móti, sem arð gefur.
Afleiðingarnar af þessari fjár-
málastjórn koma æ skýrar í ljós.
Vaxtaútgjöld bæjarsjóðs voru
1927 88 þús. kr., en 1931 voru
þau komin upp í 220 þús. Nú á
þessum vandræðatímum eiga
bæjarbúar að svara vöxtum og
afborgunum af lánunum, sem
tekin voru á góðu árunum til við-
bótar þeirri útgjaldaaukningu,
sem hin almennu vandræði í bæn-
um hafa í för með sér, t. d. auk-
ið fátækraframfæri og atvinnu-
bótavinna. Menn hefðu átt að
mega eiga þess von, að þegar
gjaldgeta bæjarmanna sem! heild-
ar hefir rýrnað svo mjög, sem
nú er raunin á, þá hefði útsvars-
upphæðin í heild átt að geta
lækkað og eigi sízt eftir undan-
farin góðæri. En allar líkur virð-
ast benda í þá átt, að bæjar-
j stjórnaríhaldið hafi búið svo um
hnútana undanfarið, að eigi þýði
að gera sér vonir um slíkt. 1-
[ haldið er alltaf sjálfu sér líkt.
Ríkissjóður er ennþá að greiða
vexti og afborganir af eyðslulán-
um íhaldsstjórnanna, sem stöfuðu
af því, að þeir vanræktu að afla
tekna á stríðsgróðaárunum. Bæj-
arsjóður Rvíkur á framvegis að
rogast með skuldabyrðina frá
undanförnum góðærum. Á sama
tíma, sem íhaldsmeirihlutinn í
bæjarstjórn Rvíkur hefir tekið
hvert eyðslulánið á fætur öðru
eins og að framan er lýst, hefir
hann selt af lóðum og lönd bæj-
arins og gert andvirði þeirra að
eyðslufé, og það sem þó er enn
verra: stuðlað með því að þeirri
verðhækkun á löndum og lóðum
bæjarins, sem er að gera allri
framleiðslu ólíft í bænum. Reyk-
víkingar verða nú að standa
undir lánum bæjarsjóðs og þar
að auki sjá þeim farborða með
fátækraframfæri eða atvinnubóta-
vinnu, sem atvinnu sína missa
bjá þeim framleiðslufyrirtækj-
um, sem orðið hafa að hætta
störfum hér í bænum, vegna
þeirrar dýrtíðar, sem skapazt hef-
ir undanfarið, og að verulegu
leyti á rót sína að rekja til hins
háa landverðs, sem bæjarstjórnin
hefir átt sinn mikla þátt í að
koma á með sölu bæjarlóðanna.
Hve lengi ætla Reykvíkingar, iðn-
aðarmenn, sjómenn og verka-
menn að láta það viðgangast, að
íhaldsmenn ráði í bæjarstjóminni
með þeim árangri, sem hér hefir
verið lýst, sem reikningur bæjar-
sjóðs sýnir og drepið hefir verið
á hér að framan?
Eysteinn Jónsson.
----o---
TJTr heimi
kreppunnar.
i.
Upp i innstu dali berast nú fréttir
um hinar ógurlegu deilur og bar-
smiðar í höfuðstaðnum. Vafalaust
mestu óeirðir, sem orðið hafa á þessu
landi i aldaraðir. Engum, sem f.vlgst
hefir með pólitík seinni ára þarf að
koma slikt á óvart. Slíkar róstur
íylgja ávalt því þjóðskipulagi, sem
nú ríkir, of þjóðirnar eru ekki nógu
vel á verði til deilingar þeim verð-
mætum, sem hinn vinnandi lýður
mokar upp í fjárhirslur þjóðanna.
þær róstur fylgja einnig þeirri óvar-
kárni, sem því er samfara, að fólk
þ.vrpist saman, á fáum árum og
skipulagslaust, í þorp og kaupstaði,
i \on um skjótun arð fyrir vinnu
sína hjá rótlausum „spekulöntum".
— Kreppa sú, er nú geysar yfir lönd-
in heíir átt auðrataða leið hingað.
Fyrgreindgr ástæður hafa skapað
henni hér frjóan jarðveg. Kreppan,
þessi síðasta dóttir menningarinnar.
Kreppan, sem allir standa ráðþrota
eða huglausir fyrir. Kreppan, sem nú
sigar saman eins og viltum rökkum,
áður friðsömum borgurum, í oklcar
vopnlausa landi, Islandi.
í næstliðin ár hafa höfuðstríð ís-
lenzkra1 stjórnmála. verið háð í
Reykjavík og aðallega um Reykja-
vik. Aðal deilurnar liafa staðið milli
manna í Reykjavík. Og jafnvel pó
deiit hafi verið um ýms vetfarnaðar-
mál sveitanna hafa bændur landsins
lagt undárlega fátt til þeirra mála,
svo opinbert sé. Má vera að slíkt hafi
ekki komið að sök, þar sem bænda-
stéttin hcfir haft harðvítugum full-
trúum á að skipa, þó þeir hafi ekki |
ávalt verið bændur. Samt finnst
mér bændur eiga fullan rétt til þátt-
töku í umræðum um það höfuð-
vandainái landsmanna nú, sem ekki
er fyrst og fremst fjármál rikissjóðs-
ins, lieldur fjárliagsvandræði borgar-
anna í landinu og þá alveg sérstak-
lega viðskiptaörðugleikar þeirra
mnnna, sem hafa sérstöðu i atvinnu-
málum þjóðarinnar. þeirra manna,
sem ekki hafa laun sín af opinberu
fé, eins og embættismennirnir, ekki
ágóða af verzlun, eins og kaupmenn-
irnir, ekki eru ráðnir upp á fast
kaup, eins og mikill hluti sjómanna
og ekki liafa atvinnubótavinnu eins
daglaunamennirnir þegar að
sverfur, — íslenzku bændanna, sem
ekki hafa látið kveinstafi frá sér
heyrast ennþá, svo teijandi sé, jafn-
vel þó kreppan hafi þrælslegast á
þeim tekið, af öllum öðrum stéttum
þjóðfélagsins.
II.
Eins og mörtnum er í fersku minni,
liríðféjlu alurðir bænda i verði, árið
1020. Tvö til þrjú fyrstu verðfallsárin
varð svo ógurlegt tap á búrekstrin-
um, að slíks voru ekki dæmi áður
í sögu landsins. Einstakir bændur,
sem áttu inni í viðskiptareikningum
sínum árið 1910 og höfðu 8—10
manns i heimili, voru búnir að evða
þeirri innstæðu og stofna til jaín-
hárra skulda i reikningum sinum
lírið 1922—192::, án þess þó að hafa
ráðizt í nokkrnr sérstaknr kostnnðar-
sarnar framkvæmdir.
Maður skyldi nú ætla, að þegar
hag bænda var jafnilla komið og án
i‘ln var 192.‘5 og 1924, mundi þjóðfé-
lagið gæta mjög mikillar varúðar i
allri álagningu og löggjafarlegri með-
ferö á bændum. Ef til vill mætti
segja, að þessa hafi gætt að einhverju
leyti hjn löggjöfunum er jarðræktar-
lögin voru samþykkt árið 1923. það
spor ber að þakka og þeirra að minn-
ast, sem að því góða lagasmíði unnu.
Hitt var jatn óviturlegt og algerlega
óverjandi, af ráðsmönnum þjóðarinn-
ar, er lagðui' var á bændurna hinn
grimmilegi og ósvífni skattur haust-
iö 1925, skatturinn sem fyrst og
fremst var Jagður á skuldugustu
mennina í landinu og um leið þá
hændur, sem höfðu hug og dug til að
stofna til skulda, vegna framkvæmda
á jörðum sínum. Skatturinn, sem ég
hér á við er hin illraimda gengis-
hækkun. Nærri lætur, að gengis-
hækkunin hafi sama sem hækkað
skuldir bændanna um fimmta hluta,
og það furðulegasta er að sú hækk-
un var að beinni tilhlutun ríkis-
valdsins. Ilve mun sú rangláta upp-
íærsla skuldanna nema hárri upp-
liæð nú, með vöxtum og vaxtavöxt-
um?
íslenzku bændurnir eru hæglátir
og stilltir vel. þeir eru löghlýðnir og
að jafnaði kurteisir i viðskiftum. —
Gengishækkunarskattinn greiddu
þeir án verulegrar möglunar. En sú
greiðsla varð mörgum dýr. Efnilegir
ungir menn urðu að yfirgefa sveit-
ina, selja feðra óðul sín og flyt.ja á
mölina, vegna minnkandi vona um
greiðslu áfallinna skulda. Hinir sem
fastari vóru fyrir, sátu á jörðunum
sem fyr, börðust um sem fastast og
biðu með óþreyju eftir ávöxtunum af
striti sínu. En loftið var þungt.
Bjartviðrið var ekki á næstu grösum.
I slóð gengishækkunarinnar og vax-
andi fólkstraums til kaupstaðanna
kom annað ekki betra — fjársukk og
óreiða íslenzku bankanna og þá sér-
staklega íslandsbanka í Reykjavik.
Ofan á hækkundi skuldir, bættust
okurvextir. En bankarnir töpuðu ná-
lega engu á íslenzku bændunum.
Bankatöpin, sem eru nú orðin yfir 30
miljónir króna, eru þvi í eðli sinu
ekki synd á þeirra herðum. En ríkið
eða bankarnir hafa lagt byrðina á
herðar liændanna og þó ótrúlegt sé,
þá fyi-st og fremst á heröar þeirra
., sem skuldað liafa mest — á frarn-
kvæmdamennina í landinu. Á þá
sem liafa verið beztir meðal þjóðar-
innar, en haft minnsta getu til að
liorga. Á þn, sem átti að hlíía við
slíkum útgjöldum, en það voru ein-
mi(t skuldamonnirnir. Samt sera áð-
ur voru þeir látnir borga brúsann,