Tíminn - 03.04.1934, Blaðsíða 2

54
T 1 M I N N
félaga. En allt færist þó í þá
átt. Hefi ég t. d. engan heyrt
andmæla því, að gera Sölusam-
bandið að samvinnufélagi eða
heildsölu samvinnufélaga. Lýs-
isframleiðendur hafa stofnað
samlög og síldarframleiðendur
hafa setið á ráðstefnu í vetur
og haft ráðagerðir um stofnun
síldarsamlags.
Samtök þessi beinast ein-
göngu að útflutningsvörum. 1
umsetningu sjávarafurðanna
gætir innanlandssölunnar (þ. e.
þeirra vara, sem notaðar eru í
landinu) svo lítið, að enn hefir
ekkert verið um það talað að
bæta fyrirkomulag þeirrar
verzlunar vegna framleiðend-
anna. Hinsvegar er líklegt, að
neytendurnir reyni bráðlega
að koma einhverri lagfæringu
á þessi mál, einkum hér í
Reykjavík, því bæjarverzlunin
með fisk er einhver sá mesti
skrælingjaháttur, sem þekkist
í bæjarlífinu. Verðið, sem neyt-
endur borga fyrir fiskinn, er
þrefalt til fimmfalt, miðað við
útflutningsVerð, og öll meðferð
fiskjarins á fisksölustöðunum
svo sóðaleg, að ótrúlegt er, að
slíkt skuli liðið ár eftir ár óá-
talið af heilbrigðisstjórn bæj-
arins.
IIL Sala landbúnaðarvara
innanlands.
Þegar kaupfélögin hófu starf-
semi sína hér á landi uin og
eftir 1880, var annað aðalvið-
fangsefni þeirra, að seljafram-
leiðsluvörur félagsmanna. —
Þessar framleiðsluvörur voru
því nær eingöngu landbúnaðar-
vörur, því það er ekki fyr en
á tveimur síðustu áratugum,
sem framleiðendur við sjávar-
síðuna fara að taka verulegan
þátt í samstarfi kaupfélags-
manna. Með vexti útgerðarinn-
ar á undanförnum áratugum,
hefir fólkinu fjölgað mjög ört
í sjóþorpum og bæjum. Er nú
svo komið, að íbúatala sveit-
anna stendur í stað ár eftir
ár, en íbúum bæja og sjóþorpa
fjölgar um 1500 manns á ári.
Þessi breyting atvinnulífsins
hefir haft þær afleiðingar, að
innanlandsverzlun með land-
búnaðarafurðir hefir aukizt
mjög mikið, og mest síðasta
áratuginn. Er nú svo komið,
að ætla má, að af aðalfram-
leiðsluvöru bænda sé ekki flutt
út hin síðari ár nema um x/z-
hluti kjötframleiðslunnar. —
Samvinnufélögin hafa af eðli-
legum ástæðum lagt meiri á-
herzlu á útflutninginn en inn-
anlandssöluna. Samtök bænda
um afurðasöluna beindust í
upphafi eingöngu að útflutn-
ingnum. Innanlandssalan var
aukaatriði, nema þá helzt hér í
Reykjavík.
Eftir því sem innlendi mark-
aðurinn hefir aukizt, hin síð-
ari ár, hafa komið í ljós skipu-
lagsgallar hjá félögunum, sem
orsaka glundroða á framboð-
um og tiltölulega lágt vöru-
verð til framleiðenda. Það sem
mestum ófarnaði veldur í -
þessu efni, er sá galli á skipu-
lagi félaganna, að aldrei hefir
verið innleidd eða framkvæmd
söluskylda hjá félagsmönnum.
Þetta hefir ekki haft mjög
skaðlegar afleiðingar fyrir
verzlun með þann hluta fram-
leiðsluvaranna, sem fluttar eru
til útlanda. Þar treysta félags-
menn yfirleitt á félögin, enda
eiga þeir ekki hægt um vik
með að losna við vörurnar á
annan hátt af eigin ramleik,
og kaupmenn hafa yfirleitt
lagt litla alúð við þessa verzl-
un. T. d. hefir enginn kaup-
maður komið upp frystihúsi, til
að geta flutt út frosið kjöt.
Félagsmenn í kaupfélögum
og sláturfélögum geta aftur á
móti auðveldlega boðið vörur
sínar til sölu á innlendum
markaði, án milligöngu félag-
anna. Eru þessi skipulagslausu
framboð bænda á framleiðslu-
vörunum, helzta orsökin til
viðskiptaglundroðans og hins
lága verðlags, sem einkum hef-
ir verið áberandi 2—3 síðustu
árin. Á þessu verður að ráða
bót. Það er á valdi lands-
manna sjálfra, að tryggja
bændum það hátt verð fyrir
það af framleiðsluvörunum,
sem selt er innanlands, að
hægt sé að lifa viðunandi lífi
á landbúnaði, og það er hags-
munamál allra stétta þjóðfé-
lagsins, að takast megi að
finna leið til þess. En fyrst og
fremst eru það bændumir
sjálfir, sem verða að sýna þann
þroska og skilning, sem gerir
það mögulegt að koma þessum
málum í viðunandi horf. — Þær
framleiðsluvörur bænda, sem
ég geri hér á eftir að umtals-
efni, eru kjöt, mjólk og mjólk-
urafurðir, kartöflur og egg.
Framleiðsla á eggjum og
kartöflum hefir aukizt mjög
mikið seinni árin, en þó vantar
talsvert á, að nægilega mikið
sé framleitt til að fullnægja
þörf landsmanna. Þó gengur
mjög illa að selja þessar vörur,
af því þær geymast illa og
mikið berst að á skömmum
tíma ár hvert.
Einfaldasta ráðið til að létta
fyrir framleiðendum, er að rík-
ið taki einkasölu á kartöflum
og eggjum. Með því móti er
hægt að gera framleiðendum
unnt að losna við þessar vörur,
og þó ríkið borgaði ekki hátt
verð, þá er ólíkt meiri trygg-
ing í því fyrir framleiðendur,
heldur en með núverandi fyrir-
komulagi, þar sem allt er í ó-
vissu með söluna, af því verzl-
anir vilja heldur kaupa útlend-
ar kartöflur og egg, þar sem
oftast nær er hægt að selja
þessar innfluttu vörur með
miklu meiri hagnaði. Fyrir
neytendur ætti þetta að koma
í sama stað niður, því engin
ástæða er til að ætla, að út-
söluverð til almennings þyrfti
að hækka. Einkasalan mundi
líka geta gert miklu betri inn-
kaup á þeim vörum, sem flytja
þyrfti inn, heldur en með nú-
verandi fyrirkomulagi, þar sem
innflutningurinn er dreifður á
margar hendur.
Geymsla á eggjum og kar-
töflum er því nær óhugsandi,
ef hver framleiðandi þarf að
annast hana sjálfur. Hinsvegar
gæti ríkiseinkasala komið upp
2—3 geymslustöðum á landinu,
án þess að kostnaður af því
yrði óbærilegur.
Eðlilegast virðist mér, að
Áburðareinkasalan og Kar-
töflu. og Eggjasalan yrðu und-
ir sömu stjórn.
IV. Erlend löggjöf.
Ég mun einkum minnast á
þær tvær vörutegundir, kjöt og
mjólk, sem íslenzkir bændur
aðallega framleiða og skipta því
jnestu máli fyrir atvinnurekst-
ur þeirra.
Eftir að landbúnaðarkreppan
fór fyrir alvöru að sverfa að
framleiðendum í nágrannalönd-
unum, svo bersýnilegt var að
atvinnulífinu væri hætta búin,
byrjuðu ríkisstjómir og lög-
gjafarþing að láta sölu afurð-
anna til sín taka. Víðast munu
þó samvinnufélög framleiðenda,
mjólkurbú, sláturfélög o. s. frv.
hafa átt frumkvæðið. Og það
er einkennilegt, að alstaðar, á
Norðurlöndum að minnsta
kosti, eru ráðstafanimar mið-
aðar við að til séu samvinnu-
félög og ráðstafanir löggjafar-
valdsins því beinlínis grund-
vallaðar á samvinnufélögunum.
Ráðstafanir löggjafarvalds-
ins hafa forðað atvinnuvegun-
um frá því að falla í rústir.
Hinsvegar ber ekki að loka aug-
unum fyrir því, að ýmsar þess-
ar ráðstafanir hafa reynzt erf-
iðar í framkvæmd og árangur-
inn ekki orðið eins glæsilegur
og margir ætla. Verður drepið
lauslega á helztu ráðstafanir
nágrannalandanna. Ég hefi í
höndum flest lög, sem sett
hafa verið um þessi mál í Dan-
mörku og Svíþjóð síðan 1930,
og einstök lög frá Englandi og
Noregi.
I. England:
Mjólkurlög fyrir Skotland
25. maí 1933.
Samkvæmt þessum lögum
skal skipuleggja sölu á mjólk
og mjólkurafurðum í Skot-
landi. Félagssvæðin eru tiltekin
í lögunum. í lögunum er skip-
uð bráðabirgðastj óm og stjóm-
endur tilgreindir. Þessi stjórn
annast framkvæmdir þangað
til framleiðendur hafa valið
sér nýja stjóm á aðalfundi,
sem skal haldinn ekki síðar en
12 mánuðum eftir að lögin öðl-
ast gildi. I lögunum eru ákvæði
um stj ómarkosningu. Ennfrem-
ur um, hverjir geta orðið fé-
lagsmenn. Eru það allir mjólk-
urframleiðendur, einstaklingar,
samvinnufélög og hlutafélög.
Átkvæðisréttur er bundinn við
framleiðslumagn mjólkur hjá
félagsmanni eða félagi.
Skrásettir félagsmenn em
skuldbundnir að afhenda alla
sölumjólk sína til stjómar fé-
lagsins. Eftir að lögin eru kom-
in til framkvæmda er öllum
mjólkurframleiðendum bönnuð
sala á mjólk og mjólkurafurð-
um á félagssvæðinu og út fyrir
það, nema þeim sem kunna að
hafa fengið undanþágu frá því
að skrá sig sem félagsmenn, en
það eru t. d. kúabú, sem rek-
in em af sjúkrahúsum o. s. frv.
Félagsstjórnin greiðir mjólk-
ina eftir á mánaðarlega, en
hefir leyfi til að halda eftir af
verðinu fyrir öllum reksturs-
kostnaði, sjóðstillögum o. fl.,
sem kveðið er á um í lögunum.
n. Svíþjóð:
1. Lög um mjólkurskatt
26. júní 1933.
Skatturinn er ákveðinn eftir
tillögum mjólkurbúasambands,
þó aldrei hærri en 3 au. á kg.
Skatturinn er greiddur af allri
sölumjólk, hvort sem hún er
notuð til vinnslu eða neyzlu.
Skatturinn er notaður til upp-
bótar á verð útfluttra mjólkur-
afurða. Það sem þá er eftir og
ekki er notað af mjólkumefnd
(sjá síðar) er úthlutað sem
uppbót á þá mjólk, sem notuð
er til vinnslu í landinu og flutt
út. — Landinu er skipt í verð-
jöfnunarhéröð.
Ríkisstjórnin skipar mjólkur-
nefnd. Hún á að fylgjast með
markaði fyrir mjólk og mjólk-
urafurðir, gera tillögur um
mjólkurskatt, sjá um að stjóm-
ir mjólkurbúa og sambanda
þeirra haldi lög og reglur, hafa
eftirlit með verðskráningu
mjólkur og mjólkurafurða, að
sjá um að mjólkurbúasambönd-
in innheimti skattinn. Nefndin
hefir ennfremur umsjón með
innflutningi á mjólk og mjólk-
urafurðum (sjá lög um einka-
sölu á mjólk og mjólkurafurð-
um 10./2. 1933). Samkvæmt
einkasölulögunum ber að borga
skatt af innfluttri mjólk og
mjólkurafurðum til mjólkurbúa
sambandsins.
2. Lög um sláturfjárskatt
26./6. 1933.
Skattur greiðist af öllu slát-
urfé, sem við skoðun reynist
góð verzlunarvara. Hann er
notaður til að greiða fyrir sölu
sláturfjárafurða. — Skatturiiux
má mest vera 3 kr. fyrir
stórgripi, 2 kr. fyrir svín og
1 kr. fyrir önnur sláturdýr.
Innheimtu skattsins annast
nefnd, sem lögum (lög 10/10.
1913) samkvæmt á að sjá um
framkvæmd á kjötskoðun.
Skattinn greiða eigendur slát-
urhúsa, hann er lagður í sjóð.
Ríkisstjómin skipar nefnd til
að sjá um framkvæmd laganna,
gera tillögur um skatthæðina
og hvernig skattinum skuli var-
ið, svo tilgangi laganna væri
náð.
III. Noregur.
Bráðabirgða lagafyrirmæli til
að greiða fyrir sölu landbúnað-
arvara 6/6. 1930 og 24/6. 1931.
Eftir lögunum skipar ríkis-
stjómin viðskiptanefnd (Om-
sætningsraad). Tilnefning 1
nefndina er ákveðin í lögunum.
Tilgangurinn er með samvinnu
að bæta verzlun með flesk,
mjólk, smjör, ost og egg. Við-
skiptanefndin á að vinna að
því að ná þessum tilgangi, og
samkvæmt tillögum hennar get.
ur konungur lagt skatt á flesk,
mjólk og egg eitt ár í senn.
Á lögum þessum eru svo byggð
fyrirmæli landbúnaðarráðu-
neytisins um skatt af þessum
vörum og fleira sem snertir
verzlun með þær.
1. Mjólk:
Bréf frá landbúnaðarráðuneyt-
inu 25/ 7. 1931.
Mjólkurskatturinn er ákveð-
inn 2 au. pr. kg. af kúa- og
geitamjólk. Viðskiptanefndin
(Omsætningsraadet) veitir
skattinum móttöku. Þar sem
mjólkurbúasambönd og mjólk-
urframleiðendafélög, sem hafa
með höndum mestan hluta
mjólkurframleiðslu í hlutaðeig-
andi héraði leggja til að skatt-
leggja neyzlumjólk, skal það
gert, og innheimtir viðkomandi
félag skattinn. Skatturinn er
notaður til verðuppbótar á
mjólk, sení notuð er til vinnslu.
2. Flesk:
Samkvæmt tillögum við-
skiptanefndar er lagður skatt-
ur á öll svín, sem seld eru eða
afhent til slátrunar og skoðuð
og stimpluð af dýralækni. Við-
skiptanefndin veitir skattinum
móttöku og ráðstafar honum
samkvæmt 1. gr. laga 6. júní
1930 til að greiða fyrir sölu á
flesld. Hefir viðskiptanefndin,
eftir að Norges Flæskecentral
tók til starfa, 19. apríl 1932,
látið méstan hluta skattsins
ganga til Flæskecentralen og
má nota féð sem rekstursfé,
til auglýsingastarfsemi, skipu-
lagningar á markaði fyrir
ílesk, umbóta á fleskmeðferð o.
fl. (Ársskýrsla viðskiptanefnd-
ar 1931 og 1932). Á aðalfundi
N. F. í apríl 1933 var ákveðið
að starfsemin skyldi einnig ná
til sölu á kjöti. (Bréf 30./12.
1933 og Instilling fra Komiteen
til organisering av sauekjöt-
omsætningen 1933).
IV. Danmörk:
Landbúnaðarframleiðsla í Sví-
þjóð og Noregi gerir ekki bet-
ur en fullnægja þörf lands-
manna. í Danmörku aftur á
móti er geysimikill útflutning-
ur á landbúnaðarvörum. Um
80% af verðmæti útflutnings í
Danmörku er fyrir landbúnað-
arvörur.
Ráðstafanir Dana til verð-
hækkunar eru því miklu örð-
ugri viðfangs en annarsstaðar
á Norðurlöndum, þar serri þeir
eiga svo mikið undir því, hvem.
ig gengur með sölu á fram-
leiðsluvörum þeirra til útlanda.
Framh. á 3. síðu.
Eftir flokksþing
og bændafund
Síðari hluta sumars 1933 hófu þeir Jón
Ámason og Eysteinn Jónsson í miðstjóm
Framsóknarflokksins baráttuna fyrir því að
skipuleggja afurðasöluna innanlands, til að
gera íslenzkan landbúnað aftur arðvænlega
atvinnu. Þeir vildu með bættu skipulagi
gera ráðstafanir til að bændumir austan-
fjalls fengju meira en 14 aura fyrir lítra af
nýmjólk, sem fólk í Reykjavík kaupir á 42
aura. Þeir vildu fækka milliliðunum til að
Læta kjör og lífsbaráttu bændanna alstaðar
í landinu.
Þetta var hægt. Framsóknarflokkurinn
var í þann veginn að fá aðstöðu til að fram-
kvæma þetta bjargráð, með því mynda
stjóm til vinstri, losna við íhaldið og áhrif
þess. Losna við að íhaldið gæti skapað ótal
ójiarfa milliliði og mergsogið bændur lands-
ins, eins og nú tíðkast.
Þá brutust fáeinir þingmenn úr Fram-
sóknarflokknum og mynduðu deild sér, til
þess að halda við stjórn íhaldsins, til þess
að halda við skipulagsleysinu á afurðasöl-
unni, til þess að skaða bændastéttina eins
og þeir gátu frekast. Þorsteinn Briem og
Jón Jónsson í Stóradal stóðu fyrir þessu
verki. Fyrir aðgerðir þeirra eru þessir menn
orðnir að leikfangi í höndum flokksins.
Stjóm Fi-amsóknarflokksins leitaði til
samherja sinna út um land og bað um dóm
þeirra. Hvert einasta flokksfélag á landinu
sendi sinn úrskurð í ályktunar- eða bréf-
formi. Sá úrskurður var undantekningar-
laust fordæming á klofningstilrauninni.
Stjórn Framsóknarflokksins boðaði síðan til
flokksþings. Það var vitaskuld áhætta. Erf-
iðleikamir vom geysimiklir fyrr flokk efna-
lítilla áhugamanna að fá samherjana í hin-
um dreifðu byggðumí til að leggja á sig langt
og dýrt ferðalag, án nokkurs fjárstuðnings,
eingöngu til að vinna að hugsjónum í félags-
lífi þjóðarinnar. En þetta var gert. Og
Framsóknai-flokkurinn sýndi, að hann var
enn í fararbroddi. Eitt hundrað og áttatíu
fulltrúar sóttu flokksþingið, auk 50 annara
áhugamanna, sem ekki vom fulltrúar. Úr
íieiri en einni sýslu voru fulltrúar og áhuga-
menn um 20. Og bak við hvem fulltrúa var
félagsdeild í flokknum, hópur áhugamanna,
sem er einráðinn í að berjast fyrir sam-
vinnustefnunni, og umbótamálum Framsókn-
arflokksins. Aldrei fyr hafði verið haldið í
Reykjavík svo margmennt flokksþing byggt
á skipulagi í landinu öllu. Andstæðingana
setti hljóða, íhaldið mest, þar næst fyrver-
andi samherja, sem nú voru svo ógæfusamir
að vera orðnir að leikfangi. Ándstæðingamir
sáu að Framsóknarflokkurinn var að hefja
nýja sókn, að ef frá voru teknir 2—3 menn
hafði hann ekki misst starfskrafta, sem mun-
aði um, að áhuginn og fómarviljinn var eins
mikill og nokkurn tíma fyr. Öllum var ljóst,
að enginn flokkur í landinu, nema Fram-
sóknarflokkurinn gat haldið svo myndarlegt
flokksþing, svo fjölmennt, og með svo miklu
mannvali.
Þorsteinn Briem og Jón Jónsson
reyndu um sama leyti að fá bændur til
stuðnings við einkafyrirtæki sitt. Þeir stóðu
á bak við nokkuð af hinum svonefnda
bændafundi. Þeir áttu þar ítök í eitthvað 10
mönnum, sem flestir ef ekki allir voru kost-
aðir til ferðar hingað af ýmiskonar opin-
beru fé. Það var gerð til raun að svíkjast
að bændafundinum og fá hina 30 óháðu
menn til að afhenda valdið yfir sér í gulla-
stokk íhaldsins. En svo aum þótti þessi til-
raun, að forráðamennirnir þorðu ekki að
bera tillöguna upp.
Síðan Sig. Eggerz var með viðleitni, hér
á árunum, til að mynda flokk utan um bein
og bitlinga til handa sér og Jak. Möller, hefir
aldrei nein „flokksstofnun“ í landinu verið
jafn andvana fædd. Það má marka fylgið af
aðstöðu „miðstjórnarmannanna“ í nágrenni
Reykjavíkur. Guðm. á Hofi veit og viður-
kennir, að hann sé „einn“ í Rangárvalla-
sýslu. Eiiúkur á Hesti er líka „einn“ í Borg-
arfirði, og um Pétur í Hjörsey er vitað, að
hann getur ekki fengið yfir 8—10 atkv. í
Mýrasýslu. í Árnessýslu átti að útnefna
íhaldsbónda, Pál á Ásólfsstöðum. Hann neit-
aði og sagðist vera „vinveittur", en í íhalds-
ílokknum. Þá var krossinn lagður á ungan
bónda, Þorvald í Amarbæli. Hann mótmælti
og sagði, sem líka var satt, að hann væri í
Framsóknarflokknum. Samt var hann „út-
nefndur“ algerlega ólöglega. En hvað verð-