Tíminn - 30.10.1935, Blaðsíða 2

82
TlMINN
Fisksala íslendinga
[J. J. hefir undanfarna viku birt
í Nýja dagblaðinu greinaflokk und-
ir fyrirsögninni „Fisksala íslend-
inga“, og fara hér á eftir nokkrir
kaflar. í fyrstu greininni er farið
hálfan annan áratug aftur í tím-
ann og rakin saga fiskhringsins
gamla, sem Copeland stjórnaði, en
A því fyrirtæki tapaði fslands-
banki á fjórðu miljón króna.
Næsta grein er um „nýja fiskhring-
inn", sem stofnaður var 1932, hið
svokallaða „Sölusamband ísl. fisk-
i'ramleiöenda", sem raunverulega
var ekkert annað en samtök
þriggja stærstu fiskútflytjendanna.
þessu fyrirtæki réðu „þrístjórarn-
ir“, Richard Thors, Kristján Ein-
arsson og Ólafur Proppé, og höfðu
24 þús. kr. árslaun hver. f næstu
grein, sem nefnist „Dýr myndi
Hafliði allur“, er minnst á ýmsar
ráðstaíanir „þrístjóranna", t d.
þegar þeir borguðu ítalska kaup-
manninum Gismondi rúml. 300 þús.
kr., fyrir að keppa ekki við við-
skiptafirma Kveldúlfs um að
kaupa íslenzkan fisk].
ÍV.
Veisian á Btaðast&ð
ölafur Thors fullyrðir í nafn-
lausri grein í Mbl., að sjómenn
og verkamenn hafi lagt vel-
þóknun sína á sjálfskömmtun
þrístjóranna, 24 þús. kr. handa
hverjum. Erfitt er að hugsa
sér meiri ósannindi. Fiskhring-
urinn leyndi eins lengi og unnt
var hve skipulagið var vesælt,
hve frekjan vár taumlaus, bæði
til launa og valda. En erfiðis-
menn og smáútvegsmenn lands-
ins voru ekki spurðir um neitt.
Þeir urðu að heyra og hlýða.
Þeir voru eins og skipbrots-
menn, sem teknir eru af flaki
og boðið húsaskjól. Umboðssal-
an suður í löndum var búin að
leggja þá í fjötra.
f því fyrirtæki, þar sem ekki
voru félagsmenn, ekki stjórn
ekki endurskoðendur, ekki aðal-
fundur, ekkert nema þrír ein-
valdir framkvæmdastjórar, um-
vafðir þokuhjúp fullkomins
ábyrgðarleysis gagnvart al-
menningi, var fátt á að
treysta nema gáfur, þekkingu
og manngildi forstjóranna.
Og hverjir voru svo þessir
þrír menn, sem sett höfðu sig
eins og almenna forsjón alls
vinnandi fólks við sjó á fs-
landi ?
Ríkarður Thors þóttist mest-
ur þessara manna og réð þar
mestu. Á hann lagði íhaldið
nú samskonar átrúnað eins og
það hafði í fyrri kreppunni lagt
á Copeland. Ríkarður hefir
litla bóklega menntun, og
alls enga félagslega reynslu eða
þekkingu. Hann er fisksali
Kveldúlfs og ekkert annað. Þó
að flest lönd jarðarinnar sykkju
í sjó, myndi það ekki snerta
tilfinningalíf þessa manns, ef
Kveldúlfur stæði eftir með tog-
ara sína, pakkhús, og verk-
smiðjuna á Hesteyri með til-
heyrandi síldarmálum. Það hef-
ir verið og er aðalstarf hans að
selja fisk til Italíu, Spánar og
Portúgals. Ef Ríkharður hefði
verið sölupiltur í þýzku firma,
sem vildi koma vörum inn í
I þessi lönd, myndi hann hafa
verið knúður til að læra mál
þessara þjóða, en það hefir
hann ekki gert. I því llggja yfir-
burðir Þjóðverja, að þeir læra
tungur allra þjóða, er þeir eiga
skipti við til að skilja til fulls
óskir kaupenda, og hugsunar-
hátt þeirra. Sleifarlagið og
lausatökin á starfi Ríkarðs
kemur fram í því, að hann
reynist ekki fær til að komast
í það samband við skiptavini
sína sem eingöngu fæst með
að nema mál þeirra.
Að öðru leyti sézt hve mikið
Ríkarð vantar á að geta verið
heppilegur verzlunarforkólfur,
þar sem hann hefir liðið, að
bræður hans settu fast í
skrauthýsum yfir 400 þús. kr.
af því fé, sem bankamir hafa
lánað útgerðarfyrirtæki hans
til atvinnurekstrar, og að þola
það, að föður hans séu goldin
25 þús. kr. í eftirlaun og að
bræður hans fái nokkuð hærri
upphæð árlega til persónulegr-
ar eyðslu, frá fyrirtæki, sem
eins og útsvarsskráin sýnir, á
fullt í fangi með að standa
undir hóflegum stjómarkostn-
aði.
vRíkarður Thors minnir á
Copeland í aðstöðu sinni sem
fisksali, í frámunalegri léttúð
í að undirbúa sig til að vera
fær um að skipta við Suður-
landaþjóðir, og í því ótrúlega
gáleysi, sem kemur fram í
að leyfa að taka svo mikið af
lánsfé útgerðarinnar í stjóm-
arkostnað vina og vandamanna.
Að síðustu má segja, að það
lof, sem Mbl.-menn bera nú á
Ríkarð sem ofurmenni í verzl-
unarframkvæmdum sé ná-
kvæmt bergmá) af hrósi hinna
sömu manna um Copeland, er
hann stofnaði eldri Fiskhring-
inn.
Næsti maður að vöxtum og
virðingu í Fiskhringnum var
Kristján Einarsson sölumaður
i Alliance. Hann er fullkominn
hversdagsmaður tii allra hluta,
lenti á skrifstofu hjá ensk-
um fisksala, og þaðan til
Alliance. Það má fullyrða,
að í hverri sveit og sjávarþorpi
á íslandi má fá fjölmarga menn
sem fullkomlega gætu gengið
inn í lífsstarf Kr. Einarssonar,
án þess að nokkuð hallaði á
með afköstin.
Að síðustu kemur ölafur
Proppé: Hann er vinsælastur
af þessum þremenningum hjá
almenningi, og er sennilega
bezt fallinn til að vinna fyrir
aðra menn af þeim. Samt er
| erfitt að fá þá, sem hafa þekkt
hann sem þingmann, að fallast
| á, að hann muni endurleysa
föðurlandið. Þegar Proppé sat
ó þingi, vissu allir, að hann var
lítið gefinn, lítið menntur, hug-
niyndasnauður, og gersamlega
áhrifalaus. En þrátt fyrir allar
þessar vantanir er hann senni-
lega mestur maður af þessum
þremur mönnum.
Þegar litið er á, að þessi
þrenning hefir nú um mörg ár
haft aðalstjóm á sölu stærstu
útflutningsvörunnar á Is-
landi, þá er ekki furða, þó að
leið sjómanna og bátaeigenda
hafi oft verið sannkölluð þymi-
braut.
Eftir því sem síðari Fisk-
hringurinn óx að aldri, varð
hann óvinsælli hjá almenningi
á Islandi og hjá erlendum
mönnum er við hann áttu að
skipta. Gismondi fékk alls eng-
an fisk frá íslandi árið eftir að
hann fékk hinar fyrgreindu
skaðabætur. Var þá búið að
firta hann svo, að hann vildi
aðeins sinna keppinautum Is-
lendinga. Á Spáni átti Kveld-
úlfur þriðjung í fisksölufirma í
Barcelona með Norðmanni ein-
um og Spánverja. Grunuðu
aðrir fiskkaupmenn í Barce-
lona að þetta útibú Kveldúlfs
sæti við hið innsta borð um
skiptin. Kvörtuðu aðrir Barce-
lonakaupmenn þrásinnis til
Fiskhringsins um að þeir sætu
á hakanum og væru oft ekki
virtir svars, þótt þeir skrifuðu
eða símuðu fisksölustjóminni í
Reykjavík. Óx á margan hátt
óánægja með aðstöðu Ríkarðs
Thors, bæði um skiptingu á
söluleyfum hér heima milli sjáv-
arþoi*pa og kauptúna, og á
Ítalíu og Spáni, þar sem Hálf-
dán Bjarnason og félagsbræður
Kveldúlfs í Barcelona gerðust
óþarflega hlutsamir um íslenzk
fisksölumál.
Nú leið fram á útmánuði
1934. Ásgeir Ásgeirsson var í
útlöndum, og berast þá þau tíð-
indi frá Spáni, að stjómin
leggi blátt bann á innflutning
á saltfiski, nema frá löndum,
er geri verzlunarsamninga. Ás-
geir Ásgeirsson vissi að Rík-
arður Thors var í London. Sím-
ar ráðherrann til hans frá
Khöfn og biður hann að bregða
skjótt við og fara til Madrid
og freista að sjá hvað unnt sé
að gera til að halda opnum
markaðinum. Ríkarður varð
við óslc þessari, fór til Spán-
ai- og var þar sem einskonar
sendiherra í nálega tvo mán-
uði.
Heima i Reykjavík var mikil
óánægja með að Ríkarður væri
einn frá fiskframleiðendum í
Madrid. Vissu keppinautar
hans, bæði Proppé og Kr. Ein-
arsson að það segir fátt af ein-
um. Kom nú upp krafa um að
bankastjóramir Magnús Sig-
urðsson og Helgi Guðmundssou
væru sendir suður til Spánar.
Hafði M. S. oft verið í samn-
ingum fyrir landið, og þótt var-
færinn og farsæll í verkum.
Voru engir mótfallnir hans
suðurgöngu. En er kom að
Helga Guðmundssyni beittu
Jensenssynir sér með hirnii
mestu heift og hörku á móti
því að hann færi líka. — Þessi
mótstaða var öllum óskiljanleg,
nema þeim, sem vissu með hve
rnikilii afbrýðisemi bræður Rík-
| arðar Thors litu á ferðir til
( Spánar, þar sem þeir vildu
í vera einir til frásagnar. H. G.
j var eini Islendingur búsettur
! heima, sem kunni tungu Spán-
j verja, þekkti alla leyndardóma
j fisksölunnar og hafði mikla
persónukynningu á Spáni.
Mönnum, sem ekki vildu hafa
Ríkarð eina „fiskifræðinginn“
i nefndinni, lék einmitt hugur
á að H. G. væri sendur suður.
Því meir sem ólafur Thors
sótti á að kyrsetja H. G., því
ákafari varð sóknin frá ýmsum
áhrifamönnum í flokknum að
beygja Jensenssyni í þessu
efni. Atvinnumálaráðherrann
Magnús Guðmundsson var eins
og milli steins og sleggju. Að
lokum dettur honum það snjall-
ræði í hug að kalla nokkra
lielztu samherja sína heim til
sín að Staðastað og gera þeim
þar glaðan dag. Helgi var boð-
inn þangað líka. Ólafur taldi
öll tormerki á að Helgi færi,
en enginn tók í strenginn með
lionum. Var ólafur nú borinn
ofurliði og kom engum vöm-
um við. Ráðherrann úrskurð-
aði að báðir bankastjóramir
skyldu fara til Spánar á eftir
lííkarði og þeir gerðu það.
Sennilega verður það sjó-
mönnum og útvegsmönnum tor-
skilin gáta hversvegna Ríkarð-
ur Thors og bræður hans vildu
með engu móti fá þennan kunn-
uga mann með sér til að starfa
að hinu mikla vandamáli. Menn
geta gizkað á eitt og annað en
að síðustu hljóta allir að
stanza við sama atriðið: Jen-
senssynir vildu ekki hafa með
sér á Spáni eina manninn, sem
hægt var að fá heiman frá Is-
j íandi með margháttaða kunn-
, ugleika á því landi, sem semja
; átti við. Hitt er annað mál að
: veizlan á Staðastað kom í stað
forlaga og óf örlagavef sinn
um þann ættbálk, sem vildi fá
að vera einn um hituna á
Spáni.
Fiskskatturixm
Síðan snemma vors 1934 hafa
fiskeigendur orðið að gjalda all-
hátt gjald af útfluttum fiski í
svokallaðan „verðjöfnunar-
sjóð“. Hefir gjald þetta þótt
nokkuð þungur baggi og fólk
við sjávarsíðúna unað misjafn-
lega við. Af því að skattur
þessi féll á sama vorið og
kosningar voru háðar, og nú-
verandi stjóm tók við, hafa
ýmsir andstæðingar ríkis-
stjómarinnar reynt að gera
hana tortryggilega í þessu sam-
bandi, svo sem hér væri um að
ræða ráðstöfun þeirra mahna,
sem nú eiga sæti í ríkisstjórn-
inni.
Eftir sættagerðina á Staða-
stað héldu bankastjóramir
áleiðis til Madrid og var Rík-
arður Thors þar fyrir og deild-
arstjóri hans frá Barcelona.
Höfðu allþýðingarmiklar umræð
ur átt sér stað, áður en banka-
stjórarnir komu, um fisksölu-
málið og verzlunarskiptin. Tók-
ust innan skamms samningar
á þeim grundvelli að það ár
fengu íslendingar að flytja til
Spánar nálega 17 þús. tonn af
saltfiski í stað þess að áður var
innflutningurinn um 30 þús.
tonn. Vonir vom gefnar um
meiri innflutning, ef afgangur
yrði af leyfum til annara þjóða.
Varð og sú niðurstaðan að út-
flutningur til Spánar í fyrra
varð rúmlega 20 þús. smálestir.
Ásgeir Ásgeirsson kom heim
á undan sendinefndinni, en vissi
að hvernig sem færi myndi
j innflutningur stórum minnka
til Spánar það ár. Gerði hann
þá þegar þá stjómarráðstöfun
frá fjármálaráðuneytinu, að
leggja skatt á leyfi til útflutn-
; ings á saltfiski, og skyldi fé
þetta ganga í verðjöfnunarsjóð,
til að bæta þeim skaðann, sem
út undan kynnu að verða á
markaðinum.
Mönnum þætti í sjálfu sér
ekki undarlegt, þó að stofna
þyrfti verðjöfnunarsjóð, eins
og allt útlit var. Sama aðferð,
með lágu gj aldi, hefir af nú-
verandi stjórn verið höfð til
að jafna markaðinn fyrir bænd-
ur, að því er snertir sölu á
i kjöti og mjólkurvörum.
En því var strax veitt cftir-
tekt, að það var ekki atvinnu-
málaráðh., Magnús Guðmunds-
son, sem gerði þessa ráðstÖfun,
heldúr f jármálaráðherrann, Ás-
geir Ásgeirsson, og þó var þetta
vitanlega gert fyrir atvinnulíf-
ið, en ekki sem skattamál.
Ásgeir Ásgeirsson gaf engf-
um Framsóknarmanni og eng-
um jafnaðarmanni nokkra
skýringu á þessu stórfellda
fjármáli 1934. En hann hafði
frá byrjun staðið í nánu sam-
bandi við Ríkarð Thors um
álagningu og framkvæmd þessa
verð jöfnunarskatts.
Hér skal ekki um það rætt,
hvort þessi skattur er góður
eða illur, nauðsynlegur eða ó-
nauðsynlegur. Hér er aðeins
rakin saga málsins að því leyti
sem hún verður skýrð á
þessu stigi. Núverandi land-
stjóm erfði frá Ásgeiri Ás-
geirssyni og Ríkarði Thors allá
þá aðstöðu, fullgerða og full-
komna, sem leiddi til þess, að
þennan skatt varð að inn-
heimta í verðjöfnunar- og
markaðssjóð.
Og um leið og stjóm Ásgeirs
Ásgeirssonar skilaði af sér
þessu sem öðrum málum í
hendur eftirmanna sinna, kom
í ljós hversvegna stjóm Ás-
geirs Ásgeirssonar hafði ekki
gengið hreint að verkí, og gef-
ið út bráðabirgðalög um skatt
á hið áðumefnda sölugjald, sem
vafi lék á hvort telja mætti
löglega ráðstöfun.
Ásgeir Ásgeirsson var þá svo
ógæfusamur að halda eins og
íhaldið, að Ríkarður Thors væri
Þurrmjólkurvinnsla
Ráðuneytið hefir falið mér
að athuga möguleika fyrir
vinnslu á þurrmjólk og notkun
hennar við bakstur í brauð og
kökur samkv. tillögum mínum,
sem ég birti í tveim blaðagrein-
um á síðastliðnu vori, og munn
legu viðtali, sem ég hefi átt við
landbúnaðarráðherra og aðra,
sem hug hafa á aukinni mjólk-
umeyzlu samhliða aukinni
mjólkurframleiðslu og um leið
víðtækum umbótum á matar-
æði alls almennings.
Ég hefi nú aflað mér full-
nægjandi upplýsinga um fram-
kvæmd þessa máls og mun hér
á eftir skýra frá því, sem ég’
hefi ekki þegar tekið fram í
áðurnefndum blaðagreinum.
(Hér er stuttur kafli, þar
sem dr. Vestdal bendir á, eins
og hann áður hefir tekið fram,
hvílíkt feikna hagsmunamál
þetta sé fyiir bændur um leið
og með framkvæmd þess megi
stórbæta mataraíði almennings)
I Þýzkalandi hafa verið fram
kvæmdar mjög víðtækar tilraun
ir með framleiðslu mjólkur-
dufts og notkun þess við bakst-
ur í brauð og kökur.
Framleiðsla mjólkur-
dufts.
Víðtækustu tilraunimar með
framleiðslu mjólkurdufts hefir
próf. dr. W. Mohr í Kiel fram-
kvæmt. Hann hefir rannsakað
ekki einungis vélar, sem til
þurrmjólkurvinnslu væru heppi
legastar, heldur og það mjólk-
urduft, sem framleitt er með
mismunandi tegundum véla og
frá ýmsum verksmiðjum.
Til framleiðslu á mjólkur-
dufti eða undanrennudufti, sem
nota á til íblöndunar í ýmsar
mjöltegundir eða í súkkulaði,
er — samkvæmt viðtali við
próf. Mohr — nægjanlegt að
nota vélar með tveim völtum,
sem upphitaðir eru með gufu,
og fer þá öll uppgufun vatnsins
í mjólkinni fram á þessum völt-
um. Duftið, sem fæst með
þessu móti, uppfyllir þau skil-
yrði, sem gera verður til þess
við notkun til baksturs. Þó er
það ekki að öllu leyti uppleys-
anlegt í vatni aftur — ca. 60%
af mjólkurduftinu eru uppleys-
anleg'— og hefir auk þess orð-
ið fyrir tiltölulega langri og
hárri upphitun, sem vart verð-
ur við á bragðinu. Á brauðun-
um gætir þó einkis bragðs
vegna þessa undanrennudufts,
enda er ekki nauðsynlegt að
nota 1 þau 100% uppleysanlegt
duft.
Aðrar vélar, sem próf. Mohr
mælti sérstaklega með, vinna á
þann hátt, að fyrst er mjólkin
inndömpuð í lofttómi 1 : 3, og
síðan er þessi þykkta mjólk
þurrkuð til fullnustu á valta.
Þar sem ekki þarf að sjóða úr
mjólkinni nema lítinn hluta af
vatninu á þessum valta, verður
mjólkin fyrir lægri hita og mun
styttri upphitun í þessum vél-
um. Árangurinn er líka sá, að
þurrmjólkin er fullkomlega upp
leysanleg í vatni — 100% upp-
leysanleg — og bragðgóð. Enn
einn kostur við þessar vélar er
mikill spamaður á hita við
þurrkun mjólkurinnar.
Þetta er ný gerð á vélum við
þurrkun á mjólk og eru þær
stöðugt að ryðja sér til rúms.
Á eitt atriði vildi ég þó enn
minnast í þessu sambandi.
Þurrkun á mjólk er einhver
bezta aðferðin til að konservera
hana, þ. e. a. s. ef geyma á
mjólk lengri tíma án þess að
hún skemmist, er þurrkun á
henni ein bezta aðferðin
Nú mun svo vera háttað, að
á ýmsum stöðum, eins og t. d.
á öllum íslenzka skipaflotanum,
er eltki mögulegt að nota ný-
mjólk til nokkurra muna, því
hún mundi skemmast á einum
til tveim dögum. Til þess nú
að gera mönnum mögulega
mjólkumeyzlu á þessum stöð-
um, er bezta ráðið að fram-
leiða mjólkurduft, og þegar
neta á mjólkina, er duftið leyst
upp í vatni. Mjólkurduftið þolir
margra mánaða geymslu án
þess að skemnaast, og sú mjólk,
sem fæst við að leysa það upp
í vatni, stendur lítið að baki
nýmjólk að gæðum.
En til þessa þarf mjólkur-
duftið að vera fullkomlega upp-
leysanlegt. Mjólkurduftið, sem
framleitt er með þeim vélum,
sem fyrst voru nefndar, er ekki
nema rúmlega að hálfu leyti
uppleysanlegt, og þess vegna
ekki nothæft í þessum tilgangi.
Aftur á móti er duftið, sem úr
síðamefndu vélunum fæst, að
öllu leyti uppleysanlegt og því
mjög hentugt til þessara nota.
Ég vildi því eindregið mæla
með, að hinar síðarnefndu vél-
ar yrðu keyptar nú í fyrstu,
svo hægt væri að framleiða
sem fullkomnasta vöru. Ef
mjólk eða undanrenna yrði
hinsvegar þurrkuð á fleirurh en
einum stað í landinu — eins og
allar líkur virðast benda til að
hægt verði að gera — mundi
vera nægjanlegt að nota við þá
framleiðslu vélamar af ódýrari
gerðinni, því hægt væri að nota
duftið úr þeim eingöngu til
blöndunar í mjöltegundir.
Notkun mjólkur og
undanrennudufts.
Það mun ekki ástæða að fjöl-
yrða um notkun mjólkurdufts
til þeira þarfa, sem það nú er
notað hér á landi, sem sé í
súkkulaði og ýmsan vaming úr
súkkulaði.
Notkun mjólkurduftsins til
að búa til úr því mjólk aftur,
hefi ég þegar minnzt á, og býst
ég við, að þar verði hægt að fá
nokkum markað fyrir það. Auk
þess er sennilegt, að það mundi
verða töluvert notað til heimil-
þarfa, þegar hægt verður að fá
það keypt í verzlunum eins og
aðra algenga matvöru.
Þessi markaður fyrir mjólk-
urduft mun þó ætíð verða nokk-
uð takmarkaður, og er ekki
ósennilegt, að hann yrði ca. 60
tonn á ári, en það samsvarar
ca. 0,5 millj. lítnun af ný-
mjólk.
En tillögur mínar gengu 1 þá
átt, að mjólkurdufti yrði bland-
að í hinar ýmsu mjöltegundir,
sem notaðar eru til manneldis,
og þannig bætt fæða alls al-
mennings í landinu.