Lesbók Morgunblaðsins - 12.08.1995, Blaðsíða 1

ORGUNBLAÐS
StofnuÖ 1925
27. tbl. 12. ágúst 1995 — 70. árg.
FRANSKA byltingin 1789. Eru einhver tengsl niilli pólitískra stórviðburða í Frakklandi
og hins risastóra eldgoss á Islandi?
LAKAGÍGAR: „Logandi standa í langri röð/ljósin á gígastjaka“,
segir í Áföngum Jóns Helgasonar. Sá gígastjaki hefur verið til-
komumikill, en skelfilegur, og olli kólnandi veðurfari og upp-
skerubresti í Evrópu.
Hörmungar
og hugarfar
afa náttúruhamfarir áhrif á samfélagsþróun?
Hvaða áhrif hefur sambúð við óblíð náttúru-
öfl og hamafarahætta á hugarfar, sálarlíf og
hegðun manna? Af hverju eru Islendingar svo
hjátrúarfullir sem raun ber vitni? Væru ís-
Þessi grein íjallar um
samspil hamfara og
mannlífs. Snemma þóttu
íslendingar svolítið
sérkennilegir og þungir á
bárunni og vel má vera
að sambýlið við
harðneskju náttúrunnar
eigi þar drjúgan hlut að
máli.
Eftir EYJÓLF MAGNÚS-
SON, PÉTUR HANNES
ÓLAFSSON og VIGNI
JÓNSSON.
lendingar hinir sömu ef þeir bygg)u við blíð-
ari aðstæður frá náttúrunnar hendi? Hafa
náttúruhamfarir á Islandi breytt gangi
mannkynssögunnar? Eru styrjaldir og ham-
farir af mannavöldum á einhvern hátt sam-
bærilegar náttúruhamförum? Hvernig eru
viðbrögð fólks sem lendir í náttúruhamför-
um og hvaða afleiðingar hafa slík áföll til
langframa? Hvernig ber að haga viðbúnaði
gagnvart hamförum og í hversu miklum
mæli er hægt að búa fólk undir að takast
á við slíkar uppákomur? Spurningum af
þessu tagi hafa menn verið að velta fyrir
sér í Menntaskólanum við Sund, í námsá-
fanga þar sem ólíkar fræðigreinar leiða
saman hesta sína og nálgast viðfangsefnin
frá víðari sjónarhóli en hin hefðbundna fag-
lega aðgreining býður upp á.
ÍSLAND OG
Náttúruhamfarir
Hvernig er veðrið í dag? er spurning sem
oft er á vörum landans. An þess að við ger-
um okkur endilega meðvitað grein fyrir því
er náttúran ofarlega í huga okkar íslend-
inga. Hvers vegna? M.a. vegna þess að nátt-
úruhamfarir eru óvenju tíðar hér landi. Veðr-
ið á reyndar ekki eitt hlut að máli, en ekki
aðeins hefut' afkoma þjóðarinnar verið mjög
háð veðurfari, heldur hefur saga hennar ver-
ið mörkuð stóráföllum sem því tengjast. Árið
1700 farast t.d. bátar með 156 mönnum á
einum degi þegar ofviðri brestur á. Þá hefur
Páll Bergþórsson veðurfræðingur fært rök
fyrir því að átök Sturlungaaldar — og þar
með endalok þjóðveldisins — megi að tals-
verðu leyti rekja til kólnandi veðurfars yfir
langan tíma, en slíkt telst til .hægfara nátt-
úruhamfara".
Eldgos, jökulhlaup, jarðskjálftar, hafís,
skriðuföll og snjóflóð hafa líka tekið sinn
toll. Nokkur dæmi: í Móðuharðindunum féll
fimmtungur þjóðarinnar, hundrað manns
misstu lífið í snjóflóðum á 17. öldinni, á 12.
öld 'iétust 30 manns í Suðurlandsskjálfta,
þrjátíu bæir fóru í eyði og á þriðja hundrað
manns missti heimili sín þegar Óræfajökull
gaus á 14. öld og áfram mætti lengi telja.
Segja má að enginn staður á landinu sé alger-
lega óhultur gagnvart ógn af hálfu náttúr-
unnar. Sú staðreynd hefur án efa sett sitt
mark á lundarfar landsmanna og lífsviðhorf.
En hversu djúpstæð og varanleg eru áhrif
hamfaranna, í hve miklum mæli hafa þær
mótað íslenskt samfélag? Annálar greina
stundum frá hamförunum sjálfum, en veita
takmarkaðar upplýsingar um félagslegar af-
leiðingar þeirra. Þar verður að geta í eyðurn-
ar.
Er Móðuharðindum
Að Fullu Lokið?
Sagt er að það hafi tekið Þjóðveija aldir
fremur en áratugi að jafna sig andlega eftir
hörmungar þijátíu ára stríðsins sem lauk
1648, en þá lét þriðjungur þjóðarinnar lífíð.
Sé það rétt má spyija hvort Móðuharðindin,
sem dundu yfír fyrir röskum 200 árum, sitji
á einhvern hátt enn í okkur íslendingum?
Sú spurning kann að virðast fjarstæðukennd,
en ef að er gáð má vera að hún eigi rétt á sér.
Erlendis hafa síðustu áratugi verið gerðar
margháttaðar rannsóknir á félagslegum af-
leiðingum náttúruhamfara og ein meginnið-
urstaðan er sú að áfallið sem þeim fylgir,
hugarvíl, spenna og kvíði geti búið með fólki
ævilangt ef það fær ekki viðeigandi aðstoð
og jafnvel smitast til afkomenda sem aldrei
upplifðu þessar hamfarir sjálfir. Það er einn-
ig rauður þráður í þessum rannsóknum að
fátæk samfélög séu mun lengur að rétta úr
kútnum en hin auðugri, ekki aðeins efnahags-
lega, heldur líka félagslega og andlega. Vel
stætt samfélag hefur miklu meiri möguleika
til andlegrar og efnahagslegrar endurreisnar
en fátækt samfélag. Þó að náttúruhamfarirn-
ar sem slíkar séu sambærilegar er mannfall-
ið að jafnaði mun meira í því síðarnefnda og
afleiðinga hamfaranna sér þar miklu lengur
stað, á meðan betur stæða samfélagið getur
afmáð flest eða allt sem minnir á þær á til-
tölulega skömmum tíma, a.m.k. á yfírborðinu.
íslendingar voru sannárlega fátækir og
vanmáttugir á tímum Móðuharðindanna og
lengi eftir að þau voru um garð gengin og
víst má telja að fylgifiskar náttúruhamfara
á borð við félagsleg og sálræn vandamál
hafa bæði verið langvinn og erfíð raun og
sett sitt mark á afkomendurna. Gísli Gunn-
arsson sagnfræðingur hefur reyndar talað
um „Móðuharðindi af manna völdum" og
skírskotar þá til þess að sjálfsköpuð fátækt
og vanþróun hafi gert þjóðinni þetta áfall
mun þungbærara en það hefði þurft að vera.
Nú á dögum eru íslendingar tæknilega og
efnahagslega betur búnir undir náttúruhamf-
arir en margar aðrar þjóðir. Enn í dag hafa
engar rannsóknir verið gerðar hér á landi á