Tíminn - 02.02.1945, Blaðsíða 4

4
TÓirVX. föstmlagiim 2. febr. 1945
9. hlað
Úr mínum bæjavdyvum
e Efíiv Karl í Koli
Tvœr stefnur.
Þrátt fyrir velmegun í land-
inu hækka alltaf skattar og
tollar. Væri lítið við því að segja,
ef fénu væri vel varið, en
ekki í eyðslu, sukk og ráðleysi.
Alltaf fjölgar reglugerðunum,
skýrslunum, nefndunum, lögun-
um og ýmiss konar flækjum
frá því opinbera. Allt er þetta að
verða svo flókið, umfangsmik-
ið og kostnaðarsamt, að vart er
neitt að verða rekandi í þjóð-
félaginu á heiðarlegan hátt.
Reynslan er farin að sýna það,
að þeim heiðarlegustu, sem,
eru stöðugt að reyna að fara eft-
ir settum lögum og reglum, er
mest refsað af þjóðfélaginu.
Þeir eru látnir bera hlutfalls-
lega mestar byrðarnar og látnir
mæta ýmis konar útgjöldum og
óþægindum fyrir að vera lög-
hlýðnir.
Ef menn reyna að vera ráð-
deildarsamir og leggja aura
sína í banka, þá er þeim
refsað með því að gera pen-
inga þeirra æ minna virði. Það
er líkast því sem þjóðfélagið
vilji helzt, að þegnarnir séu
ósjálfstæðir^fnalega, svikulir og
prettóttir og allt veltist áfram í
sukki og ráðleysi.
Vilja þá ráðamenn þjóðfé-
lagsins máske afnám eignarétt-
arins, eintóma öreiga og algerð-
an ríkisrekstur?
Ef það er ætlunin, þá er þetta
framferði, sem nú á sér stað,
prýðilegt hjá þeim.
En er ekki tími til kominn áð
athuga betur hvert stefnir?
Stefnurnar virðast tvær í
höf uðdráttum:
1. Halda áfram eins og nú
horfir, þar til borgaralegt þjóð-
félag er úr sögurini og algerður
ríkisrekstur er tekinn við, all-
ir orðnir aigerðir öreigar og
þægir þjónar einhverrar valda-
klíku — máske harðstjórnar-
klíku —, sem þá tekst að hafa
völdin,
2. Endur-oæta þetta þjóðfélag:
Fækka lögunum, reglugerðun-
um, ákvæðunum, nefndunum
og öllu tildrinu og „humbuginu",
fækka ónýtu starfsliði, er hang-
ir uppi á almanna kostnað, og
lækka þá skattana, tollana og
allar álögur, sem halda tildrinu
uppi, 'en styðja aftur á móti
að því, að sem allra flestir ein-
staklingar séu efnalega sjálf-
stæðir, frjálsir og félagslyndir.
Og slíkir menn byggi svo upp
fyrirmyndar þjóðfélag, þótt lítið
sé, í stað þess hrófatildurs, er
nú virðist vera að þróast í
landinu.
Dýrtíifin.
Mikið er búið að skrafa og
skrifa um dýrtíðina — verðbólg-
una — síðan hún fór að verða
áberandi. Þrátt fyrir ókosti
hennar, sýnist mér nú úr mín-
um bæjardyrum, að flestir ís-
lendingar hafi grætt á henni,
fram á sumarið 1942, þegar
frá eru skildir sparifjár-
eigendur og ýmis konar sjóðir.
En þeir hafa orðið fyrir stór-
skaða og ranglæti alveg frá
stríðsbyrjun. Aftur á móti hafa
skuldir þeirra skuldugu t. d.
nær því „gufað upp“ og pen-
ingaeign almennings stóraukizt,
a. m. k. í krónutölu. En þrátt
fyrir „kosti“ dýrtíðarinnar hef-
ir hún risið ískyggilega hátt
síðustu árin.
Aðal skuggaHlið dýrtíðarinn-
ar er það, að við skulum ekki
draga úr henni nú, er líður að
stríðslokum. Óðum nálgast þeir
tímar, að við íslendingar þurf-
um að keppa við aðrar þjóðir
með verðlag á vörum, og þá er
beinn voði fyrir dyrum að vera
með tvöfalt eða þrefalt kostn-
aðarmeiri framleiðslu heldur en
aðrir. Að við íslendingar köm-
umst framar í tækni og nýsköp-
un heldur en aðrar þjóðir og
getum því framleitt ódýrara, er
auðvitað argasta blekking, sem
blekkingasmiðunum dettur ekki
í hug að trúa sjálfum.
Nú undir stríðslokin er það
veigamesta öryggið fyrir fram-
tíðina að færa allt verðlag nið-
ur að því, sem gerist hjá'við-
skiptaþjóðunum. Bændur kröfð-
ust ekki á s. 1. hausti nærri 10%
af afurðaverði því, sem þeim
bar. Næsta sporið ætti að vera,
að við, sem eitthvað eigum, lát-
um 10—20% af eignum okkar,
a. m. k. því sem þær hafa hækk-
að í stríðinu. Svo ættu allir
launamenn að gefa eftir 5—10%
af launum sínum í krónutölu.
Allir þeir, sem fást við kaup-
sýslu, að lækka álagninguna,
húseigendur húsaleiguna, bænd-
ur kæmu aftur með lækkun o.
s. frv. Allt þetta væri gert til
þess að lækka verðlagið, en ekki
til bess að fylla eyðsluhít lands-
stjórnarinnar. Þá ættu skatt-1
arnir að geta lækkað og allur
tilkostnaður, sem verður óbæri-
legur við allan rekstur, þegar
fiskverðið lækkar verulega ytra
og herliðið hverfur úr landi.
a
Nú ættu allir fslendingar að
sameinast um það, að snúa ofan
af dýrtíðarsnældunni og standa
svo eftir efnaðir og þróttmiklir
til nýrra átaka og umbóta í stað
þess að búast má við, að flest
verði að engu og lendi í bágind-
um og basli, gengishruni og fá-
tækt, ef flotið er áfram að feigð-
arósi eins og nú horfir.
Sveitir og haupstaSir.
Fátt finnst mér leiðinlegra í
þjóðlífinu en þessi sífelldi met-
ingur og krytur milli sveita- og
bæjamarfna. Blómlegar sveitir
og velmegun og glæsibragur
bæjarbúa ætti að vera fagnað-
ar- og kappsmál allra íslend-
inga. Sérstök ánægja ætti þó að
vera öllum, að höfuðstaðurinn
bæri af um glæsileik og hver^
konar menningu. Þar væru
víðir og góðir leik- og íþrótta-
vellir (sem ennþá vantar að
mestu); þar væri góð sundhöll
(eins og nú er); þar væru góð
íþróttahús, leikhús og sam-
komuhús; þar væri gott nátt-
úrugripasafn, forngripasafn,
listasöfn og bókasöfn í vegleg-
um húsakynnum; þar væru
skemmtigarðar og hreinar og
góðar götur; þar væ’ru traustir
atvinnuvegir. Þar væru þó fyrst
og fremst myndarlegir, kurteis-
ir og frjálsmannlegir og á allan
hátt menningarlegir íbúar.
Og eins ætti að vera bæjarbú-
um fagnaðarefni, að í sveitun-
um byggju sem flestir við góð
kjör. Þar væru sem flest
„bændabýlin þekku“, „dreifð
yfir tún og grænar grundir."
Hafa ekki flestir kaupstaða-
búar tekið eftir því, þrátt fyrir
hina miklu örðugleika, sem víða
eru í sveitunum, hve gott er fyr-
ir börn og unglinga að alast þar
upp. Húsdýrin, til dæmis lömb-
in, folöldin, kálfarnir, hvolp-
arnir og allt annað — hve það
er hrífandi fyrir börnin að alast
upp með þessu? Starfssviðin eru
alls staðar úti í hinni lifandi
náttúru. Á sumrin: lækir, ár og
vötn með silungum og stundum
löxum líka; fossar, brekkur og
hvammar, blóm og margs konar
fjölbreytni. Á vetrum: skíða-
brekkur, skautasvell, snjókaflar
til þess að byggja úr snjóhús og
snjókerlingar, skepnuhirðingin
o. s. frv. „Þá er það bóndabær-
inn, sem ber af öllu þó,“ kvað
skáldið.
Sveitamennirnir og bæjarbú-
arnir ættu að hætta þessu sí-
fellda narti hver í annan og1
fagna því, ef þeir gætu orðið
eitthvað til liðs hvor öðrum. |
Blómlegir kaupstaðir og kaun-
tún og vei byggðir sveitabæir á
fögru og vel ræktuðu túni, það
á að vera framtíðarhugsjón
allra góðra íslendinga.
íhald.
Það er til tvenns konar íhald.
Annað auðkennist á því, að það
vill halda í gomul verðmæti og
varðveita þau. Það vill vera
traust, bæði í viðskiptum og
framkvæmduui, — varkárt í
orðum og gerðum. Á þessum
kostum hefir einkum borið mik-
ið hjá enska íhaldinu.
Jón Þorláksson var forustu-
maður að því að kalla íhalds-
flokkinn íslenzka íhaldsflokk.
Hans stefna bar líka ýmsa
kosti. Hann vildi hækka sem
mest verðgildi peninganna og
gerði það — reyndar meira
heldur en mörgum þótti heppi-
legt þá. Hann vildi traustleika
í fjármálum og kosta kapps um
að eyða ekki miklu að óþörfu úr
þjóðarbúinu. Jón vildi ýmsar
framfarir, er hann trúði á að
yrðu til heilla, eins og t. d. járn-
braut austur á Suðurlandsund-
irlendið o. s. frv.
En þeir, sem eru arftakar að
völdum í flokki Jóns Þorláks-
son^r, virðast vera alveg á gagn-
stæðri skoðun um margt. Þeir
vilja reyndar halda í sérrétt-
indi sín eins og Jón og auka
möguleikana á óhóflegri fjár-
söfnun einstakra manna, yfir-
gang þeirra og auðdrottnun En
til þess að koma því höfuðmark-
miði sínu fram, fara þeir allt
öðru vísi að heldur en Jón Þor-
láksson. Trylltar „spekúlasjón-
ir“ auðkenna aðalarftaka Jóns.
Þeir hika ekki við að stofna
gjaldeyri þjóðarinnar í hrein-
an voða í stað þess, að Jðn lagði
áherzlu á að treysta hannoggera
verðmeiri. Þeir hika ekki við að
kasta fyrir borð því, sem ís-
lenzkt er, gamalt og gott. Þeir
hika ekki við að gera bantíalag
við þá, sem þekktastir eru fyrir
að lafa aftan í framandi er-
lendum stórveldum. í staðinn
fyrir að Jón barðist af alefli fyr-
ir því,' að koma járnbraut á
austur yfir heiði, berjast arftak-
ar hans fyrir að tefja eða eyði-
leggja eitthvert mesta þarfamá!
allrar jarðræktar í landinu:
áburðarverksmiðj una.
Nei, arfakar Jón Þorlákssonar
ætla að verða frægir fyrir að
halda helzt i hvers konar ósóma.
Skyldi ekki nokkuð mörgum
hyggnari mönnum Sjálfstæðis-
flokksins gremjast inn á sér hin
algerða kollsteypa, sem flokkur
þeirra hefir tekið undir forustu
Ól. Th. og hans líka?
(Framhald á. 7. síðu)
„GÖNGU-HRÓLFUR" sendir Bað-
stofuhjalinu langan pistil. Kennir þar
ýmsra grasa. Kaflar úr pistlinum fara
hér á eftir.
„HVOR ER BETRI, bjartsýni eða
svartsýni? Um þetta heyrði ég oft
þráttað á unglingsárum mínum. Þetta
hefir líka verið algengt umræðuefni
á málfundum, í ungmennafélögum og
nemendafélögum í skólum. Og nú á
tímum ber það oft á góma manna í
milll. — — —
ÉG HELD að bjartsýni sé góð, þ. e.
a. s. eins og ég skil það orð. Sumir
segja, að hún lengi lifið. Aðrir segja:
Bezt að búast við illu. Hið góða skaðar
ekki. En í rauninni getur þetta farið
saman að mínum dómi. Menn geta
búizt viö illu, en treyst því, að þeir
muni spjara sig eigi að síður. Bjart-
sýni er í því fólgin að láta ekki erfið-
leika eða slæmar horfur trufla jafn-
vægi hugans eða valda vonleysi. En
það er rangt, að blanda bjartsýni
saman við oftrú, glámskyggni og and-
varaleysi. Það er ekki eðlileg bjartsýni,
að geta ekki hugsað sér harðan vetur
eða aflabrest á sjó. Og það er ekki
eðlileg bjartsýni, að telja sér trú um,
að ekkert þurfi fyrir lífinu að hafa
í annarri heimsálfu. ,
HÉR Á LANDI hafa margir hvatt
til bjartsýni á undanförnum árum.
Kom það eigi sízt fram um það leyti,
sem lýðveldið var stofnað s. 1. sumar.
Þjóðin var þá hvött til að trúa á gull
og græna skóga og til hennar talað
eins og hún kæmi nú úr myrkrastofu
út á víðan völl, þar sem sól skín í heiði
og framtíðin angaði af blómum. Um
þetta var margt fagurlega mælt, en
sumt vel og viturlega. Þó þykir mér
hér vera undantekning á, og vil ég
víkja að henni fáum orðum.
EINNI STÉTT MANNA hefir af
ýmsum verið predikuð svartsýni á
framtíð sína, a. m. k. nú á síðustu
tímum. Ég á þar við bændastétt lands-
ins. Sumir menn virðast örvænta um,
að landbúnaöur geti haldið áfram að
vera meðal aðalatvinnuvega hér á
landi. Þeir vekja athygli á því, að
landið sé hart, samanborið við önnur
lönd. Þeir segja, að íslenzkar landbún-
aðarvörur verði ekki samkeppnisfærar
á heimsmarkaðinum og jafnvel ekki
í sínu eigin landi. Þeir segja, að menn
eigi ekki að leggja vinnu sína í að
elta fé út um holt og heiðar. Þeir segja,
að þjóðinni sé betra að safnast saman
á sjávarströndinni og lifa á hinum
óþrjótandi auðæfum hafsins. Þeir
segja, að þá geti íslendingar orðið rík
þjóð og veitt sér öll lífsins þægindi.
Þeir segja, aö við höfum ekki efni á
að byggja landið. MÖrgum bóndanum
kann að verða svarafátt, þegar svo
nýstárlegum kenningum er haldið
fram. Mörgum kann að virðast, að
naumast myndi slíkt á orði haft af
þjóðkunnum mönnum, nema þeir hefðu
áður fullvissað sig um, að hvergi skorti
rök. Er það þá óeðliiegt, þó að ein-
hverjum finnist jörðin skríða undan
fótum sér og glati trausti á framtíð
sína? Það er því vel, er merkir menn
gera^jt til að tala um þessi mál í öðrum
tón og benda á staðreyndir, sem hin-
um sést yfir í svartsýnishjali sínu.
HJÁLMAR BJÖRNSSON, Vestur-ís-
lendingur, er dvaldi hér á landi og
mörgum er að góðu kunnur, hefir
skrifað eftirtektarverða grein um ís-
land í timariti Norðurlandabúa vestan
hafs. Þessi maður er þaulkunnugur
viðskiptum og sésstaklega landbúnað-
arframleiðslu í hinni frjósömu Vestur-
álfu, og hann er einnig kunnugur hér.
Hann segir berum orðum, að sumir
menn hér geri of lítið úr þýðingu ís-
lenzks landbúnaðar. Hann segir, að
þeir gangi fram hjá því, að landbún-
aður sé grundvallaratriði í fjármálum
flestra þjóða. Hann segir, að þeir gangi
einnig fram hjá því, að íslendingar
fái aðalfæðu sína frá landbúnaðinum.
Hann bendir á, að ekki megi treysta
á sjóinn eingöngu. Fiskframleiðsla sé
um allan heim nokkuð stopull atvinnu-
vegur, eins og glöggt hafi komið fram
á íslandi á kreppuárunum fyrir styrj-
öldina. Það, sem fyrir honum virðist
vaka, er, að þjóðin þurfi að eiga sem
fjölbreyttast atvinnulíf, að þjóðarbú-
skapurinn þurfi að „standa á mörgum
fótum" eins og Egils saga segir um
búskap Skallagríms.
PÁLL ÞORSTEIN SSON alþingis-
maður hefir nýlega vakið athygli á
ýmsu því, er verða mætti sveitunum
til styrktar á komandi árum í sam-
bandi við nútímatækni. Hann bendir
þar m. a. á, að framfarir í samgöng-
um á landi og í lofti séu að verða svo
miklar, að vegalengdir muni í fram-
tíðinni skipta mik'u minna máli en
fyrr og þá einnig hér innanlands.
Honum þykir ekki ólíklegt, að þessar
framfarir kunni að reynast svo miklar
og kostnaðarlítið að njóta þeirra, að
ókostir vegalengdanna hverfi til mik-
illa muna, en kostir landsbyggðdtinnar
njóti sín hins vegar eftir sem éður,
og þó með fyllri árangri. Margt fleira
ræðir hann um framtíðarmöguleika
sveitanna, sem hér verður ekki rakið.
Þetta var hressandi grein og skynsam-
leg. Mér kæmi elud á óvart, þó að
nútímatækni yrði til að efla sveita-
byggðina, en ekki til að gera hana
úrelta, ef rett er á haldið — -----.“
SVONA HUGSAR „Göngu-Hrólfur.“
Ýmislegt fleira hefir hann'til málanna
að leggja, en við þetta mun nú sitja
að sinni. Ljúkum við svo þessu tali í
dag. Heimamaður.
voru stórhuga umbótamenn, en
heldur stríðlyndir. Fyrir því
sagði Jón af sér rektorsstörfum,
Hann komst í kynni við ýmsa
menn í kirkjustjórnarráðinu,
skýrði þeim frá -kirkju- og
skólamálum landsins og kvað
margt ganga hér á tréfótum í
þeim greinum, svo sem var.
Hugði hann þeim betur borgið,
ef danskir menn eða norskir
yrðu settir á biskupsstólana, og
fleiri voru tillögur hans miður
þjóðlegar, en eigi skorti um-
bótaáhugann. Ráðið tók nú þessi
mál til rækilegrar íhugúnar og
ráðgaðist við Jón rektor, en eigi
þótti unnt að hefja umbætur,
fyrr en þau hefðu verið rann-
sökuð nánar. Steinn Jónsson,
biskup á Hólum, lézt 3. des. 1739.
Var þá frestað að skipa þangað
nýjan biskup, en í stað þess á-
kveðið að senda hingað eftirlits-
mann, er skyldi kynna sér vand-
lega trú-, kirkju- og skólamál í
öllum greinum um allt land.
Jafnframt var honum falið bisk-
upsvald í Hólabiskupsdæmi.
Fyrir valinu varð Ludvig Harboe,
sóknarprestur að kastalakirkju
í Kaupmannahöfn. Hann var þá
32 ára (f. 1709), vel menntaður
og hafði orðið fyrir miklum á-
hrifum af heittrúarstefnunni.
Jón rektor skyldi verða honum
til aðstoðar sem túlkur og ritari.
Það þótti miklum tíðindum
sæta, er hingað spurðist um
þessa fyrirætlun, enda höfðu
slíkir eftirlitsmenn aldrei verið
sendir hingað síðan í kaþólsk-
um sið. Alls konar hviksögur
komust á kreik um erindi þeirra.
Sagt var, að Harboe ætti að
koma á nýjum kenningúm, en
kollvarpa fornri trú og siðgæði.
Níðrit gekk á milli manria þess
efnis, að Harboe væri heiðinn.
Prestar höfðu beyg af honum,
sökum þess að sagt var, að hann
mundi tala við þá grísku, og þeir
þóttust lítt við búnir, ef hann
tæki að grennslast eftir þekk-
ingu þeirra í fræðunum. Þeir
Harboe og Jón rektor fengu því
heldur kaldar viðtökur, er þeir
komu þingað sumarið 1741,
einkum á biskupssetrinu Hólum,
þar sem þeir áttu að hafa að-
setur. En viðhorfið breyttist
skjótt, er menn komust að raun
um, að sögurnar um tilgang
ferðarinnar voru uppspuni einn
og öll framkoma Harboes bar
vitni um mikla mannúð og mildi,
þótt hann væri fastlyndur og
einarður maður. Varð hann því
brátt vinsæll. Hins vegar var
Jón rektor heldur óvinsæll, enda
var honum kennt um upptök
fe.rðarinnar. Hann var einnig
strangur og stirðlyndur og vildi
láta Harboe beita hörku. Varð
samkomulag þeirra þvi eigi sem
æskilegast fyrst í stað, en fór
batnandi.
Harboe komst skjótt að raun
um, að margt var í hinni mestu
óreiðu í Hólabiskupsdæmi. Hús
staðarins voru nærri kolfallin
og innstæðan úr sér gengin,
bæði kvikfé og húsbúnaður.
Ráðsmaður stólsins lét allt reka
á reiðanum. Að ráði Harboes
voru Skúla Magnússyni, síðar
landfógeta, því falin ráðs-
mannsstörfin haustið 1741, og
reyndist hann hinn röggsamasti
í hvívetna. Skjöl stólsins voru
í mikilli vanhirðu og sum fund-
ust ekki. Varði Harboe löngum
tíma í að koma þeim í röð og
reglu. Latínuskólinn var í al-
gerri niðurníðslu. Kennslubæk-
ur og kennsluaðferðir voru úr-
eltar og skólaagi horfinn. Þá
hafði Sigurður Vigfússon, er
kallaður var íslandströll, verið
rektor í 17 ár og var þó með
'öllu óhæfur sökum vanþekking-
ar og skilningsleysis á skóla-
málum. Með lagni fékk Harboe
Sigurð til þess að segja af sér
og réð í staðinn fyrir rektor
Gunnar skáld Pálsson, bróður
Bjarna, er síðar varð land-
læknir.
Fyrsta veturinn, er Harboe
dvaldist að Hólum, fékk hann
svo góða þekkingu í íslenzku, að
hann skildi hana vel á bók og
tal manna, en lengstum var
honum ótamt að tala íslenzku,
enda gerði hann það eigi, nema
hann væri til neyddur. Þó varð
honum mikil stoð í þeirri þekk-
ingu, er hann hóf eftirlitsferðir
sínar um landið. Sumurin 1742
og 1743 fór hann um allt Hóla-
biskupsdæmi og heimsótti
hverja höfuðkirkju. Þangað
stefndi hann sóknarmönnum og
mönnum úr útkirkjusóknum.
Hlýddu menn því kalli heldur
vel, að nokkru leyti fyrir for-
vitni sakir. Hann kynntist öllum
nróföstum og prestum biskups-
dæmisins og frétti bæði þá og
sóknarmenn um hagi hverrar
sóknar og sambúð presta við
söfnuði sína. Hann kynnti sér
skyldurækni presta i embættis-
störfum og lét þá alla predika
og spyrja börn og unglinga út úr
kristnum fræðum.Víða þótti hon
um pottur brotinn í andlegum
efnum vegna vanþekkingar
presta, hirðuleysis og drykkju-
skapar. Þó vék hann enguu;
presti frá, en bauð einum, sem
ófær þótti vegna fáfræði og
vanrækslu, að taka sér aðstoðar-
prest. Marga presta tók hann
tali einslega og hvatti þá í bróð-
erni til að bæta ráð sitt. Mun
þeim hafa þótt hann sýna meiri
mildi og umburðarlyndi en þeir
höfðu vænzt. Hins vegar hefir
Harboe vafalaust tekið þar
skynsamlegasta ráðið. Þess
var enginn kostur að fá þegar
í stað sæmilega presta í stað
allra þeirra, sem voru starfi sínu
lítt vaxnir, og á þennan hátt
losnaði hann við ófrið og deil-
ur, en vann. sér vinsældir allra.
Svo er og sagt, að mjög hafi
skipt um til hins betra við eftir-
litsferðir Harboes í Norðurlandi
og hafi prestar síðan rækt
miklu betur ýmis störf sín,
einkum barnafræðslu og hús-
vitjanir, er Harboe hafði mjög
brýnt fyrir þeim.
Jón Árnason, biskup í Skál-
holti, lézt 8. febr. 1743, án þess
að þeir Harboe hefðu nokkurn
tíma hitzt. Þá var einnig frestað
að skipa nýjan biskup þar, en
Harboe veitt biskupsvald yfir
Skálholtsbiskupsdæmi, unz hann
hefði lokið eftirliti sínu. Hafði
hann þá biskupsvald um land
allt. Sumurin 1744 og 1745 fór
Harboe um allt Skálholtsbisk-
upsdæmi, en hafði þó hraðan
á. Honum hafði verið veitt bisk-
upsembætti í Niðarósi 1743, og
vildi hann því komast sem fyrst
utan. Stefndi hann prestum og
próföstum til fundar við sig á
nokkrum stöðum í hverjum
fjórðungi, en sótti ekki heim
hverja höfuðkirkju eins og
nyrðra. Var honum nú miklu
betur tekið, eftir að ljóst var
orðið, hver ágætismaður hann
var. Menntun og siðferði klerka
og almennings mun hafa verið
svipað í Skálholtsbiskupsdæmi
og nyrðra, en þó virðist lestrar-
kunnáttan hafa verið minni.
Hins vegar hafði skóla og stað
í Skálholti verið haldið miklu
betur við en á Hólum, enda
höfðu flestir Skálholtsbiskupar
um langa hríð verið skörungar
og dugnaðarmenn, en Hólabisk-
upar hver öðrum lélegri um
nærri því aldar skeið.
Þeir Harboe biskup og Jón
rektor fóru utan sumarið 1745
eftir fjögurra ára dvöl hér á
landi. Þá voru skipaðir biskup-
ar af nýju, Halldór Brynjólfs-
son að Hólum (1746) og Ólafur
Gislason að Skálholti (1747),
báðir að ráði Harbóes. Hvorugur
þeirra reyndist þó neinn skör-
ungur, og Ólafur hafði ekki í
háskóla numið, en á öðrum betri
þótti ekki völ. Má nokkuð af því
ráða, hve íslenzka klerkastéttin
var orðin lítilsigld um þær
mundir. Þó voru til ýmsir vel
lærðir og mikils háttar klerk-
ar, t. d. Finnur Jónsson í Reyk-
holti, síðar biskup, er gengið var
fram hjá, sennilega mest vegna
þess, að Harboe þótti þeir ekki
hafa lifað nógu vel í anda heit-
trúarstefnunnar.
Kirk’justjórnarráðið fylgdist
vel með störfum Harboes úti
hér, enda sendi hann því skýrsl-
ur jafnóðum og bar fram tillög-
ur til umbóta. Þegar Harboe
kom hingað 1741, var ferming-
artilskipunin, er gefin hafði
verið út handa Dönum 1736,
send hingað meff honum og lög-
boðið, að eftir henni skyldi einn-
ig farið hér. Ferming hafði
tíðkazt hér í lúterskum sið síð-
an á dögum Guðbrands biskups,
en nú var hún fyrst gerð að
skyldu. 1635 hafði klerkum ver-
ið skipað að láta öll börn á ís-
landi læra fræði Lúthers hin
minni utan að og spyrja yau út
úr þeim, en allmikill misbrestur
hafði á því orðið, að þeirri skip-
un væri hlýtt. Nú skyldi úr því
bætt, og 1741 var sent hingað
með Harboe fræðakver eftir
Eirík Pontoppidan Sjálands-
biskup og boðið, að börn skyldu
látin læra það undir fermingu,
en ekki önnur kver. Halldór
Brynjólfsson hafði snúið kveri
þessu, sem kallað var „Ponti“, á
ísienzku, er hann sóttist eftir
Hólabiskupsdæmi við lát Steins
biskups, og var það prentað í
Höfn 1741. Þýðing þessi'var síð-
ar nefnd „Rangi-Ponti“ sökum
villna, og fékk Harboe síra
Högna Sigurðsson (Presta-
Högna) til þess að snúa kverinu
af nýju.. Sú þýðing var prentuð
í Höfn 1746 og var notuð um
langan aldur. Harboe og Jóni
biskupi Árnasyni var boðið að
sjá um, að fyrirmælunum um
fermingu og barnafræðslu væri
fylgt, og virðast þau efeki hafa
mætt neinni sérstakri mótstöðu.
(Framh.)