Tíminn - 01.10.1946, Blaðsíða 2

2
TÍMIM, þrigjiidaginn 1. okt. 1946
177. bla«
Þorkell Jóhannesson prófessor:
Menntaskólabókin
Minningar úr menntaskóla. Ritstjórar Ármann
Kristinsson og Friðrik Sigurbjörnsson XVI + 456 bls.
Rvík 1946.
SEXTUGUR
Hafliði Guðmundsson
bóndf í Búð í Þykkvabæ
Þriðjudugur 1. okt.
SAMNINGSMALIÐ
Morgunblaðið hefir nú bogn-
að fyrir staðreyndum í samn-
ingsmálinu við Bandaríkin.
Það viðurkennir nú, að samn-
ingurinn þurfi endurbóta og
athugunar við og það sé sjálf-
sagt að breyta honum.
Fyrir nokkrum dögum hafði
Mbl. það eftir forsætisráðherr-
anum, að það væri grundvallar-
misskilningur hjá Hermanni
Jónassyni, að réttindi íslands
væru ekki nægilega tryggð sam-
kvæmt samningsuppkastinu.
í samræmi við þessa fullyrð-
ingu hefir Mbl. haldið því fram,
að Bandaríkin séu algerlega
fallin frá öllum kröfum um
landsréttindi, það sé algerlega
á valdi íslenzku ríkisstjórnar-
innar hve margir Bandaríkja-
menn dvelji á flugveliinum og
þeir verði að öllu undir íslenzk-
um lögum.
Nú er það þó farið að tala um
að setja ætti í samninginn skýr
og greinileg ákvæði um að ís-
land hafi fullveldisrétt varð-
andi öll umráð og rekstur flug-
vallarins.
Blaðið segir nú samt, að þessi
ákvæðí séu öll glögg í skýring-
um forsætisráðherrans, en það
er nú að skilja, að tryggara muni
þjóðinni þykja, að hafa þau
skjalfest og glögg í samningum,
heldur en aðeins í munnlegum
skýringum ráðherrans.
Framsóknarmenn hafa bent á
leiðir í þessu máli. Þeir vilja
glöggan og greinilegan samning,
sem ekki þarf langar útskýr-
ingar. Þeir vilja, að íslending-
ar semji við Bandaríkin um
lendíngarrétt á Keflavíkurflug-
vellinum á þeim grundvelli, að
rekstur vallarins sé á valdi og
á|jyrgð íslendinga og allir
starfsmennirnir séu í íslenzkri
þjónustu, en Bandaríkin greiði
fyrir þetta hóflegt gjald, svo að
völlurinn beri sig.
Fulltrúar Framsóknarflokks-
ins í utanríkismálanefnd hafa
lagt fram tillögu á þessum
grundvelli. Það má e. t. v. segja,
að ekki muni miklu á þessu og
skýringum Ólafs Thors og þar
sem ætia má, að þær túlki það,
sem talað hefir verið um og
fyrir samningsaðilunum vakir,
þó að ekki hafi heppnast að
segja það glöggt og ótvirætt,
standa allar vonir til þess að
samkomulag geti orðið.
Þó er ekki hægt að ganga
framhjá því, að samningsupp-
kastið gerir ráð fyrir amerísk-
um rekstri og amerískum
starfsmönnum í Keflavík, og
þeir eigi að búa við tollfrelsi og
ýmislegar undanþágur. Myndi
það allt verða hreinna og
gleggra, ef flugvallarreksturinn
væri allur íslenzkur og undir
íslenzkri stjórn.
Það hefir unnizt á í þessu
máli, að samningurinn er tek-
inn til endurskoðunar. Og því
skyldi hann þá ekki verða færð-
ur til samræmis við óskir ís-
lendinga, fyrst þær geta fallið
saman við óskir Bandaríkja-
manna?
Ef breytingartillögur Fram-
sóknarmanna verða teknar til
greina, fær þetta mál góða
lausn.
Keflavíkurflugvöllurinn verð-
ur rekinn undir íslenzkri stjórn
og verður alþjóðlegur flugvöll-
ur, sem Bandaríkin hafa af þau
not, sem þau þurfa, vegna her-
námsskyldunnar i Þýzkalandi.
Kostnaðurinn við völlinn verð-
1. október 1846 var hið nýja
hús latínuskólans í Reykjavík
vígt með hátíðlegri athöfn, en
kennsla hófst þar rúmri viku
síðar. Þessa afmælis var
minnst hátíðlega 16. júní í
sumar, er 100. stúdentaárgang-
urinn var brautskráður úr
skólanum. Og þess mun aftur
minnst eftir fáa daga, þegar
skólinn verður settur, að liðn-
um réttum hundrað árum frá
vígslu skólahússins og fyrstu
skólasetningu. Nemendur skól-
ans hafa nú látið prenta bók
eina allmikla og veglega í
minningu aldarafmælis skól-
ans. Þessi bók var mér send
fyrir skemmstu með tilmælum
um, að ég skrifaði nokkur orð
ur greiddur af þeim, sem nota
hann og einkum þurfa hans
með. íslendingar hafa skýlausan
umráðarétt yfir landi sínu.
Hér gilda ein lög fyrir alla eins
og t. d. hefir verið við Reykja-
víkurhöfn öll stríðsárin, þó að
Bretar og Bandaríkjamenn
hefðu þar mikla starfsemi.
Það munu margir verða fyrir
vonbrigðum af Mbl. og mönn-
um þess, ef málið verður nú
ekki leyst á þennan hátt. Þetta
er einmitt í fyllsta samræmi við
anda þess, sem Mbl. segir að
vakað hafi fyrir þeim, sem upp-
kastið gerðu. En það er óneitan-
lega betri útfærsla og fram-
setning á rétti íslendinga. Það
er líka Mbl. sjálft farið að við-
urkenna.
Þjóðviljinn spyr á sunnudag-
inn, hvort íslendingar eigi að
lifa á því, að horfa á banda-
rískar flugvélar. Sú grein er
undirskrifuð útvegsmaður. Þar
er því haldið fram, að við eigum
ekki að standa í þessum samn-
ingum við Bandaríkin, því að
Rússar og leppríki þeirra vilji
kaupa framleiðslu okkar góðu
verði.
Tíminn varar sérstaklega við
svona spillingu. Þetta er gamla
sagan um asnann og gullklyfj-
arnar og þann, sem selur rétt
sinn fyrir mat. Ef menn finna
lykt af æti þá setja þeir það
ofar landsréttindum og öllum
þjóðlegum viðhorfum.
Þessi nafnlausi blaðamaður
Þjóðviljans víll láta þjóðina fá
markaði í staðinn fyrir þennan
samning, — mat fyrir lands-
réttindi. Það eru svoleiðis
menn, sem yfirgangsríki og á-
sælnismenn þurfa, til að þiggja
mútur sínar. Þannig menn voru
það, sem luku borgarhliðunum
upp fyrir gullklyfjum Filippusar
Makedoníukonungs og förguðu
frelsi grístyra borgarríkja.
Þannig menn eru alls staðar eit-
ur í sjálfstæðum smáríkjum.
Þannig menn verður íslenzka
þjóðin að varast, ef hún vill
lifa og vera til.
Það er skyldugt að leita mark-
aða fyrir framleiðslu íslendinga
og selja hana sem bezt. En það
er óskylt mál öllum samning-
um um lendingarrétt o. þ. h. Það
má alls ekki blánda því saman.
Ef til vill er sú hætta mest í-dag,
að of margir samþegnar okkar
mæni ósjálfstæðum huga til
voldugra landa í fjarlægð í von
um mat og peninga þaðan. En
stefna íslands í utanríkismál-
um má ekki miðast við neina
mútusamninga, heldur heilbrigð
og heiðarleg viðskiptalögmál.
Því einu fylgir framtíðarheill.
um hana fyrir lesendur Tímans.
Ég vildi ekki skorast undan því,
enda þótt ég hefði nauman
tíma til slíks. Og að sjálfsögðu
ætti ég að sjá ærin missmíði á
því ráðlagi að setjast niður og
skrifa um bók, sem ég hefi ekki
lesið, er lestur geti heitið, aðeins
flett lauslega. Hefði ég nokk-
urn tíma setið kennslustund í
menntaskólanum, sem ég reynd-
ar aldrei gerði, myndi ég sjálf-
sagt geta jafnað slíku athæfi
til þess, er ég eða einhver góður
félagi minn varð að ganga upp
á „gáfunum“ einum saman,
hafandi vanrækt að lesa undir
tímann, en um slíkar svaðil-
farir má margt lesa í Minning-
um úr menntaskóla. Lærdóm-
ur sá, er fæst með því að fletta
bókum lauslega, mun yfirleitt
reynast haldlítill á prófum. En
ef til vill nægfr hann að þessu
sínni til þess, sem hér skiptir
mestu máli, að gefa lesendum
blaðsins nokkra hugmynd um
afmælisrit menntaskálanem-
endanna, vekja athygli á því
og jafnvel ofurlitla forvitni,
sem leiða kynni til meira eða
minna gálauslegra bókakaupa á
næstunni. Verði svo einhver
fyrir vonbrigðum, sem títt kann
við að bera um bókakaup, sem
þannig er til stofnað, þá er hér
bót í máli. Ágóðinn rennur sem
sé til styrktar fátækum nem-
endum menntaskólans. Og án
þess að ég vilji gerast spámaður,
þá ætla ég, að óhætt sé að láta
skína í það, að hagnaðurinn
muni drjúgur verða, af laglega
er á haldið.
Því að þetta er stór og falleg
bók og hér er margt bráð-
skemmtilegt. og ærið fróðlegt.
Hér rita 57 höfundar 58 grein-
ar og k;v8eði, allt meira eða
minna þjóðkunnir menn,nema
kannske þeir yngstu, sem verða
það þá væntanlega hér með.
Gamlir og ungir nemendur
menntaskólans munu að sjálf-
sögðu öðrum fremur hafa
ánægju af að lesa bókina, en
því næst allir aðrir, sem gaman
hafa af sögu. Því að reyndar er
þetta saga, rituð með nokkuð
sérstökum hætti, samhengislít-
ið og ekki án nokkurra endur-
tekninga, en fjörlega og hisp-
urslaust yfirleitt. Hér er skóla-
vistinni á ýmsum tímum lýst,
kennurum skólans, kennslunni
og félagsskap nemenda. Sumt
gamalkunnugt, sumt nýstárlegt.
Ég hefi haft einstaklega gam-
an af að blaða í þessari bók. í
henni speglast saga þjóðarinn-
ar með einkennilegum hætti,
svo fjarri sem því fer þó, að til
þess væri ætlazt. Þetta átti að-
eins að vera safn minninga
einstakra lærisveina gamals
skóla. Umbrotaandi og leysing
áranna kring um þjóðfundinn
kemur glögglega fram í frá-
sögninni um pereatið. Svo kem-
ur þreytandi og þunglamaleg
röð áranna fram um þjóðhátíð,
með ströngum aga og þrældómi,
skáldskap og drykkjuskap.
Mestu harðhnjóskuár með miklu
munnvatni og guðblessan.
Þetta eru skólaár Matthíasar og
Kristjáns Jónssonar. Jón Ólafs-
son var líka maður þeirra ára,
en hann var uppreistarmaður,
þoldi ekki okið og brauzt undan
þvi. Það var skaði fyrir hann, en
að öðru leyti happ, því hver
hefði annars átt að yrkja ís-
lendingabrag? Svo fengum við
landshöfðingjahneiksli í stað-
inn fyrir pereat. Með þjóðhá-
tíðinni koma nýir tímar. Latínu-
skólinn heldur reyndar áfram
með góða gamla laginu, eins og
flest annað í þessu landi fram
um 1890, en undir niðri ólga
margvíslegir straumar, sem
stundum gára yfirborðið, svo
að ekki er um það að villast að
þetta er þrátt fyrir allt enginn
venjulegur stöðupollur. Upp úr
1890 og fram um aldamót vex
ókyrrðin. StjórnmáJabaráttan
harðnar, gamli skólinn bifast af
púðursprengingum og uppreist-
aranda. Þessi gamli skóli er eins
og loftþyngdarmælir. En það
er svo sem ekki á aílra færi að
kunna vel á loftvog. Það fer
stundum fyrir þeim eins og
skipstjóranum, sem fleygði loft-
voginni í sjóinn þegar honum
leiddist landlegan, og sigldi svo
í djöfulmóð beint út í garðinn,
sem af einhverjum ástæðum
hafði orðið á eftir áætlun.
Hver myndi hafa trúað því, að
púðursprengingar og djöful-
dómur margs konar, sem hrjáði
latínuskólann upp úr aldamót-
um, vissi á heimastjórn, véla-
öld á sjónum og nýja sókn í
sjálfstæðismálum þjóðarinnar?
Nei, það er alt annað en ó-
skemmtilegt að lesa sögu, sem
skráð er með þessum hætti. Og
svo kemur nútíminn með sinn
sérstaka svip. — Öðruvísi skrif-
uðu nú gömlu mennirnir, kann
þá einhver að segja. Og mikið
má það vera, ef þeir séra Jón
Símon, Loguardía, Einstein og
Molotoff hafa nokkru sinni
hagað sér líkt þessu í skóla, svo
maður nefni nú ekki þá allra
stærstu þrjá eða fjóra. — Og
víst er það grænt, en það er ein-
hvern veginn öðruvísi grænt,
eins og karlinn sagði um jörð-
ina, er hann flutti búferlum úr
Laxárdal og yfir í Kinn, og það
var óyndi í karlinum. Aumingja
karlinn, til hvers fjandans ætli
það svo sem gagni manni að
vera með óyndi þótt jörðin sé
jafnvel ofboðlítið öðruvísi græn
í einum dal en öðrum. Það má
líka mikið vera, ef karlinum
búnaðist ekki heldur betur i
Kinninni, eftir allt saman, en
1 Laxárdalnum áður. Nei, þetta
er prýðilegt allt saman og bezt
fyrir þá, sem nú gerast gaml-
aðir, að bíða bara glaðir og ró-
legir eftir því, hvaða stórmerki
í sögu þjóðarinnar verði á sín-
um tíma lesin út úr síðari hluta
þessarar bókar. En væntanlega
verða þeir löngu komnir til
Maríu sinnar, þegar sér fyrir
endann á því öllu saman.
í stað heftiplásturs
Englendingar hafa fundið upp
litlausan vökva, sem þeir nefna
„plastic-skin“ og á meðal annars
að koma að sumu leyti í stað
heftiplásturs. Beztu eiginleikar
þessa vökva eru þeir, að hann
lokar skeinum og smásárum og
eyðir óþægindum, sem stafa af
flugnabiti.
í vökva þessum eru ýms efni,
meðal annars klóróform. Ef
menn rispa sig eða hrufla, er
vökvinn borinn á skeinuna, og
myndar hann þá þegar yfir
hana himnu, sem þvæst af. Sár-
ið er lokað, og óhreinindi og
bakteríur komast ekki að því.
Eins hjaðnar byrjandi bólga,
sem stafar af flugnabiti, ef
vökvi þessi er notaður, og öll
óþægindi, sem frá því stafa,
hverfa innan lítillar stundar.
Nú, hinn 30. september, varð
einn hinna merkustu bænda
austanfjalls, Hafliðl Guð-
mundsson, óðalsbóndi í Búð í
Þykkvabæ, sextugur.
Þórhallur Bjarnason biskup,
lýsti hlutskipti bóndans með
þeim orðum, „að það væri svo
gaman að skapa með guði.“
Tvímælalaust hefir engin kyn-
slóð íslenzkra bænda eins og sú,
sem nú er að verða við aldur,
mátt finna til þessarar gleði,
sem hinn mikli landbúnaðarvin-
ur og vitmaður lýsti svo fagur-
lega.
Og einn þeirra bænda, sem í
ríkum mæli mætti hafa orðið
sköpunargleðinnar aðnjótandi
er Hafliði í Búð.
Hann hefir skapað með guði,
fyrirmyndar sveitaheimili, rækt-
að jörðina, kynbætt búfénað
sinn, en þó einkum gengið
framarlega í félagslegum fram-
kvæmdum eins þess byggð-
arlags, er mestum stakkaskipt-
um hefir tekið um hvers konar
menningarframkvæmdir. á
síðasta mannsaldri.
Þessu til sönnunar er þessi
upptalning:
Hafliði hefir verið formaður
sóknarnefndar og safnaðarfull-
trúi síðan 1914, í fræðslu- og
skólanefnd síðan 1918, eftir-
litsmaður Nautgriparæktarfé-
lagsins frá 1914, útibústjóri
Kaupfélags Hallgeirseyjar með-
an það var starfrækt í byggð-
inni, í hreppsnefnd Djúpár-
hrepps síðan hreppurinn var
stofnaður við skiptingu Ása-
hrepps 1935, og sýslunefndar-
maður einnig frá þeim tíma,
sáttanefndarmaður, skatta-
nefndarmaður, í stjórn veiði- og
fiskræktarfélags Rangárvalla-
sýslu, i stjórn mjólkursamsöl-
unnar síðan sú stofnun komst
í hendur framleiðenda, og enn
fleiri félagsstörf hefir Hafliði
af hendi leyst.
En sögulegast er þó, að Haf-
liði hefir borið gæfu til að
gjörast aðalhvatamaður að
tveimur stórframkvæmdum, má
önnur heita að hafa bjargað frá
auðn hinum 30 býlum Þykkva-
bæjarins, en hin er eins konar
þakkargjörð byggðarlagsins,
fyrir það að hin fyrri heppn-
aðist. Er hér átt við fyrirhleðslu
Djúpóss, sem allt fram til
Þverár-hleðslunnar er eitt
mesta mannvirki sinnar teg-
undar hér á landi. Þessi fram-
kvæmd bjargaði undan vatni
hinu frjósama engjalandi Safa-
mýrar, en þangað sótti Þykkva-
bærinn að kalla allan heyskap
sinn.
Nokkru eftir þennan sigur
réðust Þykkbæingar í að friða
og girða hina geysivíðáttu-
miklu sandsléttu, hina svo
nefndu Gljá, allt frá Þjórsá
að Hólsá, og mun þarna á næsta
mannsaldri gróa upp álíka víð-
áttumikið nytjaland og öll
Safamýri, en hún er talið
stærsta samfelt engjaland á ís-
landi.
Mætti þessari viðleitni verða
meiri gaumur gefinn en raun
er á og verða öðrum byggðar-
lögum til eftirbreytni, sem ættu
eyðimerkur innan vébanda
sinna, því alveg er það ótrú-
legt hverju friðunin ein getur
áorkað, að maður tali ekki um,
ef henni er þá rétt hjálpar-
hönd með sáningu. En sú er að
sjálfsögðu sköpunargleðin
virðulegust „sem hugsar ekki í
árum en öldum, og alheimtir ei
daglaun að kvöldum“, svo sem
Steph. G. Stephansson kvað.
Þykkbæingar eru einnverjir
ágætustu félagsmenn, og má það
því vera lofsamlegt, að hafa
verið kjörinn til að vera einn
hinn fremsti þeirra á hinu
mikla framfaratímabili byggð-
arlagsins, síðasta mannsaldri.
Vinsældir Hafliða í Búð, og
hinnar góðu konu hans, Guð-
rúnar Daníelsdóttur frá Kald-
árholti, kom mjög ánægjulega
í ljós, þegar þau hjónin áttu
silfurbrúðkaup fyrir fáum ár-
um. Þá heimsóttu þau ekki að-
eins samsveitungar heldur vin-
ir þeirra víðs vegar að og færðu
þeim hinar virðulegustu gjafir.
Hafliði er borinn og barnfædd-
ur í Búð, sonur Guðmundar
bónda Runólfssonar, eins hins
snyrtilegasta og fjörmesta at-
hafnamanns í bændastétt, og
Sigríðar Ólafsdóttur frá Skarði
í Þykkvabæ, ágætrar greindar-
og fróðleikskonu.
Sex börn eiga þau Hafliði og
Guðrún, 4 sonu og 2 dætur, öll
uppkomin og mannvænleg.
Þegar sá, sem þetta ritar, hitti
Hafliða í Búð að máli eigi alls
fyrir löngu, og vék að hinni fé-
lagslegu athafnasemi hans, fór-
ust honum orð á þá leið, að
þrátt fyrir allmargt, sem hann
hefði orðið að hafa afskipti af,
og orkað kynni að hafa tvímæl-
is sumt, þá hefði hann aldrei
orðið var kala til lengdar frá
nokkrum manni, og „þegar lítið
væri um öxl, væru sólskinsdag-
arnir yfirgnæfandi.“
Munu margir óska Hafliða í
Búð sem flestra áframhaldandi
sólskinsdaga.
G. M.
Á sextugsafmæli Hafliða Guð-
mundssonar Búð, Þykkvabæ
mun þeim, sem þekkja hann,
verða hugsað til þess, hversu
mikið gagn hann hefir unnið
bændastéttinni íslenzku.
Og sveitungum hans mun vera
það efst í huga, að bera fram
þakkir honum til handa fyrir
það sem hann hefir afrekað
þeim til hagsbóta.
Trú hans á íslenzka gróður-
mold og búnaðarframkvæmdir
grundvallaða á vitsmunum og
athafnasemi, hlutu að vekja
sveitunga hans til athugunar
um að slíkum manni var gott
að fela fyrirgreiðslu sinna mála.
Enda mun það sannast sagna
að hann hefir lagt góðan skerf
til allra stærri framfaram'ála
Rangæinga.
Og dómur þeirra, sem til
þekkja mun vera einróma sá,
að öll trúnaðarstörf, sem hon-
um eru falin, leysir hann svo
vel af hendi að á betra verður
ekki kosið.
Það var mikilsvert að slíkur
maður, sem hann er, var einn
af ötulustu forvígismönnum
þess mikla nauðsynj amáls að
bjarga Þykkvabænum frá á-
gangi og eyðingu Þverár, með
þeim afleiðingum, sem flestum
er kunnugt, að nú er það ein
af beztu og blómlegustu sveit-
um landsins þrátt fyrir margs
konar eril og annir í sveitamál-
um hefir heimili hans ekki orð-
ið útundan.
Og þar hefir hann að sjálf-
sögðu notið aðstoðar sinnar á-
gætu konu frú Guðrúnar Dan-
íelsdóttur.
Þar er allt með þeim fram-
fara og myndarbrag að til fyr-
irmyndar er talið af sveitung-
um og hinum fjölmörgu gest-
um, sem njóta þar hinnar
fyllstu gestrisni. Húsbóndinn,
sem lætur lítið yfir sér, er fróð-
ur og gerhugull.
Og gaman er á góðviðrisdegi
að ganga með honum um gróð-
(Framháld á 3. siOu).