Vísir - 07.01.1955, Blaðsíða 4

VÍSIR
Föstudagirm 7. janúar 1959
3
llm 500 tegyndir glers eru fr
ar i verksmiðfum viðsvegar u
Giergerð hefst hériendis á næsftmm ©g
eru um 80% káefnarína inniend.
' Erintli dr. Jons Vestdals um gler
og glergerik
Á næstunni verður hafin framleiðsla glers á íslandi og má
íelja -það mikiisverða og merka nýung á sviði íslenzks iðnaðar
ekki sízt vegna þess að til framleiðslunnar verða notuð að
langmestu innlend hráefni.
I tilefni þessa hefur Vísir snúið sér til dr. Jóns Vestdals og
fengið leyfi hans til birtingar útvarpserindis, sem hann
flutti fyrir skemmstu um gler, eiginleika þéss og nytsemi, svo
og um glergerð almennt. — Erindi dr. Jóns fer hér á eftir:
Erindi það, sem nú verður
flutt, er í flokki þeirra útvarps-
erinda, sem nefnast óskaerindi,
og eru spurningarnar eftirfar-
andi:
Hvað er gler?
Hvað er það dásamlega efni,
sem nefnist gler?
1) Er nokkuð t'il í því að
bráðum verði heil hús byggð
úr gleri?
2) Hvernig er hægt að gera
gler þannig, að úr því verði
spunnið og ofið?
3) Hvernig er hægt að gera
gler skothelt?
4) Hvernig er það gler, sem
aðeins sést í gegn um á annan
veg, eða er það til?
5) Lýsir ekki í gegnum það
nema á ánnan veg og þá hvorn?
Þannig hljóða spurningarnar,
og víst er hér rétt til orða tekið,
þegar spurt er um það dásam-
lega efni, sem nefnist gler. Því
gler er dásamlegt efni og hefir
verið ómetanlegt undanfarnar
aldir. Menn -ímyndi sér bara,
hverhig umhorfs væri um-
hverfis okkur, ef gler væri ekki
til. Fyrir marga þá hluti, sem
gerðir eru úr gleri, mætti að
vísu finna einhver önnur efni,
sem hægt væri að nota, þótt
ekki væru þau eins hentug og
glerið. En ekkert hefir getað
komið í stað glersins í glugga-
rúður á undanförnum öldum.
Á síðustu árum hafa verið
fundin upp efni, sem nota má
í stað gíers í rúður, en þau eru
n.ýtilkomin og hvorki við, sem
:nú lifum, né forfeður okkar
hafa getað notið þeirra. Og
hefði glerið þá ekki verið til,
hvernig hefði þá verið umhorfs
í híbýlum manna? Það er á-
stæðulaust að svara þeirri
spurningu, hver og einn getur
mæta vel gert sér það í hugar-
lund.
Það er því ekki að ófyrir-
synju, að gler sé kallað dásam-
legt efni.
Eðli og
eiginleikar
glersins.
En hvað er svo gler og hvert
er eðli þess?
Þegar efni eru skilgreind, er
venjan að byrja á eðlisfræði-
legum eiginleikum efnisins,
geta þess m. a. hvort efnið sé
fast, fljótandi eða loftkennt.
En þá byrjar vandinn strax,
þegar um gler er að ræða, þótt
undarlegt kunni að virðast.
Flestir munu álíta, að gler sé
fast efni og það lætur harla eiu-
kennilega í eyrum manna, þeg-
ar sagt er, að gler sé vökvi, að
vísu „vökvi í föstu ástandi“, én
þannig er gler að jafnaði skil-
greint.
Eg undrast ekkj yfir neinum,
sem hristir höfuðið yfir þessari
skilgreiningu og trúir henni
varlega. Vil eg því finna orðum
mínum frekar stað og taka
nokkrár setningar upp úr bók-
inni „Kemien och det modeme
livet“ eftir hinn fræga Svía
Svante Arrhenius. Hann skil-
greinir gler með þessum hætti:
„í raun og véru getur maður
ságt, að gler sé vökvi. Við 1200°
hita, t. d. i glerofninum, er það
sömuleiðis vökvi, sírópsþykkur
vökvi, sem gasbólur stíga upp í
og rjúka burt, og er hægt að
steypa glerið í mót við þann
hita. Við um 1000° er það
mjög seigfljótandi vökvi og við
800° er hægt að draga það
út í þunna þræði. Við enn lægri
hita eykst seigla þess svo mjög,
að hægt er að segja, að það sé
fast efni, sem er mjög stöklct.
Sé vatn kælt, verður það við
ákveðinn hita að ís, sem er
krystallskur, en á glerinu verð-.
ur ekki vart nokkurrar slíkrar
breytingar, þegar það kólnar.
Samkvæmt lögmálum eðlis-
fræðinnar eru eiginleikar þess
að verulegu leyti hinir sömu
og eiginleikar vökva. Áf þeim
ástæðum er það gagnsætt. ....
Aðeins vegna þess, að efni
glersins krystallast ekki, heízt,
það gagnsætt.“ ■
Þetta eru ummæli Svante
Arrheniusar um glerið. Og er
ekki af þeim einum augljóst,
að erfitt er að skilgreina í stuttu
máli, hvað gler sé, eða með öðr-
um orðum sagt, er ekki augljóst
af þessu, að eiginleikar glersins
séu allsérkennilegir og það sé
ekki öðrum efnum líkt um
margt. Sú er og raunin. En einn
mikilsverðasti eiginleiki glers-
ins, að það er gagnsætt, stafar
sem sé af því, að þetta brot-
hætta og steinharða efni er
vökvi,.
Margur undraverður eigin-
leiki býr í efninu sjálfu.
Frammlciddar eru
um 500 teg. af gleri.
Hinir efnafræðilegu eigin-
leikar glersins eru ekki síður
margbrotnir en hinir eðlis-
fræðilegu. Má það þegar vera
ljóst af því, að ekki færri en
um 500 tegundir glers eru
framleiddar í verksmiðjum.
Samsetning þessara 500 gler-
tegunda er misjöfn og þá jafn-
framt eiginleikar þeirra. Lengi
vel var aðalefnið í sérhverju
gleri kísilsýra, sem bundin var
tvenns konar bösum, annars
vegar eingildiun. basa, hins veg-
ar tvígildum basa, og er slíkt
gler tvísalt kísilsýrunnar. Enn
er það svo, að mestur hluti þess
glers, sem framleiddur er, fell-
ur undir þessa skilgreiningu, og
er þar á meðal allt hið algeng-
asta gler, svo sem rúðugler,
flöskugler o. s. frv. En margar
mikilsverðar glertegundir eru
þó ‘ öðruvísi að samsetningu.
Þannig eru til gler, sem búin
eru til úr kisilsýru einni saman
eða því sem næst. Einnig eru
til gler, sem innihalda engá
kísilsýru, en slík gler em óvíða:
notuð. Eina glertegund ber að
nefna, sem mjög hefir mtt sér
til rúms síðustu tvo til þrjá
áratugina, og gerð er að nokkru
leyti úr bórsýru og aluminium-
oxydi, auk hinna venjulegu
efna. Hún þolir betur en flest-
ar aðrar glertegundir nokkra
upphitun og snögga kælingu án
þess að springa og er því mikið
notuð í rannsóknarstofum, en
ekki síður við matartilbúning í
heimahúsum og víðar.
Þar sem gler er jafnfjöl-
breytilegt og raun ber vitni,
vona eg, að enginn taki það iíla
upp, þótt eg einskorði mig við
algengustu glertegundirnar
þrjár og lýsi því stuttlega, úr
hyerju þær einar em búnar tiL
Ástæðan til þessa er og sú, að
innan skamms mun verða byrj-
að á framleiðslu þessara gler-
tegunda hér á landi, og kem ég
nánar að því síðar.
Efni til
glei-gerðar.
Eg sagði hér á undan að gler
væri tvísalt kísilsým og væri
hún bundin tvenns konar bös-
um, annars vegar eingildum
basa, hins vegar tvígildum basa.
Kísilsýran er aðalefni glers-
ins, og inniheldur það að jafn-
aði um 80% af henni, krystal-
gler þó nokkru minna, eða uin
60%. Kísilsýra sú, sem notuo
er í gler, er að jafnaði kísil-
sandur, enda er kísilsandur
mjög algengur víða erlendis,
þótt ekki sé hann til hér á
landi. Kísilsandurinn þaii að
vera tiltölulega hreinn, einkum
laus við járn, eigi að framleiða
úr honum litlaust gíer, því að
erfitt er að hreinsa burtu úr
glerinu ýmis þau óhreinindi,
sem kísilsandurinn inniheldur
oft og tíðum.
Annað náttúrlegt hráefni er
einnig notað í gler, og er það
kalksteinn. Kallcið er hinn tví-
gildi basi, sem myndar saltið
með kísilsýrunni. Gler inni-
heldur að jafnaði um 10% af
kalki, krystalgler þó minna,
stundum ekkert, enda er blýið
þar komið að mestu eða öllu
leyti í stað kalksins. Af kalki
verður gler þolnara fyrir kem-
iskum áhrifum, en jafnframt
hækkár bræ’ðslumark þess.
Eigi eru notuð önnur náttúr-
leg hráefni í gler en þessi työi
Þau hráefmi, sem notuð eru í
gler auk þessara tveggja, eru
iðnáðarefni, Hver þau eru, fer
eftir því, hvers konar gler á að
framleiða. Sé verið að framleiða
rúðugler, flöskugler eða annað
svipað gler, er notaður sódi, og
er hann annað aðalefnið, sem
slíkt gler er gert úr. Gler inni-
heldur þó ekki sóda, heldur
klofnar sódinn í sundur í
bræðsluhitanum, svo að úr
honum myndast kolsýra, sem
rýkur upp úr bræðslunni, og
ennfremur. .natriumoxyd, er
gengur í. samband við kísilsýr-
una. Sams, konar breytingar
verða á kalksteininum í bræðsl-
unni, úr honum rýkur kolsýra,
en eftir veröur kalsíumoxyd, er
gengur £ samband viö kísil-
sýruna. . Natríupjoxyd, sem
myndast úr sódanum í bræðsl-
unni, er hinn eingildi basi, sem
myndar saltið með kísilsýrunni.
Gler það, sem framleitt er með
sóda og nefnt er natronkalk-
gler, inniheldur tun 15% af
natriumoxydi.

Þekktasti vísindamaður Dana er próf. Niels Bolir, sem er einna
fróðastur allra manna í kjarnavísindum. Sonrn- hans varði ný-
lega doktorsritgerð í læknisfræði, og var myndin íekin við það
tækifæri. Bohr er til hægri á myndinni, en sonur lians fyrir
miðju.
Sé notuð pottaska í staðinn)
fyrir sóda, fæst svonefnd kalí-
kaikgler. Slíkt gler er harðara
en natronkalkgler, enda klingir
í því, sé slegið í það. Að því
leyti svipar því nokkuð til
krystalsglers og er af þeim sök-
um oft notað í di’ykkjarglös.
En pottaska er dýrari en sódi,
og er sódi því notaður í gler,
þegar því verður við komið. í
blýgler eða kiTstall eða kryst-
algler er venjulega notuð pott-
, aska, en ekki sódi. Þá er og not-
uð menja í blýgler í stað kalks-
ins að mestu eða öllu leyti.
Krystalgler inniheldur mikið
af blýoxydi, eða allt upp í
40%, og er það. eðlisþyngst
allra glertegunda, enda er eðl-
isþyngd .blýs mjög há. Af blý-
inu verður gler fagurlega gljá-
andi, og er ljósbrotið í slíku
gleri mjög mikið,, svo sem al-
kunnugt er. Það er tiltölulega
mjúkt, og er því auðveldara að
slípa það en annað gier. Það
er mikið notað. í ýmiskonar
skrautvarning, enda er það
mjög gkrautlegt, þegar það
hefur verið vel slípað. Þá er
það einnig oft notað í glerung,
því að blýið lækkar bræðslu-
mark glei'sj.ns til muna.
Til glei-gerðar em að vísu
notuð ýmis fleiri eíni. En þau,
sem nú voxru .néfnd, eru hin
helztu og hin eiginlegu gler-
myndandi efni. Auk þ.eirra. .eru
notuð efxxi til hreinsunar glei's-
ins og enn. önnur efni til að af-
lita það eða lita það.
Hvernig gl-er
er búið til.
Áður en hægt er að bræða
þau hráefni, sem irota á í glei'-
ið hverju sipni, þarf að mala
þau og blanda þeim vendilega
saman. Oftasí nær .er biandað
í þau nokkru af glerbrotum
sams konar glers, og y.erið. er
að framleiða. Er sambland
þessara efna síðan hitað upp,
unz það ei’ bráðið og oi'ðið
þunnfljótandi, og þarf. að hita
það upp í 1500° C eða enn
hærra. Við hita þann, sem ríkir
í glerbræðpluofninunx, verða
þær þreytingar á hráefnunum,
sem æskilegar eru, ,og úr þei.m
myndast gler það, .sem til, er
ætlast. Það er fljótandi.og tæi't,
og.hefir kplsýrumynduii sú úr
hráefnunum, sem áður v.ar
nefnd, valdið miklu um hi'eins-
un glersins, kolsýrubólui'nar
hafa tekið með sér óhreinindi
og boi'ið þau til yfii'borðsins.
Glerinu má nú hella í mót
og steypa þaimig úr því ýmsa
muni. Hitt er þó algengara, að
það sé látið kólna lítið eitt í
ofninum, unz það er ox’ðið seig-
fljótandi, og má þá teygja úr
því hái'fina þ.ræði, blása úr því
næfurþunnar blöðrur og þá
eihnig annað, sem er grófgerð-
ara. En fy.rir þessa eiginleika
glersins er sú pðferðin lang.-
algengust Við móíun þe.ss að
blása það. Fyrrum var.það eip-
göngu glerblpsarinn sem hafði
það starf með höndum, en nú
annast margbrotnar vélar það
í hans stað.
Engin tök eru á því að lýsa
slíkum vélum hér, eigi heldur
glei’blásti'inum, þótt fr.eistandi
væri að gera þessari gömlu iðn
nokkur skil. Hún krefst mikils
þols og leikni, því að það r.eynir
mikið á lungun að blása hið
seiga gler út, og ekki má vei'a
mikið hik á glerblásaranum,
Frambald ú 9. síðu.