Morgunblaðið - 22.11.1919, Síða 1

MOBGTOBMIUB
7 árgangnr, 19 tölublaO
Laugardag 22 nóvember 1919
IsAfoldarprentsmiðla

GAMLA BIO
Hómúncúlús
Kvikmynda
]?ví að -missa nokkuö af því fólki,
sem þá atvinnuvegi stunclar. Hvar-
vetna er kvartað um verkafólkseklu,
c.g því má eigi skerða þann vinuu-
kraft, sem nú or til.
Þá er ráðið, að „Titan“ flytti inn
í landið útlendan verkalýS. Hann
iiMindi, nema sérstakar skorður væri
s.'ttar, feiiginn þaðan, sem tiann yrði
ódýrastur. (íæti það orðið allskon-
ar lýður. sem betra væri að vera án
Iliun frægi læknir og umbótamaður Paracélsus talaði oft í ritum sín-
um um Hómúneúlús, veru sem menn liugsuðu sér að skapa mætti með
efnafræðislegum aðferðum og líkjast ætti manni að líkamsskapnaði.
Hann hefir samið sérstaka ritgerð um þetta efni og eftir lienni hefir
fíobert Reinert gert þessa kvikmynd.
Aðalhlutverkið leikur ÓLAF FÖNSS af framúrskarandi snild.
HÓMÚNOÚLÚS hefir verið sýnd víðsvegar erlendis við afarmikla
aðsókn. og erlend blöð hafa ritað mikið nm þessa mynd, sem
er annálað heimslistaverk.
Sýningin stendur yfir 1% kl.stuncl.
2 sýningar í kvöld er bvrja kl. 8 og 91/).
Pantaðir aðgm. sækist korter fyrir sýningartíma, annars seldir öðrum
andi liér. Vér erum að eins 90 þús-
und og fjárvelta landssjóðs á ári
nemúr ekki einu sinni vikctunum af
því fé, sem lagt er í eitt meiri háttar
stóriðju fyrirtæki.
Félagið „Titan“ hefir því næst
beiðst leyfis til að virkja fallvötn í
Þjórsá, er félag þetta .telur sig eiga.
Hefir verkfræðingum félagsins tal-
ist svo til að ná mætti 1 miljón hest-
crkna úr fallvötnum þessum. Til
stóð að virkja þau öll á næstu 15 ár- en að hafa. Og eigi verður staðar
um frá því að leyfið yrði veitt. I numið við þá e. 2000 verkamenn.
leyfisumsókn er talið, að félagið sem áður voru nefndir. Það þarf
þurfi I verkamann á hverjar 600 ekki að búast við því, að þeir væri
hestorkur til þess að gæta orkuver- allir einhlcypir. Þvert á móti verö-
anna og 1 verkamann á hverjar 80 vr að gera ráð fyrir því, að mikill
hestorkur til verksmiðjuvinnunnar. hluti þeirra væri fjölskyldumenn
Eftir þessari skýrslu félagsins Ef reiknað er með 5 manna fjöl
þvrfti því: skyldu að meðal tali, þá þyrfti „Tit
Verkam. an<< a® f'yija inn um 10 þúsundir
1. Til gæzlu orkuveranna allra 1666 manns til þess að vinna í orku-
2. Til vinnu í iðjuverunum.... 12500 | verum við 2 framannefnda fossa,
Frriðafoss og Hestafoss og iðjuver
um í sambandi við þá, Iðjuverin
verða á sama stað, annað livort við
Það er iljót séð að ísland getur I útflutningshöfn eða í nánd við orku
Alls 14166
Segjum 14000 manns.
Nýkomið:
HAMOND RITVJELAR. „Bygðar
öðruvísi en hinar“. Skrifa öll
tungumál og allar leturteg-
undir á eina og sömu v.él.
Vigta aðeins 5 kg. í leðurhylki
fyrir ferðalög. Ereu eudingar-
beztar allra ritvéla. Vanta ekk-
ert sem aðrar ritvélar liafa en
eru ótal kostum búnar fram-
yfir þær. Skifta um leturteg-
und á svipstundu. S'krifa ávalt
sjálfkrafa jafh þungt.
G. EIRÍKSS, Reykjavík.
Einkasali á íslandi.
Yatnorkusérleyfl.
tryggja sér sérstaklega þessa vatn-
Tvö félög hafa enn sem komið er
sótt um leyfi (sérleyfi, Koncession)
til að yrkja .orkuvötn hér á landi.
Annað þessara íélaga er fossafélag-
ið „Idand“ og liitt er fossafélagið
„Titan“. Tilmæli um leyfi frá fé-
laginu „lslancl' ‘ komu fram a Al-
þingi 1917. Urðu þau til þess að
Fossanefndin var skipuð. Umsókn
Jæssa félags hefir þingið svarað með
samþykt á tillögu til þingsályktun-
ar- „um löynám landinu til handa a
umrúðum oy notarétti ulirar vatn-
orku í Socji“. Var tillaga þessi sam-
þykt á Alþingi 26. sept. þ. á.
Efni tillöguunar er að „skora á
stjórnina að gcra nú þeyar ráðstaf-
anir til þcss, að landið nái fullum
umráðum oy notarctti a alli i vatn-
orlcu í Soginu, alt frá upptökum
þcss og þar til, er það fellur í Uvítá,
ásamt nauðsynlegum réttindum a
landi til hagnýtingar vatnorlcunni."
Stjórninni er enn fremur heimilað
að verja fé eftir því sem nauðsyn
krefur til framkvæmda þessa „og að
halda áfram mœlingum og rann-
sóknum til undirb únings virkjun-
t,m Sogsfossanna‘ ‘.
Á þingsályktunartillögu þessari
virðist mega ráða það, að þingið
vilji, hvernig sem fer um veitingar
annara sérleyfa, eigi verða við
beiðni fossafélags „íslands“ um sér-
leyfi til virkjiuiar Sögsfossanua.
Hversvegua ætti ríkið að fara að
ekki lagt þetta verkafólk til, nema verin. Við iðjuverin þyrfti, sem fyrr
landsmenn leggi niður uúverandi er sagt 1775 verkamenn. Ef hver
aðalatvinnuvegi sína. Samkvæmt hefir til jafnaðar 5 manna fjöl-
ruanntalinu 1910 voru á aldrinum ^kyldu, þá risi þar upp bær útlend-
orku, ef tilætlunin væri sú að leyfa |20 60 ára 46% af landslýðnum eða inga með yfir 8800 mann's til að
l inhverju félagi eða einstaklingi að rúmf. 41000. Má gera ráð fyrir að byrja með, eða bær sem liefði meira
virkja það fallvatn? Það hefir líka sé nú nær 45000. En þar frá dragast en helming íbúatölu Reykjavíkur.
verið skoðun verkfræðingá, að fall- fatlaðir menn, konur, sem gæta Ef iðjubær þessi, með verksmiðju
vatn Sogsins væri 'auðveldast að þurfa heimilis o. fl., sem eigi gæti I fólki sínu undir 9000 manns, rís upp
\ irkja allra stórvatna, sem lcostur er unnið fra heimili sínu. Mun sízt of austanfjalls, eru þá Árnesingar og
a a Suðurlandi. Það er því álit I í lagt, þótt gert sé ráð fyrir því, að I Rangæingar, sem allir til samans
margra, að ríkið eigi að geyma sér 8 liluti fólks á þessu aldursstigi 20— eru 11U ekki nema um 10 þúsund eða
þetta orkuvatn til þess að taka það 60 ára, lilyti að verða ófær vinna I lítið eitt fleiri en íbúar verksmiðju
í þjónustu sína, þegar fært þykir. í verksmiðjiun. \ rði þá um 30 þús- bæjarins, færir um að taka við þv
Úr því má vinna orku, sem um mjög undir inanna íslenzkra, sem „Titan“ fólki ölluí Má þjóðerni þeirra tunga
langan tíma yrði nægileg héraðinu gæti feugið í verksmiðjur sínar. En 0tr siðfcrði við öllum þeim áhrifum
umliverfis og Reykjanesskaganum liann þyrfti líka upp lindir helming sem útlendingarnir mundu liafa?
með Reykjavík, og yrði þó, á sum- allra vinnufærra ísleiidinga í verk- IMundu þeir ekki smámsaman verða
um tímum árs að minsta kosti, all- smiður sínar og orkuver. Og þá I þrælar hins útlenda auðvalds? Ekki
mikil orka afgangs þörfuin þossara jrði eigi eftir til annara starfa j s\-o að skilja að menn þar sé veikar
héraða. nema um 16000. Og livernig mundi fyrir eu annarstaðar á landinu
l’itanlega er hugsanlegt, að ríkiö fara um landbúnað og sjávarútveg, Þessar athugasemdir gilda um ÖU
virkjaði Sogsfossana í samlögum við f f „Titan“ eða eitthvert annað fé- Lrleyfi í stærri stíl, hver sem fær
félag eða veiti félagi leyfi til þess. hag tæki slíkan vinnukraft frá at- Lau og hmr sem atvinnureksturinn
en þá auðvitað meðal annars með vmnuvegimi vorum? L Niðui.staðail yrði t. d. varla
þeim skilyrðum, að nauðsynleg raf- Fáum kemur víst til hugar, að Llœsilegri þótt iðjuverin væri reist
orka yrði látin í té til lianda þeim I Titan“ fái nokkurn tíma leyfi til Lr svðra
léruðum, sem uefnd voru, og að su að virkja alla vatnorku í Þjórsá. En Það er 1)ætt við þvi< að spii megi
orka verði seld við verði, sem ákveð- ymsir virðast vilja gera félagi þessu Lví> ,lð þröllgt muildi mörgum kot
ið yrði. af stjórninni eða með öðr- uokkra úrlausn. Þetta munu t. d. bóndanum þykja fyrir dyrum, ef
um fulltrygðum hætti. En hér yrði | blöðin „Lögrétta“ og „Tíminn“ Ltlendur verkalýður væri settur
vilja. Ummæli hr. Sveins Ólafssonar | lfti8 og mannfátt svæði líkt og hé
myndi verða.
að vera mjög tryggilega umbúið.
Atvinnuvegur landsmanua og I í Fossanefndaráliti hans verða ekki
þjóðerni mundi þola virkjun Sogs- heldur öðruvísi skilin en svo, að
fossanna einna, ef orkan er notuð hann vilji láta veita „Titan“ leyfi
til þarfa landsmanua, lýsingar, hit- til að virkja 2 fossa í Þjórsá, Urriða
unar og iðnaðar þess, sem nú þarfn- foss (um 90 þús. liestorkur) og
ast raforlui, og þess er rísa kann upp Hestfoss (um 52 þús. hestorkur)
í náinni framtíð. En ef orkuna ætti eða als um 142 þúsund hestorkur
að nota til stóriðju að miklu leyti, (sja nefndarskýrslu Sv. Ól. bls. X)
þá verða á því sömu annmarkarnir Eftir reikning félagsins s,
sem á öðrum slíkum atvinnurekstri mundi það þurfa verkalýð í þarfir
l.ér á landi: Annaðhvort drcgur sti |þessa fyrirtækis sem liér segir:
iðja að sér íslenzka menn, sem aðrir
atvinnuvegir mega alls eigi missa
cða þá að flytja verður til landsins
Ef einu félagi er leyft stórvirkj
an, þá er hætt við að fleiri teldi
sig eigi liafa minni rétt. Og hver
vegna ætti að taka einn fram yfii
annan? Sjálfsagt brysti hvergi
gýllingar og kostaboðin. Um efnd
irnar yrði síðar 'rætt.
Ilagurinn að stóriðju hér á að
vera margvíslegiir. Fyrst og fremsl
járnbraut austur vfir fjall. Gott ei
að fá liana, en hún er þó ef til vill
full dýru verði keypt, ef kaupa
1'tlcndan verlcalýð, sem tungu, þjóp
erni og lögskipun verður lnvlta bú-
in af.
Önnur er sú almenna Iiætta, að
útlent auðmagn verði íslenzka rík-
Til gæzlu orkuvera 1 inann á
hverjar 600 hestorkur...... 236
Til vinnu í iðjuverum 1 mann
á hverjar 80 hostorkur..;... 1775 |hana fyrir niðurlagningu atvinnu
vega vorra, þeirra sem nú eru eða
Þá eiga fyrirtækin að greiða of
fjár í landssjóð, að sumra skoðun.
Það er alveg ósannað mál, hversu
mikið það fé yrði. En hvort sem það
yrði mikið eða lítið, þá er þaðféekk
ert betra en það fé sein fæst í skött-
um og tollum af atvinnuvegum vor-
i:m nú. heiðarlega og hyggilega
reknum. Vér viljum engin sníkju-
dýr vera á útlendum gróðafélögum
fremur en öðruin.
íslendingar vilja va-ntanlega relca^
sína atvinnnvégi áfram,' bins og ver-»
hefir, ókúgaðir af útlendu auð
aldi; og á sama grundvellíinun
sem verið hefir: sjónum og land
inu.
Sumir kunna enn fremur uð segja
itthvað á þessa leið: Látum land-
búnað og sjávarútveg fara sinnar
lc-iðar, ef það borgar sig betur fyrir
jóðina efnalega að gerast verka-
ýður í stóriðjuverum útlendra auð-
félaga. Þessum mönnum er óliætt að
svara, því að þeir byggja hugsun
'ma í þessu máli á alt öðrum grund-
velli en liinir. Þeir telja þjóðerni,
tungu o. s. frv. bkki svo mikils virði,
að eigi megi kasta því öllu fyrir
óða, ef fé er í aðra höncl. Þeir, sem
halda vilja í þjóðerni, tungu, sjálf-
stæði o. s. frv. vilja ekki skifta á
’ví fyrir þá náð að mega þræla í
iðjuverum fossafélaga eða annara.
Þeir vita það, a'ð viðhalcl og efling
aiyinnuvega vorra nú og þá fyrst
og fremst landbúnaðarins, er eitt
aðalskilyrði fyrir viðlialdi þjóðern
ís: vors, tungu og sjálfstæðis.
Þeir vilja heldur láta kalla sig
iunilokunarmenn. Og þeir eru inni-
lokunarmenn að þessu leyti. Þeir
'ilja taka opnum örmum andlega
liollum áhrifum og þekkingu bæði í
andlegum og verklegum efuum,
bvaðan sem þau koma. Og þeir liafa
heldur ekkert að atlniga vlð það, að
vnina með erlendu fé, sem þeir ráða
sjálfir yfir og geta fengið afarkosta-
hust. En þeir vilja ekki láta hinn
útlenda Mammon kæfa sig eða niðja
sma, ekki láta liann drepa þjóðerni
sitt eða gera sig að eintómum verk-
smiðjulýð. Islenzku bændurnir
munu heldur kjósa að búa á jörðum
sínum og íslenzku sjómennirnir að
draga fiskinn úr sjónum.
NYJA BIO
Leyndardómur
Naw York borgar
VIII. kafli
Hringurinn
sýndor í k v ö 1 d
k’. 8*/, og 91/.
i siðasta sinn.
Nýkomið:
EXCELSIOR Diktieráhöld og alt
þeim tilheyrandi. Spara hrað-
ritara og gera yður hægt um að
svara bréfum yðar flótt og á
hvaða stundu sem lientugust er.
Vinna kauplaust og nákvæmt.
G. EIRÍKSS, Reykjavik.
Einkasali á íslandi.
Kosningarnar í Belgíu.
Jafnaðarmenn hafa unnið sigur
í þingkosningunum í Belgíu.
Ný grundvallarlagabreyting
í Danmörku.
Forsætisráðherrann danski liefir
lagt fram frnmvarp um breytingar
á grundvallarlögum ríkisins. Þar
er meðal annars ákveðið, að sam-
þykki ríkisþingsins þurfi til að
segja öðrum ríkjum stríð á hendur.
Landsþingið verður uppleysanlegt,
kosningarréttur til þjóðþings bund-
inn við 21 árs aldur, og til lands-
þingsins við 25 ár. Þingmönnum
verður f jölgað ; lögráða verða menn
21 á'rs.
Innanríkisráðherrann leggur
fram frv. til nýrra kosningalaga,
scm brevtir kjördæmaskipuninni
og gerir hana réttlátari.
i , 'V’i&.if
Wilson sigrar.
Símað er frá Washington, að
Senatið hafi felt fyrirvara republic-
ana, sem borinn var fram í sam-
bandi við friðarsamningana.
a
Alls 2011 fyrir ]nissi tnngn vorrar og þjóð
eða um 2000 manns. ernis. Járnhraut austur vfir fjall er
Ef ísland ætti að leggja það fólk ekki heldur það heljar stóTvirki, að
inu of jarl. Þótt önnur ríki, sem eru Itii, þá þyrfti samkvæmt áður sögðu ekki sé hugsandi að leggja'hana án
30 sinnum mannfleiri og meira en jnalægt þvi einn fimtanda liluta slíkra afarkosta. Ekki þarf nokkur
30 sinnum rííkari, liætti á það, að vinnufólks í landiuu til orkuvera og rúaður heldur að hugsa það, að eitt-
veita miljónafélögum útlendra auð- iojuvera þessa fyrirtækis. Mundi lvvert fossafélagið færi að gefa land-
kýfinga leyfi til virkjunar fallvatna skifta allmiklu máli, ef þa'ð fólk tap- inu járnbrautina.Landsmennmundu
gjá ser og til rekstrar stóriðjuvera, aðist frá öðrum atvinnuvegum. verða að borga hana fullu verði í
og þótt tunga þeirra og þjóðerni Eins og nú er ástatt má hvorki I peningum beinlínis, þótt það yrði
standist það, þá er slíkt ekki vog- sjávarútvegur né landbúnaður við ekki alt í ciuu.
Erl. símfregnir.
Khöfn 19. nóv.
Mál Vilhjálms keisara.
Enskir lögmenn sitja á ráðstefnu
með „yfirráðinu“ í París og ræða
um málshöfðunina gegn Vilhjálmi
keisara.
Khöfn 20. nóv.
Þýzku fangarnir í Frakklandi.
Á sanikomu, sem haldin var í
kauphöllinni í Berlín, var þess
krafist, að þýzkir herfangar, sem
enn eru í Frakklandi svo hundruð-
um þúsunda skiftir, yrðu þegar
framseldir.
Frá írlandi.
í Cork á írlandi liafa orðið róst
ur miklar og orustur verið háðar
milli hers stjórnarinnar og upp-
reisnarmanna.
Símfregn frá Sofía, höfuðborg
Búlgaríu, hermir það, að hin nú-
verandi búlgarska stjórn hafi látið
talia fasta ýmsa flokksmenn Rado-
slavoff, fyrverandi forsætisráð-
herra, aðfaranótt 5. þ. mán. í opin-
berri tilkynningu um þetta efni, er
kveðið svo að orði, að þeir sem
valdir sé að ósköpum þeim, sem
yfir Búlgaríu hafa dunið, verði að
Isera ábyrgð á gerðum sínum.
Radoslavoff var forsætisráðherra
Búlgara sumarið 1915, þegar Búl-
garía gekk í lið með Miðríkjunum
og sagði bandamönnum stríð á
hendur. Hélt hann því embætti
þangað til í jýní 1918. Meðal þeirra
manna, sem teknir hafa verið fast-
ir, eru þeir Tontclieff, fyrverandi
fjármálaráðherra, llatcho Petroff
hershöfðingi, sem hafði á hendi her-
stjórn í Makedoníu og fór þar fram
laeð dæmalausri grimd, og auk
þeirra fjöldi þingmanna. Rado-
slavoff sjálfur er erlendis og ekki
hægt að ná til hans. Eii búlgarska
stjórnin hefir látið tilkynna að hún
sé að reyna að fá Ferdinand keis-
ara, Radoslavoff og fleiri menn, sem
nú eru erlendis, framselda.