Morgunblaðið - 24.12.1958, Blaðsíða 1

III
Mibvikud. 24. des. 1958
wattnfifðftUt
I heimsdkn
hjá sr. Bjarna
1. Jólakaka Jórunnar
ÞEGAR ég bað séra Bjarna Jóns-
son um samtal í jólablað Morgun-
blaðsins hafði ég dálítið sam-
vizkubit út af því að ónáða hann
enn einu sinni, vissi sem var að
blaðamenn höfðu oft á undan-
förnum árum beðið hann ásjár
undir svipuðum kringumstæð-
um. En hann tók vel í málaleitun
mína og þegar ég var seztur við
skrifborðið í lítilli þægilegri
skrifstofu hans að Lækjargötu
12 B og hafði fengið svör við
fyrstu tveimur spurningunum, þá
létti mér stórlega. Ég spurði séra
Bjarna nefnilega að því, hvort
honum hefði nokkurn tíma dott-
ið í hug að gefa út ævisögu sína.
Hann svaraði: — Áleitnir blaða-
menn hafa oft spurt mig spjörun-
um úr um æviatriði mín, svo
það mun nægja, og því óþarfi,
að ég bæti nokkru við. Þá spurði
ég hann um, hvort hann ætlaði
kannski að gefa út prédikanir
sínar en hann svaraði aftur: —
Nei, það hefur ekki heldur hvarfl
að að mér. Hvernig heldurðu að
liti hér út, ef ég hefði geymt þær
allar! Ég er ekki ánægður með
prédikanir mínar. Þær hefðu
átt að vera miklu betri. En í
hreinskilni sagt fellur mér betur
að mæla af munni fram en að
skrifa. Ég þóttist því í fullum
rétti að leita til hans í þetta
skipti og leggja fyrir hann nokkr
ar spurningar til viðbótar þeim,
sem hann hefur áður svarað
blaðamönnum. Séra Bjarni er
eins og allir vita einn af svip-
mestu samtíðarmönnum okkar
og verður af þeim sökum að
sætta sig við að vera „blaðamat-
ur“ öðru hverju. — Það var ekki
að sjá, að séra Bjarni væri orðinn
þreyttur á blaðamönnum. Ég
nefndi það við hann, að ég hefði
sjaldan átt eins auðvelt með að
eiga samtal við nokkurn mann.
Hann brosti og svaraði: Já, það
gerir æfingin.
Þegar hér var komið sögu,
snerum við okkur að umræðuefn-
inu. Séra Bjarni vildi, að við
ræddum um jólin, þar sem það
ætti einkarvel við í þetta skipti
og féllst ég auðvitað á það. En
með einu skilyrði þó: að hann
segði mér líka dálítið frá bernsku
og æskudögum hér í Reykjavík.
Féllst hann fúslega á það og
gerðum við með okkur málefna-
samning. Þegar við höfðum kom-
ið okkur vel fyrir í skrifstofunni,
sagði séra Bjarni:
— Ég hef nú bráðum lifað 78
jól, þar af 70 í Reykjavík. Þegar
ég hugsa um þetta, dettur mér
í hug hve lífið hefur verið
„primitivt“ í bernsku og æsku
minni. Þá var tilhlökkunin rík,
þótt fátæktin væri mikil. Það
bréytti öllu, þegar von var á því,
að hangikjötið yrði borðað á
Þorláksmessu. Nú er stundum
við mig sagt: „Ég á því miður
ekkert til með kaffinu, nema
jólaköku". En á Þorláksmessu
fórum við systkinin upp á Bakka-
stíg til þess að gæta að, hvort
Jórunn Guðmundsdóttir sauma-
kona væri ekki á leið með jóla-
kökuna, sem hún ætlaði að gefa
móður minni í jólagjöf. Hún kom
alltaf með jólakökuna á sama
degi, á sömu klukkustund. Eftir-
væntingin var mikil. Jórunn var
systir þeirra bræðra Björns
timburkaupmanns og Þor-
steins fiskimatsmanns. Hún
var fædd á hlaupársdegi og
varð bráðk-vödd á hlaupársdegi,
þegar hún varð sextug. Hún
hafði boðið vinkonum sínum til
veizlu og hlakkaði móðir mín
mjög til veizlunnar, en á afmælis
daginn varð Jórunn bráðkvödd,
eins og ég sagði.
— Man ég vel þegar jólin nálg-
uðust og bókstaflega fann ég þeg-
ar þau komu. Mér fannst það
vera svo að segja áþreifanlegt.
Gömlu mennirnir úr næstu bæj-
um komu heim síðari hluta að-
fangadags. Mér finnst ég enn
finna ilminn af vindlinum, sem
þeim hafði verið gefinn í búð-
inni, og sumir þeirra höfðu að
auki fengið þrjá vindla í jóla-
gjöf. Þá marraði í snjónum og
hátíðablær yfir öllum, þegar
menn kölluðu hver til annars:
Gleðileg jóL
— Man ég þá miklu hátíð, þeg-
ar steinolíu Ijósker var sett upp
á gatnamótum Vesturgötu og
Bakkastígs og kveikt var á því
fyrsta sinn á aðfangadagskvöldið.
Fóru menn þangað í smáhópum
til að njóta hinnar skæru birtu.
Þá voru ekki rafmagnsljós, engar
götuskreytingar, í búðargluggum
sást kandíssykur á undirskál,
kaffibaunir og ef til vill brjóst-
sykur. Þá var horft á sælgætið
og taldi hver sig heppinn, ef
hann átti 2'5 aura. Engin vatns-
leiðsla, engin hitaveita, engin
hrærivél, engin þvottavél, ekk-
ert baðherbergi, engin rakara-
stofa. Hvað segja menn nú og
hvað sögðu menn þá: „En hvað
við hlökkum til jólanna.“
Kyrrðin færðist yfir. Tunglið
var á sínum stað óáreitt. Engum
datt í hug að senda þangað eld-
flaug.
Nú var að því komið að hafa
fataskipti, því brátt skyldi haldið
til kirkju. Þá heyrðist vel í
kirkjuklukkunum. í Reykjavík
voru 4000 manns. Nú var farið
að hringja, síðan á stað til kirkju.
— Man ég vel kvöldið, þegar ég
stóð inni á ganginum í Dómkirkj-
unni, sem var ljósum prýdd.
Aldrei hafði ég séð aðra eins
birtu. Það logaði á kertaljósum
um alla kirkjuna. Ég gleymi því
aldrei, þegar sungið var:
„Hvert fátækt hreysi höll nú er,
því guð er sjálfur gestur hér.“
Þá sá ég það fyrir mér, að
þegar heim kæmi væri torfbær-
inn orðinn að höll. Og það jók á
fögnuðinn, að frost skyldi vera,
en ekki rigning, því annars hefði
leka orðið vart í höllinni. Þegar
heim kom, var allt umvafið há-
tíðarbirtu. Faðir minn hafði
keypt postulínshjálm á lampann.
Var mér sagt að hann hefði kost-
að 5 krónur og fannst mér faðir
minn vera allríkur. í jólagjöf
fékk ég tréhest og biblíusögur.
Sat ég uppi á borðinu undir hin-
um skrautlega lampa og las í
biblíusögunum frá sköpun heims-
ins allt fram að sögu Jóseps.
Þetta var 1892. Þá var ég 11 ára.
— Grundtvig, hinn merki
danski prestur segir svo, að þeg-
ar hann var barn heima í sveit-
inni í hinum fátæklegu heim-
kynnum, hafi jólamorguninn ver-
ið hans himnaríki. Þetta er oft
í huga mínum, þegar ég minnist
jólanna heima. Nóttin var heilög.
Það logaði á ljósunum alla nótt-
ina, en vaknað var um klukkan
6. Sé ég það fyrir mér, hvar faðir
minn sat við borðið og las jóla-
hugvekjuna. Þá var borið fram
kaffi og nú kom jólakaka Jór-
unnar á borðið.
— Man ég aðra kirkjuferð 1895.
Var með föður mínum í kirkju
og hlustaði á kvöldsönginn. Þeg-
ar við héldum úr kirkjunni þótti
mér einkennilegt, að hann sagði
ekkert, en hélt fast í handlegg
minn og stundi við. Og þegar
við komum að Geirsbúð. hné
hann niður í snjóskaflinn. Stóð
ég þar i ráðaleysi, þar til tveir
eða þrír kirkjugestir komu að.
Hjálpuðu þeir honum og kom-
ust með hann að Hlíðarhúsum.
Þá treystist hann ekki til að
halda lengra áfram og var um
nóttina hjá góðum vinum. En ég
kom aleinn heim.
— Man ég vel hvað móðir mín
tók þessu rólega og hélt hátíð
með okkur börnunum. En 2—3
árum síðar varð faðir minn bráð-
kvaddur á þessum sama bletti.
— Man ég vel síðustu jól ald-
arinnar. Það var skrautlegt um
að litast í Austurstræti, en minnis
stætt er mér og mörgum, þegar
kveikt var á kertaljósum í glugg-
unum nálægt Austurvelli á þessu
síðasta kvöldi ársins 1900. Ó-
gleymanleg stund, þegar klukkan
sló 12 og Þórhallur Bjarnarson
biskup flutti ræðu af svölum
Alþingishússins. Kvæði voru les-
in og sungin, kirkjuklukkum var
hringt. Heilög kyrrð og þögn.
Þannig var aldamótum heilsað.
2. „Hafið þér séð yðar
eigin skynsemi?“
— Og svo fór ég að heim-
an haustið 1902. Kvaddi torf-
bæinn, flutti inn á Garð í
Kaupmannahöfn. Var í fyrsta
mánuði dvalar minnar þar
boðinn ásamt nokkrum stúdent-
um á kristilegan fund hjá Moltke
greifa í höll hans í Breiðgötu.
Fannst mér þar enn glæsilegra
en í Mýrarholti. Umskiptin snögg
og lítt skiljanleg. Greifanum
kynntist ég síðan mjög vel 1
K. F. U. M. Nú átti ég mín fyrstu
jól erlendis. Olfert Ricard hafði
séð svo um, að mér var boðið að
dveljast yfir jólin á prestsetri á
Jótlandi. Lagði ég af stað Þor-
láksmessumorgun og voru 8
danskir stúdentar í sama járn-
brautarklefanum. Sungum við
mikið og ég mörg íslenzk lög.
Var mjög glatt á hjalla. Á prest-
setrinu átti ég ágæt jól, en milli
jóla og nýjárs barst mér bréf
frá stúdentum í Árósum um það,
hvort ég vildi ekki koma 3. jan-
úar og syngja einsöng í hófi
stúdenta þar í borg. Aldrei hafði
ég vitað að ég væri söngmaður
en tók boðinu, treystandi því að
röddin yrði í lagi. Veizlan var
haldin hjá kaupmanni einum í
Árósum og að máltíð lokinni var
sagt: „Nú syngur íslenzki stúd-
entinn." Söng ég þá hvert lagið
af öðru og var þar í fögnuði fram
á nótt. Þá var mér fylgt heim á
hótel, þar sem herbergi beið mín
og við hóteldyrnar söng ég „Bára
blá“. Lögregluþjórtn kom að og
spurði, hvað hér væri um að
vera. Einn stúdentanna svaraði:
„Truflum ekki athöfnina. Það er
íslendingur, sem er að syngja“.
Um morguninn beið mín morg-
unverður á hótelinu. Stúdentarn-
ir komu og fylgdu mér á járn-
brautarstöðina og borguðu far-
gjaldið til Kaupmannahafnar.
Upp frá því hef ég haldið, að
ég hljóti að hafa söngrödd. —
Á jólunum 1903 og 1904 dvaldist
ég á prestsetri á Lálandi hjá
presti þeim, sem Bachevold hét
og Kaj Munk skrifar oft um í
bókum sínum, enda átti Munk
heima þar í nágrenninu. Var
hann t. d. meðal barnanna á jóla-
trésskemmtun í safnaðarhúsinu,
sem ég var á, og hafði ég unnið
að því allan daginn að skreyta
jólatréð, og lék svo við börnin
um kvöldið. Kaj Munk segir um
þessa jólahátíð, að á leiðinni
heim hafi hann ásamt öðrum
drengjum komið í samkomuhús,
þar sem hann fékk sælgæti í
jólagjöf: „Það þótti mér vænt
um, en englarnir voru samt í
safnaðarhúsinu"
— Ég naut á námsárum mín-
um vináttu prestshjónanna og er
í stöðugum bréfaskriftum við son
þeirra, sem er gósseigandi og býr
í veglegum herragarði á Lálandi.
Hef ég alloft heimsótt hann og
notið þar mikillar gestrisni. Hví-
líkur munur að hafa búið við
skrínukostinn á Garði á stúd-
entsárunum og borða svo yfir sig
í jólaveizlum hjá bændum á Lá-
landi. —
— Mig langar til að grípa hér
inn í jólastemninguna, séra
Bjarni. Þér þótti gaman á Hafnar
árunum.
— Já, á Hafnarárunum stund-
aði ég nám mitt með gleði og
eignaðist marga góða vini. Hlust-
aði ég þar á hina merkilegustu
kennimenn og gleymi aldrei há-
tíðlegum stundum í troðfullum
kirkjum. Ég notaði þau tækifæri,
sem gáfust að vera á umræðu-
fundum, þar sem rædd voru hin
mörgu vandamál mannsandans.
Kvöld eitt, þegar nokkur hundr-
uð stúdentar voru saman komnir,
talaði menntamaður einn gegn
trú og kirkju, og sagði: „Ég trúi
ekki því, sem ég hef ekki séS
og treysti ekki á það“. Kennari
minn í kirkjusögu Ammundsen,
prófessor, síðan biskup, tók til
máls og spurði með hógværð:
,Segið mér, herra Rashmussen,
hafið þér séð yðar eigin skyn-
semi?“ Hinn svaraði: „Nei“.
Ammundsen sagði: „Við hinir
höfum ekki heldur séð hana,
hvar er hún þá?“ Dynjandi lófa-
klapp.
— Oft var þröngt í búi og hinir
snauðu leituðu til þeirra, sem
efnaðir voru taldir. Man ég, þeg-
ar ég var talinn í þeirra röð.
Læknisfræðingur sagði við mig:
„Hvernig er fjárhagur þinn?“ Ég
undrast enn í dag, hve lég var
barnalegur, því í einfeldni minni
og sannleiksást, svaraði ég: „Ég
á 15 krónur“. „Þetta kalla ég
sanna ráðdeild“, sagði félagi
minn. „Svona eiga menn að lifa“.
Um kvöldið fékk ég heimsókn af
þessum vini mínum og hafði
hann lögfræðing með sér og
sagði: „Túlkaðu nú málið, svo
það beri árangur". Og þeir fóru
út með 15 krónurnar. í annað