Morgunblaðið - 25.07.1965, Blaðsíða 11

SunnudagUT 25. Júlí 1965
MORGUNBLAÐIÐ
11
gera ætti þennan nýja veg,
m.a. vegna þess að ekki var
til góður ofaníburður meðfram
garnla veginum, og auk þess
taldi hann ekki að einn vegur
mundi anna umferðinni, ems
og á daginn kom. Við Þing-
vallaveginn unnu margir vega-
vinnuflokkar. Þá var allt hand
unnið, nema hvað hílar voru
notaðir til að aka slitlaginu á
veginn. Oftast unnu þar
milli 30 ©g 40 menn, og
Bíðasta vorið fyrir hátföina
allt að 80, þá voru veru-
bílarnir flestir 24, auk 20
hestvagna. >á var meðaldag-
kaup 11 króniu fyrir 10 tffha
vinnu Síðustu dagana fyrir há-
tíðina fór ég til Reykjavíkur
að sækja kaupið, það var hálfs
mánaðar kaup handa mann-
skap og bílstjórum, kr. 24 þús.
IÞað þótti Ásgeiri Ásgeirssyni,
skrifstofustjóra hjá Vegagerð-
inni, miklir peningar og spurði
þegar ég sótti þá í skrifstafu
hans: „Ertu bara á einum bíl!“
Ég sWldi að þetta var háð-
glettni.
Aiþingidhátíðarvorið var
rigningarsamt og vegamála-
stjóri óttaðist að ekki mundi
hægt að fullgera veginn fyrir
hátíðina, en síðustu vikurnar
stytti upp og verWnu miðaði
mjög vel áfram, og svo bætti
ekki sízt úr skák, að góður of-
aníburður fannst við Bugðu.
Hann hefur alltaf síðan verið
notaður, en er nú orðinn af
skornum skammti. Nýi vegur-
inn var vígður með rommi hér
við Sauðafell, líHega einasti
vegurinn á landinu, sem svo
mikið hefur verið haft við.
Þegar við ókum frá Leir-
vogsvatni austur heiðina, sagði
Jónas í Stardal mér frá því, að
sunnan við Alþingishátíðar-
veginn, væri hin forna Þing-
vallaleið og má enn glöggt sjá
götutroðninga Leið þessi lá frá
Reykjavík upp Mosfellsdalinn
inn svonefnd Köldukvíslarvöð,
þar sem fara þurfti 8 sinnum
yfir ána. Síðan var haldið upp
hjá Skeggjastöðum sunnan
Stardals og norðan Leirvogs-
vatns, sunnan Illaflóa, sem er
mýri með heiðarjaðrinum sunn-
an Sauðafells. Þá austur að
Moldbrekkum, þaðan um Þrí-
vörðu og Vilborgarkeldu, þar
sem nýi og gamli vegurinn
mætast. Hann sagðist ekki vita
til að neinn þekkti uppruna
þessa síðastnefnda örnefnis, en
það kemur fyrst fyrir í Harðar
eögu Hólmverja Úr keidunni lá
vegurinn að Kárastöðum um
Skáiabrekkuháls, og loks eftir
fcallanum sunnan við Almanna-
gjá, þar sem nú eru sumarbú-
ttaðir. Þar er vegurinn horfinn
vegna þess að landið seig, að
öllum líkindum á árunum 1783
til ’85 þegar LaW gamli hreytti
úr sér óntunum yfir landsfólk-
ið. Guðmundur Davíðsson, fyrr
um þjóðgarðsvörður, sagðist
hafa íundið leifar gömlu göt-
unnar i fjöruborði Þingvaila-
vatns, og virtist hún hafa sokk-
ið um alin.
Margar götur lágu til Þing-
valla úr vesturátt; t.d. komu
Kjósæringar og Skordælingar
yfir Kjósarskarð, sem liggur
•nilli Kjalar og Skólafells, um
það rennur Laxá úr Stíflisdals-
vatni; héldu þeir siðan austur
Kjósarheiði, en svo heitir há-
lendið milli Selkots og Kára-
etaða, þar sem enn liggur reið-
vegurinn um þessar slóðir.
Jönas í Stardal sagði, að ör-
nefnið Kjósarheiði benti til að
Stíflisdalur hefði fylgt Kjós-
inni til forna, þó hann kæmi
eíðar meir undir Þingvalla-
hirkju. Selkot var að öllum
líkindum hjáleiga frá Stíflis-
dal, eða jaínvel frá Seli á
Þingvöllum. Nú eru bæði Stífl-
isdalur og Se’lkot í eyði. Abúð
í Stíflisdal hélzt þar til í fyrra,
en Selkot lagðist af um 1950.
Og Jónas hélt áfram:
— Bóndinn sem þar bjó
milli 1860—70, Sigurður að
nafni, átti 14 eða 15 börn.
Magnús, faðir minn, man vel
eitir honum. Til þess var tekið
aö aldrei sást rifa í flík, sem
Selkotsbörn voru í, en stund-
um voru bæturnar aftur á möti
í öllum regnbogans litum.
Þarna í kotinu ríkti mikil hirðu
semi og ómenguð gleði á heim-
ilinu, sagði faðir minn mér. Síð
an hafa ýmsir búið í Selkoti.
Miklar ættir eru komnar frá
Sigurði og konu hans, og stund
um talað um Selkotsætt.
Og nú benti Jónas á Stíflis-
dalinn og vatnið, og enn austar
í dalkrikann, þar sem stendur
Selkot, en sést ekW frá veg-
inum. Svo einkennilega vildi
til að ég hafði komið að Sel-
koti í sept. í fyrra, þá var
heiðin rauð glóð af lyngi. Við
Bjarni Renediktsson höfðum
gengið frá Brúsastöðum eítir
hinum forna reiðvegi Kjósær-
inga og skoðað eyðihýlið. Síð-
an hefur það eftlega leitað á
hug minn eins og vörðubrot úr
síkvikri fortíð.
5. Við Ölfusvatn
hið forna
Við vorum komnir á Þing-
völl. Dum.bungur lá yfiri þess-
um ginnhelga stað, eins og öll
saga Drekkingarhy'ls væri
skráð á velkt bókfeil skýjanna.
Hér hittust þeir, hér hættu
þeir að vera víkingar, gerðust
héraðsríkir bændur. Ekki þykir
mér lengur sérstaklega minnis-
stætt að koma á Þingvöll. Stað-
urinn og saga hans eru að vísu
ævintýri en þetta ævintýr er
svo rótgróið brjósti hvers ís-
lendings, að um það þarf
hvorW að hugsa né tala. Þing-
vellir í hugum íslendinga er
jafn sjálfsagður hlutur og blóð
renni um æðar. Þegar blóðið
storknar, deyr líkaminn. Þegar
Þingvellir hætta að vaxa í
hjarta íslendingsins, deyr land-
ið í brjósti hans.
Þegar við ókum yfir brúna á
Drekkingarhyl, titraði hún und-
an þunga bílsins. Þannig hefur
íslenzk kona fundið á þessum
stað titring lögspekinnar hrísl-
ast um hverja taug, hverja si'n.
Hvað var helvíti Dantesar á
móti þeim dauðans ugg, sem
lagði af þessum stað? Og ósálf-
rátt þakkar maður guði fyrir
að hafa ekki hlotið þau vafa-
sömu forréttindi, að vera á
miðöldum íslenzk kona og ást-
Iheit. En þegar út í slíkar ó-
göngur ímyndunaraflsins var
komið lét Jónas í Stardal til
sín heyra, og fræddi okkur
m.a. á því, að Þingvallarétt
hefði alltaf verið á mánudegi í
22. viku sumars.
— Þegar óg var ungur mað-
ur, sagði hann, var siður að
halda réttarbail upp við rétt-
ina, sem þá stóð á öxarárbökk-
um. Þá var margt æskufólk í
Þingvallasveit og vakað alla
nóttina við réttina, leikið og
dansað.
1912 vorum við að stejrpa
Öxarárbrúna og lágum í tjöld-
um í gjánni. Þessi brú, sem
við nú fórum yfir, er að stofni
til gamla brúin, sem við þá
steyptum, en hún var breikkuð
til muna fynr Lýðveldishátíð-
ina. 1896 var set* trébrú yfir
Drekkingarhyl, þar var hún
þangað til við steyptum nýju
brúna 1912. Trébrýrnar entust
illa, þær fúnuðu fljótt. Jæja.
Þegar við vorum við brúar-
smíðina, héldum við réttarball-
ið í Valhöll, þar sem hún stóð
nyrzt í skeifunni milli Öxarár
og vegarins heim á Þingvöll. Síð
an var það alltaf haldið í Kon-
ungshúsinu, sem reist var 1907
og þá stóð í nallanum skammt
norðan við gömlu Valhöll.
Konungsíhúsið var flutt 1929,
og stendur nú sunnan við nýju
Valhöll, og gengur undir nafn-
inu Ráðherrabústaður, eins og
þú veizt.
í Konungshúsinu var réttar-
ballið haldið í mörg ár. Þar
var dansað í einni stofunni, en
veitingar í annarri .Ekki var
leyfilegt að koma inn í þá
þriðju, þar sem konungshús-
gögnin voru. Oft var farið í
leiki á böllum þessum og rím-
ur kveðnar. Þarna spilaði ég
oftast á harmoniku, enda hlaut
ég snemma það virðingarstarf
að vera fyrsti spilari kvenfé-
lagsins í Þingvallasveit.
í Konungshúsinu voru góðar
gleðir og margur skémmti sér
vel. Þá þótti ekki fínt að láta
ungar stúlkur s;iá á sér vín, en
einstaká karl fékk sér lögg.
Svo benti Jónas á græuar
tættur austan undir Lögbergi
og sagði að þar hefði Snorra-
búð staðið. Jónas kallaði hana
stekk. Hann var reiður ungur
maður. Hvar skildi hann nú ala
manninn? Hinn forni vegur frá
Almannagjá lá gegnum skarðið
vestan við Snorrabúð, og var
flóraður grjótíhellum, en gamla
Þingvallaleiðin lá öll um giána,
a.m.k. eftir 1785, þegar vegur-
inn meðfram vatninu var sokk
inn. Frá Snorrabúð lá leiðin
niður að vaðf á ánni. Þar gengu
menn á hólm, þegar ís-
land var enn spennandi stór-
veldi.
Þegar við nokkru síðar ók-
um nýju leiðina austan Meyj-
arsætis á leið til Uxahryggja,
benti Jónas í Stardal einnig á
flóraðan helluvegg, sem liggur
upp kleifina meðfram nýja veg-
inum, sem nú er. Þessi gata er
án eía mjög gömul, alls ekki
yngri en frá tímum Bjarna
Thorarensens, og líkJega miklu
eldri. Bjarni lét Xyrstur manna
ryðja Kaldadal og Skúlaskeið,
sem liggur suðvestan undir
Langjökli. — Ég sakna þess að
vegurinn yfir Skúlaskeið var
lagður niður, segir Jónas í
Stardal. Þar er einihver mesta
grjóturð sem til er á Islandi og
sérkennileg að því leyti, auk
þess sem þjóðsagan og Grímur
gamli Thomsen varpa ævintýra
ljóma á þessar slóðir; loks er
leiðin lengd til muna með því
að færa hana norður að Geitá.
En hitt er rétt, hélt hann á-
fram, að sú leið sem nú er far-
in, er snjóléttari. En leiðin sem
Bjarni lét ryðja, er undragóð
vegna þess að botninn á göt-
unni er harður og sléttur sand-
ur.
— Ég held að segja megi að
Bjarni Thorarensen sé fyrsti
valdsmaður hér á landi, sem
lætur ryðja fjallvegi. Ég hef
heyrt sagt að hann hafi látið
ryðja Holtavörðuheiði. Það hef-
ur verið snemma á 19. öld. 1
Hrafnhólum, neðan Tröllafoss,
bjó á síðustu öld maður sem
Kristján hét Bjarnason, og
hafði tekið þátt í ruðningn-
um á Holtavörðuheiði. Móðir
mín, sem var alin upp í Þver-
árkoti sagði mér af honum, hún
mundi hann vel. Harm var ekki
við alþýðuskap. Kristján þessi
var faðir Kristjáns krumma,
sem gamlir Reykvíkingar kann
ast við. Sá var vatnskarl bg
verkamaður í höfuðborginni.
Þegar komið var að Bisk-
upsbrekku, létum við stöðva
bifreiðina með þessum orðum
Jónasar í Stardal: — Þórður
hreppstjóri í Móum á Kjalar-
nesi, faðir Björns Þórðarsonar,
sagði eitt sinn, að það værj lít-
ið land að komast með kaffið út
úr landareigninni, eins og hann
orðaði það. Og ísland er ekki
litið land, ekki einu sinni á
tímum nýmóð ins tryllitækja.
Þess vegna þurftum við að
skreppa út og anda að okkur.
Hér dó Vídalín og nú hafa
þeir reist honum kross.
— Það þótti mér vænt um,
sagði Jónas í Stardal og löenti.
Upp af Biskupsbrekku eru
HaJIbjarnarvörður, hélt hann
áfram. Þær draga nafn af Joar-
daga þar á hæðunum eins og
sagt er í Landnámu. Þarna féll
Hallbjörn Oddsson, HaUsteins-
sonar, frá Kiðjabergi i Grims-
nesi. Nafni HalJbjöms er tengd
mesta harmsaga, sem til er í
fornum islenzkum heimildum.
Hallbjöm bjó ásamt Hallgerði
Oddsdóttur, konu sinni, dóttur
Tungu-Odds, að Breiðabólstað í
Hálsasveit, skammt þar frá sem
nú stendur Reykholt í Borgar-
firði. Þegar hann flyzt um vorið
frá Breiðabólstað að Kiðjabergi,
hyggst hann auðvitað hafa konu
sína með. Hallgerður var bezt
hærð kona á íslandi, næst nöfnu
sinni snúinbrók. Hún situr i
dyngju sinni og kembir hár sitt
þegar Hallbjörn gengur til henn
ar og biður hana tygja sig til
ferðar. Hún svarar engu. Hann
tekur til hennar, hún hreyfist
eigi, og í annað skipti, en situr
við hið sama. Hann elskar hana
svo mjög, að -hann getur ekki
sfeilizt við hana lifandi ■— en
þar var Snæbjörn galti, eins og
sagan segir. Hafði hann verið á
Breiðabólstað um veturinn, ung
ur maðúr og gjörvulegur. Með-
an þessu fer fram í skálanum,
gengur TTmgu-Oddur til fjár-
húsa og vill ekki vera heima því
hann býst við að eitthvað muni
gerast tíðinda, enda stóð ekki
á því. Þegar Hallgerður vill
ekki fara með Hallbirni bónda
sínum, kveður hann fallega
vísu um ást þeirra, og má skilja
vísuna svo, að hann sé leik-
soppur Hallgerðar. Síðan snýr
hann hár hennar um hönd sér,
heggur af henni höfuðið og ríð-
ur af stað.
Tungu-Oddur fær Snæbjörn
galta til að sjá um eftirreiðina
og hittast þeir hér á vörðunum.
f bardaga falla fimm af Snæ-
bimi galta og Hallbjörn og báð-
ir fylgdarmenn hans. Þennan
atburð verður að skilja réttan,
segir Jónas í Stardal að lokum.
Það var ekki af ástleysi
eða hefndarþorsta, sem Hall-
björn drap konu sína held-
ur af öðrum hvötum. Mér
sýnist af sögunni að helzt hafi
hann viljað falla sjálfur í bar-
daganum við Snæbjörn galta og
menn hans. Ástin í gamla daga
— nei, hún var ekki veik sem
bóla. Þá var allt sterkt og skil-
yrðislaust.
í Hvalfirðinum kunni Jónas
í Stardal sWl á öllum örnefn-
um. Á leiðinni um fjörðinn var
ég að reyna að spyrja hann um
búskapinn, en örnefni og fornar
sagnir af köppum og kvenskör-
ungum trufluðu frásögnina, sem
hefur verið eitthvað á þessa
Jeið:
Vegavinnulaunin?....... hér
heitir Hlaðftxamar og þarna í
botni Hvalfjarðar eru Sildar-
mannagötur....... já, vega-
vinnulaunin gat ég alltaf lagt í
jarðrækt og aðrar framkvæmd
ir á jörðinni....þessar klapp
ir þarna rétt sunnan við Botns-
ána heita Hlaðhamar eins og
ég sagði....... hér segir sag-
an að hafi verið layggt hafskip
úr íslenzkum skógi.....en bú-
ið stóð alltaf noltkum veginn
undir sér........ og þarna
nokkru vestar er Kötlugjá,
hamra)>elti með skútum.......
þar framdi Katla nornin móðir
Refs í Brynjudal seyð sinn gegn
Hólmverjum....... og enn litlu
vestar, þarna á sandtanganum
heitir V íðf örulsnes.....þar
var farið á fjöru yfir í Þyrils-
hlíðina..... en búskapurinn
hefúr hvorki hjá mér né öðr-
um lagt neitt til að ráði......
hvorki við jarðrækt né bygging
arframkvæmdir...... þama
húkir æðarfuglinn á Víðföruls-
nesi, skaut ég inn í...koll-
urnar eru Jrreyknar af stálpuð-
um ungunum sínum, en blik-
inn kominn með farandssnið. .
þarna er Kattarhöfði sagði þá
Jónas í Stardal....... þarna
Steinkirkja og Flugugil........
og svo Bárðarhellir, kenndur
við Bárð Snæfellsáss...........
þ.e.a.s. hann var þarna í Brynju
dalsfossinum en hvarf þegar
fossinn var sprengdur .... og
svo eru hér Rauðuskriður
(hann bendir)......... Þránd-
arstaðarhlíð.....Fossá og þar
austur af Dauðsmannsbrekka
þar sem þjóðsagan segir að
ferðamaður hafi verið drepinn
til f jár á síðustu öld (hristir höf
uðið) . . . Hvítanes (bendir
enn) . . . þessi hóll þarna heit-
ir Snasi, þar sem setuliðið
hafði muJningsvélar . . . (ég
var orðinn ruglaður í höfðinu,
þetta var eins og þegar ég átti
samtaJið forðum daga við Lax-
nes um Gerplu) . . . . já, ég
átti alltaf duglegt fólk heima
í Stardal og svo Kristrúnu konu
mína . ... og svo ætla ég að
biðja þig um einn hlut, sagði
hann enn, — að tala ekki um
Staupastein þegar við komum
þangað . . . hann heitir Skeið-
hóll, og alltaf sagt í gamla
daga: Presturinn á Skeiðhól eða
Karlinn í Skeiðhól . . . það er
aðeins til einn Staupasteinn í
landinu svo mér sé kunnugt,
hann er í Skálholti . . . á hóln
um vestan við steininn mundi
ég halda að séu Þórishólar, þar
sem Hvamm-Þórir féll fyrir
Ref í Brynjudal . . . Þeir deildu
um kúna Brynju eins og segir
í Harðarsögu, enda var hún
Auðhumlu líkust. Og þarna . ..
og þarna . . .
Við vorum komnir undir
Reynivallaháls. Ég horfði í
svifhæðina, þar sem örninn
góði átti að kljúfa öldur lofts-
ins við þvergljúfur og hamra-
borgir. En hann var ekki heima
eins og þeir læknarnir Bjöm
og Úlfar höfðu komizt að orði
kvöldið góða. Seinna ber fund
um okkar kannski saman, þá
hef ég lært öll örnefnin hans
Jónasar í Stardal og verð við-
ræðuhæfur við erni og menn.
Þangað til ætla ég að geyma
í minni, hvernig Hvalfjörður-
inn hvítnaði af kjóabringum.
M.
Sumarrýmingarsala
Á mánudag hefst rýmingarsala á dömu-
peysum, dömublússum og barnapeysum.
Vörur þessar verða seldar á mjög hag-
stæðu verði. — Notið þetta sérstaka tæki-
færi fyrir verzlunarmannahelgina.
Verzlunin Ása
Skólavörðustíg 17B — Sími 15188.
StaHa forstjóra
Rannsóknastofnunar landbúnaðarins er laus til um-
sóknar. — Laun samkvæmt hinu almenna launa-
kerfi ríkisstarfsmanna. — Umsóknir sendist fyrir 5.
ágúst nk. til landbúnaðarráðuneytisins.
Landbúnaðarráðuneytið, 22. júlí 1965.
Áfengis og tóbaksverzlun
ríkisins tilkynnir
Útsala vor að Skúlagötu 6 er flutt að
LINDARGÖTU 46.