Morgunblaðið - 17.04.1966, Page 30

30
MORGUNBLAÐIÐ
! Sunnudagur 17. apríl 1966
— Handritin
Framhald af bls. 3.
skiipulagsskráruppkasta, sem í
öllum meginatriðum voru sam-
hljóða, lét Friðrik V. konungur
semja skipulagsskrá, sem stað-
fest var 18. janúar 1760 undir
nafninu „Fundation for Det
Arnamagnæanske Legat“. Höfuð
atriði skipulagsskrárinnar hljóð-
ar þannig á þeirrar tíðar dönsku:
...Vi hermed i alle sine Ord,
Puncter og Clausuler aller-
naadigst vilde have confirmeret
<xg stadfaestet, saa og hermed
confirmere og staðfæste, lydende
Ord til andet, som fþlger:
1. Legatum beati Arnæ Magn-
aei, som bestaaer udi de af den
saiig Mand dertil Skjænkede
— 1: Reede Midler hvilke for
nærværende Tiid belþber sig til
Capital Tretten Tusinde Trei
Hundrede, Halvtrediesindstyve
og Sex Rixdaler, Een Mark, Sex
Skilling: 2: Iislandske og andre
haandskrevne, og, for den
stþrste Deel, utrykte Bóger, efter
den derover for sig selv forfatt-
ede Catalogus, og 3: Trykte
B0ger, hvilike udi Catalogo over
Universitaetets Bibliotheque, hver
paa sit behþrige Sted ere an-
fþrte, skal til ævig Tiid være
bestemmet og henlagt til að op-
íyse, forbedre og til Trykken at
befordre lade alt, hvað der
angaaer de nordiske, nemlig
Danmarkes, Norges og under-
liggendes Lander Historie, Sprog
og Antiquitæter, hvorunder de
ældre Tiider í Norden, deres
Oeographie, Love, Skikke og
Sædvaner, Levemaade, Konster
og Viidenskaber, Mynte-Væsen,
Monumenter og alt andet deslige
skal orstaaes. Og skal derudi
visse Stipendiarii og Haand-
Skrivere, under Opsigt og Be-
styrelse af 2de Ephoris, bestand-
ig arbjde paa den Maade, som
hereefter nærmere foreskrives“.“
Enn heldur G. L. Christrup
áfram í málsóknarskjali sínu:
„Af þessum úrskurði má ráða,
að í samibandi við erfðaskrána
hefur sú breyting orðið á, að
ekki skuli aðeins lausafjármunir
renna til sjóðsins, heldur og
bóka- og skjalasafn prófessorsins.
Af skipulagsskránni sést einn-
ig, að ávaxta skal eignir sjóðsins
áamt eignum háskólans, sbr. 2.
lið og að sjóðnum skuli stýra
tveir eftirlitsmenn (eforer), sibr.
25. lið.
í skipulagsskránni er að finna
mjög greinargóðar ákvarðanir
varðandi það, hver§u fara skuli
með sjóðinn, og er þar sérstak-
lega fram tekið, að ekkert hand-
rit eða bréf í frumútgáfu megi
lána, nema fyrir hendi séu mjög
sérstakar ástæður, og útlánin
megi aðeins fara fram á ákveðn-
um tíma, sbr. 7. lið, og ef eftir-
litsmennirnir ræki ekki skylduf
sínar, sé hverjum og einum
frjálst að kæra slíkt til háskól-
ans, sbr. 27. lið.
Við staðfestingu þessarar skipu
lagsskrár er sjóðurinn, sem ræð-
ur fyrir höfðutól og lausum fjár-
munum, og fengið hefur stjóm,
endanlega stofnaður og hlýtur að
njóta venjulegrar réttarverndar".
1772: Fastanefnd Arnasafns
Christrup segir síðan:
„Með konungsbréfi frá 24.
septemiber 1772 er hin fasta Árna
safnsnefnd sett á stofn, en til
hennar töldust tveir eftirlits-
menn (eforer) og fjórir aðrir.
Eftir þetta fer nefndin raunveru-
lega með stjórn sjóðsins. Skipan
nefndarinnar og meðlimatölu
hennar hefur verið breytt nokkr-
um sinnum, sibr. konunglegar til-
skipanir frá 9. júní 1850, 8. maí
1883, 7. des. 1883 og konunglega
tilskipun nr. 155 frá 25. maí 1936
um breytingar á skipun Árna-
safnsnefndar frá því, sem ákveð-
ið var með konunglegri tilskipun
24. sept. 1772. Við þá tilskipun
var ákveðið, að nefndina skyldu
í framtíðina skipa 11 menn og er
nánar lýst, hversu þeir skyldu
valdir, og að háskólaráð Kaup-
mannahafnarháskóla skyldi velja
tvo eftirlitsmenn (eforer) að
stofnuninni, sem skyldu á vegum
þess hafa umsjón með starfsemi
hennar, með sérstöku tilliti til
þess, að haldnar yrðu gildandi
skipulagsskrárreglur. Eftirfar-
andi er sérstaklega getið í 1.
málsgrein 6. greinar:
„Framangreindar ákvarðanir
breyta í engu eignahagnum með
tílliti til Árnasafnsstofnunar né
heldur sambandi Kaupmanna-
hafnarháskóla við hana.“
Með þessari konunglegu til-
skipun var það lagt til grund-
vallar, — og annað er heldur
ekki hægt að leggja til grund-
vallar — að Árnasafnsstofnun

Hans (Johannes) Gram, (1685-
1748), assessor. Hann var mál-
fræðingur, sagnfræðingur, skjala
vörður og bókavörður, auk þess
sem hann var prófessor í grísku.
væri sjálfseignarstofnun undir
umsjá Kaupmannahafnarhá-
skóla og undir beinni stjórn
nefndarinnar.
Stók sjálfseignarstofnun er
sjálfstæður réttaraðili, sem nýt-
ur venjulegrar réttarverndar.
Um langt skeið hafa verið
uppi harðar kröfur af hálfu ís-
lands um afhendingu handrita
þeirra, sem tilheyra Árnasafns-
stofnun.
Með lögum _nr. 194 frá 26. maí
skrá Sjóðs Árna Magnússonar
1965 um breytingu á skipulags-
(Árnasafnsstofnunar) frá 18.
jnúar 1760 hefur nú verið ákveð
ið að skipta stofnuninni í tvennt
með því, að þau handrit og skjöl
sjóðsins, sem teljast íslenzk
menningareign, eiga að afhend-
ast Háskóla íslands til varð-
veizlu og umsjónar, gbr. 1. máls
grein 1. greinar laganna, og enn
fremur er í 4. málsgrein 3. grein-
ar laganna ákveðið, að samsvar-
andi hluti af höfuðstól sjóðsins
skuli yfirfærast til Háskóla ís-
lands jafnskjótt og ákvörðunin
verður framljvæmd.
Það, sem raunverulega gerist
samkvæmt þessum lögum, er, að
hluti eigna Árnasafnsstofnunar
— hluti af handritasafninu og
skjalasafninu og hluti af höfuð-
stólnum — afhendast íslandi.
Það atvik, að þessi afhending
er framkvæmd í formi skipta á
Árnasafnsstofnun, hlýtur ekkert
gildi að hafa. Þetta er aðeins
þar form, sem valið hefur verið
til þess að reyna að búa afhend-
ingunni réttarlegan grundvöll.
Sé ekki að lögum hægt að
skylda Árnasafnsstofnun til
þess að afhenda hluta eigna
sinna til íslands, er ugglaust
ekki hægt að ná samskonar
árangri með skiptingu stofnunar
innar.
Það hljóta að vera hin raun-
hæfu atriði ein, sem máli skipta,
en ekki formið.“
Stjórnarskráin: Ekki er hægt
að skerða eignarréttinn
G. L. Christrup heldur áfram:
„Árnasafn er sjálfseignarstofn
un, sem hlýtur að njóta venju-
legrar réttarverndar gegn árás-
araðgerðum gegn lausafjármun-
um hennar og höfuðstóli. Við
samiþykkt fyrrgreindra laga yrði
um þvingunarafsal lausafjár-
muna og 'höfuðstóls stofnunar-
innar að ræða. Slíkt þvingunar-
afsal yrði því aðeins unnt að
framkvæma, að skilyrðum 73.
greinar stjórnarskrárinnar væri
fullnægt. Samkvæmt þeirri
grein er eignarrétturinn friðhelg
ur, og ekki er hægt að neyða
neinn til þess að láta eign sína
af hendi, nema almannavelferð
krefjist þess, sérstök lög séu um
það sett og fullar bætur komi
fyrir.
Ég neita því, að tillit til al-
mannavelferðar krefjist afhend-
ingar að hluta á lausafjármun-
um og höfuðstóli stofnunarinn-
ar til íslenzka lýðveldisins. Hér
bótagreiðslur.
Afhendingarlögin eru því ó-
gild, þar sem þau stríða gegn
73. grein stjórnarskrárinnar.
Ennfremur skal bent á, að þeg
ar skilyrðum 73. greinar stjórn-
arskrárinnar er ekki fullnægt,
hefur löggjafarvaldið eigi heim-
ild til þess að knýja fram þving
unarafhendingu, eins og þá, sem
um er rætt, né heldur að breyta
erfðaskrárákvæðunum á þann
hátt, að hluti lausafjármuna og
höfuðstóls dánargjafarsjóðsins
afhendist öðru róki („til en
fremmed stat“)“.
Síðfcn gerir Ohristrup grein
fyrir fylgiskjölum o.s.frv.
Svar kennslumálaráðuneytisins
Poul Schmidt, „kammeradvó-
kat“, hæstaréttarlögmaður, segir
í upphafi svars síns fyrir hönd
kennslumálaráðuneytisins:
„Ég mæti fyrir hönd kennslu-
málaráðuneytisins í málinu HI.
219/1965, Dánargjafarsjóður
Árna Magnússonar (Árnastofn-
un) gegn kennslumálaráðuneyt-
inu. Ég mæti fyrir hönd saktoorn
ings og fer fram á, að hann,
kennslumálaráðuneytið, verði-
sýknaður.
Réttindi stofnunarinnar, eftir
því, sem lög nr. 194 frá 26. maí
1965 (1. gr., 1. mgr.) áhræra
þau, varðandi handrit, fornskjöl
og höfuðstól, eru utan þeirra
eignarréttinda, sem njóta vernd
ar 78. greinar stjórnarskrárinn-
ar, og eigi er heldur hægt að lög-
jafna þeim til slíka réttinda....
Árnasafn er opintoer (dönsk)
stofnun undir opintoerri stjórn.
Umrædd handrit og fornskjöl
eru þar að auki ánöfnuð Hafn-
arháskóla á sínum ttma með
erfðaskrá Árna Magnússonar og
eiginkonu hans. Sama gildir í
öllu falli um meirihluta þess
höfuðstóls, sem um er fjallað í
4. málsgrein 3ju greinar áður-
nefndra laga. Stofnunin hefur
ávallt verið og er enn tengd
Kaupmannahafnarháskóla, sem
ekki er sjálfstæður réttaraðill,
fráskilinn ríkinu, og Árnasafn
og stofnunin er þannig í mikil-
vægum atriðum frágreind og að-
skilin einkastofnunum.
Ennfremur skal sérstaklega
bent á, að stofnunin sjálf hefur ,
engan sérstakan rétt til þess að
ncrta eða nýta handritasafnið
framar öðrum aðiljum, — ekki
fremur en nokkur hefur rétt að
lögum til þess að ráðstafa hand-
ritunum í safninu. Eigi að held-
ur er unnt að æskja fullnægju í
safninu vegna skuldbindinga
safnsins sjálfs eða Kaupmanna-
hafnarháskóla. Á sama fæti stend
ur höfuðstóll stofnunarinnar, sem
er tengdur handritarannsókn og
safnröðun skv. stofnskrá. í raun
og veru hefur stjórn safnsins ein
vörðungu rétt til þess að hafa
umsjón með safninu skv. stofn-
skrá þess. Réttindi af þeirri teg-
und njóta ekki verndar 73. grein
ar stjórnarskrárinnar.
Skipting safnsins í tvo hluta
og þar af leiðendi afhending á
tilsvarandi hluta af höfuðstóli
stofnunarinnar til Háskóla ís-
lands snertir enn fremur ekki
vernd eignarréttarins skv. 73. gr.
stjórnarskrárinnar, vegna þess að
hér er ekki um afsal eignarréttar
skv. skilningi stjórnarskrárinnar
að ræða.
Réttur til eigna stofnunarinnar
er réttur óákveðins hóps manna
til þess að rannsaka handritin
og til að njóta styrks til þessa af
fjáreign hennar. Engin breyting
á „eignaraðstöðunni" á sér stað,
og bæði handrit og höfuðstóll eru
áfram háð sömu ákvörðunum í
stofnskrá, með þeim eina mis-
muni, að varðveizlustaður og um
sjón færist úr stað. Það liggur í
augum uppi, að löggjafarvaldið
er bært um að breyta slíkum á-
kvæðum.
Þá breytingu, sem hér verður
á, hefði verið hægt að gera með
einfaldri stjórnvaldsákvörðun í
krafti þess réttar, sem stjórnvald
ið hefur til þess að breyta stofn-
skrám dánargjafa og sjóða, þeg-
ar aðstæður hafa breytzt frá sjóðs
stofnun.
Jafnvel þótt skipting safnsins
við bætist, að tilvitnuð lög hafa
eigi að geyma ákvæði um skaða
og tilsvarandi yfirfærsla sjóðs-
höfuðstólsins yrði álitin eignar-
nám, væru lögin gild í heild
sinni. Gildi laganna er ekki hægt
að vefengja með staðhæfingu um
að almannavelferð hafi ekki kraf
izt þeirra, og stofnunin hefur
ekki orðið fyrir tjóni, sem rétt-'
læti skaðabætur. Sú staðreynd, að
lögin hafa ekki að geyma ákvæði
um skaðabótagreiðslur, getur á
engan hátt orðið orsök þess, að
nokkur hluti laganna sé ógiltur.
Kaupmannahöfn, 16, ágúst 1965,
með virðingu,
Poul Schmidt".
Svör og andsvör
G. L. Christrup svaraði þessu
m. a. á þennan hátt:
,3taðið er fast við þá stað-
reynd, að réttindi Árnasafns'
njóta verndar 73. greinar stjórn-
arskrárinnar.
Handrit, fornskjöl og höfuð-
stóll stöfnuinarinnar eru í hennar
eigu en ekki Hafnarháskóla.
Jafnvel iþótt Kaupmannahafn-
arháskóli yrði talinn eigandi,
yrðu eignir þær, er stofmminni
tilheyra, ekki ríkiseign, sem ríkis
stjórn eða löggjafarþing getur
ráðskazt með að vild, vegna hinn
ar réttarlegu undirstöðu þess, að
stofnunin varð til og eignaðist
þessar eignir og timans, þegar
'þessi eignaraðild varð til.
Stofnunin hefur ekiki aðeins
heimild, heldur ber henni réttur
til að hafa umsjón með og ráð-
stafa safni sínu og sjóði.
Staðið er við þá fullyrðingu,
að (lögin um afihendinguma)
jafngildi raunverulega afhend-
ingu á hluta handrita og sjóðs
stofnunarinnar til íslenzka ríkis-
ins, og, þegar til úrskurðar dóms-
yfirvalda komi, sé það algerlega
þýðingarlaust, að ríkisstjórn og
þing hafi reynt að draga hulu
yfir þetta með því að láta það
heita svo, að hér sé einungis um
skiptingu stofnunarinnar í tvo
hluta að ræða“.
Christrup minnir síðan á
stjórnarskrárákvæði um eignar-
réttinn, almannavelferð og skaða
bætur. Hann neitar þvií, að hér
gæti orðið um stjórnvaldsáikvörð
un að ræða. Ekkert liggi fyrir
Thomas Bartholin, (1659-1690),
jústizráð. Hann varð prófessor í
sagnfræði átján ára gamall.
Hann var konunglegur antiquari
us og prófessor juris.
hendi sem bendi til þess, að
stofnunin geti ekki í framtíðinni
framfylgt nákvæmlega settum
reglum stofnskrárinnar. Hann
skorar á sakiborning að nefna
dæmi, þar sem stjórnvaldið hafi
leyft sér að breyta löglegum
ákvæðum dánargjafarsjóðs gegn
íramkomnum mótmælum sjóðs-
stjórnar, þegar sannað sé, að
sjóðsstofnunin geti starfað áfram,
náikvæmlega eftir grundvallar-
reglum sínum, sem gefandi hafi
sett.
í andsvari sín-u segir Pou'l
Schmidt, að stofnunin njóti ekki
verndar stjórnarskrárákvæða um
eignarrétt, og „réttindi" hennar
séu eingöngu bundin við umsjón.
Hér sé ekki um afihendingu að
ræða eða afisal, heldur breytingu
á skipulagi safnsins. Breytingin
sé eðlileg, þar eð augljóst sé,
að vilji stofnanda og eiginkonu
hans gafi verið sá að stuðla að
rannsóknum íslenzkra stúdenta
í safninu. en á stöfntíma hafi is-
lenzkur háskóli ekki verið til.
Séu lögin frá (maí) 1965 álitin
eignamámslög, segir Poul Schim
idt, sem dregið er sterklega I
efa, væru lögin gild í heild sinni
engu að síður. Dómstólaznir hafi
látið löggjafarvaldinu það efitir
að ákveða, hvað sé almannavel-
ferð. Skaðabótakrafia komi ekki
til greina, þar sem stofinunin
mundi etoki bíða neitt eifnahags-
legt tjón, og j afinvél þótt svo
væri, væri aðeins um einfalda
skaðabótarkröfú að ræða, sem
ekki hnekkti í neinu samþykkt-
um lögum. Poul Sdhmidt viður-
kennir, að ekkert fordæmi finn-j
ist um það, sem háttvirtur and-
stæðingur skoraði á hann að
finna dæmi um, en þar með sé
ekki sagt, að einföld stjórnvalds-
ákvörðun um breytingu á 200
ára gömlu stofnskrórá'kvæði, sem
aðeins snerti skipulag á stofnun,
er standi ísérstakri afistöðu til
hins opinbera, sé ekki fullkom-
lega lögleg.
Að lokum:
Nú, þegar málið kemur fyrir
Eystri landsrétt og áreiðanlega
síðar fyrir Hæstarétt Danmerk-
ur, verður það ekki tilfinninga-
semi, fslandsást eða dönsk þjóð-
rækni, sem ræður úrslitum, held-
ur hrein lögfræði.
Fyrir dómurunum liggur
vandamál, sem er mjög örðugt
úrlausnar: lög gegn stjórnarskrá.
— Utan úr heimi >
Framhald af bls. 16
skipulagningu og undirtoún-
ingi friðsamlegrar mótmæla-
göngu um 3000 sfcúdenta. Ætl
unin var að afhenda mót-
mælaorðsendingu í kennslu-
málaráðuneytinu. En stúdent
arnir komust aldrei á leiðar-
enda, því lögreglan tók til
sinna ráða, handtók for-
sprakkana og lumibraði á
félögum þeirra. Dómur
var kveðinn upp í máli stú-
dentanna fimm niú fyrir
nokkrum dögum og hlutu
þeir allir skilorðsbundna
dóma, eins til tveggja ára
fangelsi. Taki þeir nokkum
þátt í mótmælaaðgerðum eða
hafi virk afskipti af stjórn-
málum, skal dómunum þegar
fullnægt.
Segja griskir sfcúdentaleið-
togar að meðalaldur þeirra i
starfi sé nú einn mánuður og
hafi svo verið allt síðan Pap
andreou forsætisráðherra var
neyddur til að segja afi sér
fyrir hartnær ári, en þótt
leiðtogarnir eigi í erfiðleik-
um vegna afskipta yfirvalda
. séu haldnir vikulegir fundir
og náið samstarf haft við
sfcúdentaíélög út um heim. 1
Grikklandi eru um 46.000
stúdentar að því er talið og
segja leiðtogar þeirra að um
90% sinna manna séu á móti
konungsfjölskyldunni og rik-
isstjórn þeirri sem nú fari
með völd í landinu.
Enn er annað, sem orðið
hefur Konstantín til mikilla
óvinsælda aí löndum sínum,
en það eru viðbrögð hans við
málum manna þeirra sem
enn sitja í fangelsi vegna
stjórnmálaskoðana sinna.
Pólitískir fangar er hugtak
sem ekki hefur hlotið viður-
kenningu í Grikklandi, þar
eru allir slíkir fangar taldir
njósnarar og enn er um hálft
hundrað slíkra í fangelsi
þrátt fyrir marggefin loforð
um að þeir skuli látnir lausir.
Eina leiðin er náðunartoeiðni
til konungs — og Konstantín
er sagður harður í horn að
taka, Páli konungi, föður hang
og fyrirrennara hafii verið
hálfu lausari höndin til undir
skriftar náðunartoeiðna.
Því er það að margir land-
ar dönsku prinsessunnar og
velunnarar þeirra Konstant-
ins óttast að þeim verði ekki
rótt úti á Korfu í sumar með-
an svo fer fram um stjórn-
málaástandið I Grikklandi og
af6kipti konungs afi því.