Morgunblaðið - 09.09.1971, Blaðsíða 17

MORGUNBLAfHÐ, FIMMTUDAGUR 9. SEPTEMBER 1971
17
— en líka forvitnileg
ndinn
sem nú er. Við tökum þversnið
upp gil og á íjallatoppa og
lágiendi upp á fjallstoppa og
hvert lag er athugað, segul-
stefnan ákvörðuð og þylklktin
mœld, helzt með tommustokk.
Þannig rekjum við hvert lagið
á tfœtur öðru. Síðan er þversnið
ið teiknað upp og reynt að bera
það saman við segulskiptasnið,
sem hefur verið aldursgreint
með ísótópum. Þannig er þetta
nú unnið. Það er liðin tíð að
hægt sé að fara eftir þjtóðveg-
um og horfa upp í fjöllin með
sjónauka til að átta sig á þeim.
Nú þarf að þræða hvert jarðlag
og mæla það.
— Þú vinmur sem sagt að
þessu á staðnum á sumrin, en
Rann-
sóknir
á
íslandi
úr söfnuðu efni á vetrum í Ox-
ford?
— Já, ég safna sýnishornum
og efnagreini þau síðan í Ox-
flord og geri á þeim berg’fræði-
legar athuganir.
— Hvernig hefur Esjan
myndazt ?
— Hún hefur myndazt til
skiptis af hraungosum á hlý-
skeiðum og af móbergi, sem
varð til á jlökulskeiðum. Þarna
skiptast þvi á basaltlög eða
hraunlagakaflar og móbergslög.
Á jökulskeiðum hlóðust upp há-
ir mióbergshrygigir við sprungu-
gos undir jökli. Þeir hafa verið
ekki ósvipaðir móbergshryggj-
unum, sem eru á Reykjanesinu
nú, eins og t.d. Sveifluhálsinum,
Slíðan bráðnaði j’ökullinn og á
hlýskeiðum runnu hraun úr gos
sprungum og dyngju.m og fylltu
dalina milli móbergshálsanna,
kaflfærðu móbergsmyndanirnar
og mynduðu siðan víðáttumikl-
ar hraunsléttur eins og bezt má
sjá í kolli Esjunnar. Þykkasta
móbergsmyndunm, sem er um
400 metrar, ke.mur fram í Hrúta
dal í Kjós og I Blikdal, sem
gengur til austurs inn í Esjuna
frá Hvalfirði. Móbergsifjöll
koma einnig fyrir í eystri Kjós-
ardölum, t.d. Svínadal. Og í bor
holum í Mosfellssveit koma
fram þykkar móbergsmyndanir,
allt niður á 1100 metra dýpi.
— Þegar í ljós kornu svona
miklar móbergsmyndanir var
auðsætt, að þær hlutu að hafa
myndazt á ísöld. Segulskipta
sniðin segja síðan til um hve-
nær á ísaldarskeiðinu. Esj'an er
öll mynduð á kvartier og megin-
hluti hennar varð til á flyrri
hluta Matuyama segulskeiðsins,
eða á timabilinu frá 2,5—1 millj.
ára.
— Geturðu ekki bent okkur
á eitthvað af þvií sem maður
ætti að taka eftir, þegar ekinn
er þjóðvegurinn framhjlá Esj-
unni?
— Jú, þar er af ýmsu að
taka. f Kistufelliniu til dæmis
má greina tvö móbergisfjöll með
hallandi hraunlögum á milli. Sú
hlið Kistuifellsins, sem snýr að
Reykjavík er svona regluleg
vegna misgengissprungu, sem
liggur samsíða hliíðinni. Misgeng
ið er greinilegt í hliðinni fyrir
ofan Karl í Norður-Grafarlandi
Jarðlögin sunnan misgengisins
hafa sigið 110 metra niður.
Svo er berghlaupið stóra fyr-
ir ofan Mógilsá, sem mikið hef
ur verið talað um. Síðan kem.ur
Þverfellið, austan Esjubergs,
sem blasir við Reyikvíkingum.
Þverfellið er stórt innsfcot, sem
befur brotizt skáhalit upp úr
Kollafirðinuim. En þjóðvegurinn
liggur einmitt í gegnum þetta
innskot. Önnur stór innsfcot má
sjá fyrir oifan Skrauthóla, þar
sem innsfcotin ná upp í 600
metra hæð yfir sjó og einnig úti
á Músarnesi á Kjalarnesi.
Innsfcot eru í rauninni gaml-
ar kvikuþrær og ur þeim toom
hraun í eldgosunum. heldur
Ingvar áfram útskýringuim sín-
um. Þessar fcviikuþrær inni-
héldu gífurlega mitoinn hita.
Þær hituðu bergið næst sér og
síðan vatnið og svo streymdi
þetta heita vatn upp til yfir-
borðsins og ummyndaði berg-
ið, sem á leið þess varð eins
og sést á ljósa litnum í berg-
inu. Á Esjusvæðinu færðist eld
virknin með tímanum frá vestri
til austurs og yngjast því inn-
skotslögin eftir því sem aust-
ar dregur.
— Þú segir að eldvirknin fær
ist í austur. Hvar er austasta
gosvirtknin?
— Já, eða öllu heldur má
segja að landið reki til vesturs.
Gosbeltið er i rauninni alltaf á
sama stað, á svæðinu þar sem
Atlantshafshryggurinn fer í
gegnum Island. Landið rekur
síðan til austurs og vesturs frá
þessu belti, þar sem megin upp-
hleðsla landsins fer fram.
Yngstu eldstöðvamar á Esju-
svæðinu eru þvi í nágrenni
Stardals.
— Stendur þetta ef til vill í
sambandi við segulmögnunina í
Stardal, sem ®vo mikið var tal-
að um fyrir tveimur árum?
— Já, að vissu leyti. í ná-
igrenni Stardals kemur fram
megineldstöð. Bygging hennar
er sýnileg vegna mikils roís,
sem átt hefur sér stað eftir að
eldstöðin kulnaði. Við athu.gan-
ir mínar kom í lj'ós að í Star-
dalseldstöðinni er hringlaga sig
ketill, eða askja, um 5—6 km í
þvermál. Utlinur öskjunnar
liggja urn Þverárkotsháls að
vestan, um neðri hlíðar Mó-
skarðshnjúka að norðani, Skála-
Ingvar Birgir Friðleifsson.
fell og Múla austan við Stardal
oig við rætur Grímmannsfells að
sunnan. Þegar ég hafði kortlagt
útltour öskjunnar fcom í ljós,
að það var einmitt tonan þessar-
ar öskju, sem mælingar Þor-
björns Sigurgeirssonar höfðu
sýnt óvenjulegt segulfrávik. Eft
ir að þessi mikla segulmögnun
hafði fcomið fram við mælingar
Þorbjörns kom sú hugmynd
fljótlega fram, að erlendis mundi
fráivik sem þetta talið benda til
járns í jörðu. Var þVí áfcveðið
að bora og kanna nánar, hvað
fráivifcinu ylli. Reyndar vantaði
hitastigulshólu á þessu svæði,
svo hægt var að slá tvær flugur
í einu höggi.
Boruð var 200 m dj'úp hola
í miðju segulifráviiksins i Star-
dal og voru kjarnaisýni úr hol-
unni segulmæld. Kom i ljós, að
á um 40 m dýpi kemur hraun-
lagaspyrpa, sem er óvenjulega
segulmögnuið. Hámarksgildi seg
ulmögnunarinnar er allt að 30
sinnum hærra en í venjulegum
blágrýtishraunum. Við efna-
greiningar á sýnunum kom í
ljós, að járntonihald í þessum
hraunum er flremur hátt, en alls
ekki óeðlilega hátt og er fjarri
þVí að hafa hagnýtt gildi. Að
þesisium athugunum unnu aðal-
lega þeir Sigurður Steinþórsson
og Leó Kristjánsson. Orsakir
hins háa segulimagns í berginu
eru einlkum eiginleikar steinteg-
unda þeirra, sem járnið í berg-
inu er bundið í.
— Er éfcki óvenjulegt að þessi
segulmögnun finnist á svo af-
mörkuðu svæði?
— Jú, en ástæðan fyrir
þessu er mýndun og lögun ös'kj-
unnar. Askjan myndaðist við að
stórar spildur í bergigrunninum
brotnuðu niður og hallar jarð-
lögum innan öskjunnar að
miðju hennar, Berglögin af-
markast þvi mjög vel af útlín-
um öskjunnar. Á jafn virku
eldfjallasvæði og þetta var,
streymdi mikið af heitu vatni
upp eftir brotLínunum og heita
vatnið umimyndaði bergið þar og
þurrkaði út segulmögnunina.
Þannig höfium við mjög segul-
magnað berg inni í öskjunni, en
utan um það hring af ummynd-
uðu og lítt segulmögnuðu bergi.
Hraunlögin innan öskjunnar
hafa sömu segulstefnu og nú er,
en hraunlögin næist íyrir utan
Esjan: Lengst til vinstri má sjá
Kistufellið, þá Grafardal, síðan
Þverárkotsháls, Þverárdal, Mó-
skarðshnúka, Svínaskarð og
Skálafell. Bergeitillinn iengst
til hægri á myndinni (útlínur
teiknaðar), sem myndar Star-
dalshnúk og Þríhnúka, er iikur
djúpri undirskál að lögnn. Berg
eitillinn er austan tii í öskj-
unni, sem taiað er um í grein-
inni.
hafa öfuga segulsteínu. Þess
vegna afmarfcast þetta segiulfrá-
vik mjög greinilega.
— Þegar askjan myndaðist
var eldvirknin i hámarki og
tróðust gangar og eitlar inn í
öskjufyllinguna. Gangarnir eru
flestir sammiðja keilugangar, og
'hallar þeim inn að miðju öskj-
unnar. Keilugangana er bezt að
skoða í gljúifri í Leirvogsá, þar
sem leiðin liggur upp að Trölla-
flossi. Stærsti bergeitillinn
þarna myndar Stardalshnj'úlk og
Þríhnjúika í Haukafjöllum og er
fagurlega stuðlaður. Á brot-
ltoum öskjunnar var mikil eld-
virkni og sjást margir gostapp-
ar, eins og t.d. Bláihnjútour í hLíð
um Móskarðshnjúka. En Mó-
Skarðshnjúkar eru liparítgúlar
og sést aðfærsluæð þess veat-
ara, Liparítgangurinn, norðan í
skriðunum. Líparitgúlarnir hafa
troðizt upp í gegnum basalt-
hraunlögin og eru þess vegna
yngri en þau.
— Er hægt að nýta niðurstöð-
ur rannsókna þinna á einhvem
hátt við leit að heitu vatni?
— Já, til þess er leiikurinn
einmitt gerður. Það er verið að
finna uppbyggingu svæðisins,
halla og brotlinur. Við reynum
að gera okkur grein fyrir þvl
hverniig heita vatnið gæti ruinn-
ið í þetta mikla forðabúr Reyk-
vikinga af heitu vatni bæði á
Norður-Reykjum og Syðri-
Reykjum. Útbreiðsia jarðhitans
í Mosfellssveitinni er alls ekki
þekkt ennþá. En við vonum að
könnun á jarðfræði svæðisins
og athugun á borholunum með
tilliti til yfirborðsjarðfræðinnar
geti hjálpað til að afmarka út-
breiðslu þessa jarðhitasvæðis.
— E. Pá.
Móskarðshnúkar frá vestri. Hægra ®iegin á myndinni sjást b asalthraunlögin, seni líparítið
tróðst upp um. Vinstra niegip á myndinni sjást tvö skálarlaga berghlaup, seni eru í austasta
hnúk Móskarðshnúka norðanve rðum.