Morgunblaðið - 22.10.1972, Blaðsíða 12

Jl £*
.VIV /1WI i. ' 1N X > 1 í.-Vl >liJ, .1 V. W.V Víi 'íVUWv aa, V /IV 1 v /i>./l V 1 // I^
Málverk (1972).
Bjart
rými
hvit
birta
Hestar (1941).
List Þorvalds Skúlasonar
í TILKFNI merkrar og viðamik-
illar yíirlitssýningar á list Þor-
valds SkúTasonar í Listasafni Is-
lands hefur grein arhöfu ndur
endurskrifað grein sem hann tók
saman um Þorvald að tilhluitan
ritsitjóra Atlantiea & Iceland
Review fyrir tveimur áruim og
heimfært á sýninguna. STik rit-
smíð gerir sýningunni gleggri og
réttari skil en venjulegur list-
dómur. Lítill hluti greinarinnar
hefur áður birzt á íslenzku og þá
í öðru samhengi.
— Frumherjar óhlutlægs mál-
verks á íslandi teljast ótvírætt
þeir Svavar Guðnason og Þor-
valdur Skúlason, sem báðir voru
búsettir á meginlandi Evrópu, er
þeir hóflu fyrstir íslendinga mark
visst að leita sér fótfestu innan
marka þeirra stílbragða, sem iðk-
uð voru af framúrstefnuilista-
mönnuim árin fyrir seinni heims-
styrjöldina.
Þorvaldur Skúlason var búsett
ur i Frakklandi, þar sem hann
hafði m.a. numið hjá Marcel
Gromaire, er hann fór að gefa
sig að óhlutbundinni list og hafði
unnið nokkuð að henni, er heims-
styrjöldin skall á. Á flótta undan
stríðinu varð hann í skyndi að
yfirgefa eigur sínar i Frakklandi
og þar með öll málverk sín frá
þessu fyrsta óhlutlæga tímabili
en gat naumlega forðað sjálfum
sér, konu og barni uim Suður-
Frakkland til Englands, og það-
an kornst hann svo heim til fs-
Iiands. Myndir sínar, er hann
skildi eftir,7 sá hann ekki meir,
þær glötuðust í róti styrjaldar-
innar.
Eítir heimkomuna tók Þor-
valdur að mála hlutlægar mynd-
ir á ný vegna þess, að hann vildi
eftir langa fjarveru endumýja
og dýpka tengslin við íslenzka
náttúm og tilbrigði hennar.
Þetta varð mjög áhrifaríkt tima-
bil í list hans og um leið eitt hið
athyglísverðasta, sem gert var á
íslandi á stríðsárunum, magnað
maiLeriskum þrótti og lifandi
yndisþokka.
Þessi þýðingarmikla millibils-
bieyting hjá Þorvaldi Skúlasyni,
sem gerð eru mjög góð skil á
Listasafnssýningunni, var af-
kvæmi þeirrar tilhneigingar
hans, sem fylgt hefur honum,
hvar sem hann hefur borið nið-
ur, — að sökkva sér niður í við-
fangsefnin og taka við áhrifum
frá umhverfinu. Þessar sér-
stæðu myndir listamannsins bera
þess greinileiga vott ekki síður
en seinni tíma mymdir, að hann
hafi fyrst og fremst áhuga á mál-
verkinu sem sllku sem andlegu
gildi, og ekki væri nema tíma-
spursmál, hvenær vænta mætti
róttækra breytinga. En að hann
myndi varpa íígúrunmi fyrir róða
fyrir fulilt og allt Mkt og honum
andlega skyldir málarar á meg-
inlandinu, munu fæstir aðdáend-
ur hans hafa átt von á. Þessi
breyting virtist koma snöggt og
kom mörgum aðdáendum hans í
opna skjöldu. Þeir þóttu'st ekki
sjá rökrétta þróun yfir í ab-
straktina hjá þessum málara.
Listasafnssýningin sýnir þó, að
hann hafði ekki slitið ræturnar
við hið fígúratíva með öliu, og
enn svo seint sem árið 1950 má
greina hlutlæg form í myndum
hans.
Stökkbreytingar eru annars
ekkert einsdæmi meðal mynd-
listarmanna. Þau umbrot, sem
eiga sér stað innra með mynd-
listarmönnum, koma ekki endi-
lega strax í ljós í verkum þeirra,
helduir eiga þau ósjaldan langan
aðdraganda, allt þar til listamað-
u.rinn finnur sig knúinn til að
brjóta allar brýr að baki og
stefna af aleíli á vit hins nýja
gildis. Umskiptin geta þó virzt
snögg á yfirborðinu og því auð-
veldlega orkað sem röklieysa og
villt fyrir leikum sem lærðum.
Allt er þetta háð skaphöfn við-
komandi iistanianna, hrifnæmi
þeirra og sjállfstrausti eða gagn-
stæðum eiginl'eikum. Við getum
í díg ályktað, að myndir Þor-
valds á stríðsárunum hafi verið
nauðsynlegt milliskeið'sástand,
nobkurs konar undirstaða að síð-
ari þróun hans.
Fyrstu ár annars þáttar hins
óhlutlæga ferils Þorvalds, sem
hófst við stríslok, einkeinndust
vinnubrögð hans af umbúða-
lausri expressívri tjáningu í anda
Cobra-istanna, þar sem greini-
lega mátti kenna áhrifa frá nátt-
úrunni í litasjón, hughrifum og
stemniugu. Þessar myndir munu
fyrst hafa sézt opinbertega á
Septembersýninigunni 1947.
Eftir 1950, er leitin eftir festu
og samræmdum styrk á mynd-
fletimum, löngunin tit að skapa
varanlega og fastmótaða fræði-
lega list, fæddi af sér svonefnda
„aðra bylgju" hinnar köldu
abstraktsijónar, gerist Þorvaldur
einm af forsvarsmönnum hinnar
nýju stefnu í heimalandi sínu.
Nú hefst nýr kafli í iistsköpun
hans, sem varað hefur fram á
daginn í da*g í ýmsum tiltoriigð-
um, en hefur síðasta áratuginn
einkennzt af síaukinni mýkt og
nýjium lit- og formrænum land-
vinningum. Þessi lisitamaðtur
hefur verið vakandi fyrir þeim
sannindum, að breytileg þjóðfé-
lagsleg viðhorf krefja rúms
nýjum og skýrari skoðunum á
öiluim vigistöðvum myndlistar-
innar. Það er fróðlegt að líta yíir
feril þess íslendings, sem stað-
fastast, lengst og mestur hefur
gliímt við hin takmörkuðu,
ströngu og hörðu form hins tví-
viða faltarmálverks. Hann var
einn af þeim ungu miáluruim, sem
mestar vonir voru bundnar við,
er hann var við nám og dvöl
ytra, svo og fyrstu árin eftir að
hann kom frá Frakklandi og mál-
aði figúratívt undir síðkúbistísk-
um áhrifum. Þess var vænzt, að
hann héldi áfram arfinum frá
brautryðjendum islenzkrar nú-
tímalistar, sem dýrkað höfðu
landslagið fram.ar ölu öðru,
þannig að persónuigervingur alls
málverks á íslandi hafði fyrst
og frernst verið landslag fram að
þeim tíma í auigurn almennings.
Málararnir höfðu framar öðrum
opnaði au.gu fólks fyrir mynd-
rænni fegurð landsins, að ekki
aðeins grösugar sveitir væru feg-
urð, heldur einnig hrjúfleiki
hraunsins, víðáttur óbyggðanna
— hamfarir náttúrunnar i fjöl-
skrúðugri mynd.
Það átti ekki fyrir ÞorvaMi
Skúlasyni að lig'gja að gerast
taglhnýtingur vona annarra, til
þess var hann of opinn fyrir
straumum samtíðar sinnar. Þvi
var það, að hann fómaði skjótri
framavon, veraldlegum gæðum
og vinsældum fyrir málverkið
sem slíkt. Hann gerði ná-
kvæmlega það sama og
myndlistin krefst af alvarleg-
um iðkenduim sínum og hefur
raunar gert á öllum tímium, eigi
árangur að nást, — þess að menn
brjóti allar brýr að baki og helgi
henni krafta sína, en ekki grunn-
risturn tímantegum skoðunum
umhverfisins.........— Fonm,
leikur forrna, hlutföll, litir, siem
gæða fletina lífi og magna þá,
atriði, sem skapa dramatískt lif
á milli eiginda málverksins, —
í þessum atriðum stendur Þor-
valdur sem einn af brimibrjótum
óhluitlægrar myndsköpunar
nýrri tírna í heimalandi sínu —
í viðlleitni manna við að búa til
það, sem þeir nefndu einfaldleiga
„málverk", sem á uppruna sinn,
líf og tilveru í sjálfum eiginleik-
um myndflatarins.
— Sem einn af aðalstofnendum
Septemibersýninganna svonefndu
eftir stríð, listhóps, sem skar uipp
herör geign vanabundnum smekk
alimennings, gerðist hann braut-
ryðjandi hreinnar myndlistar
hérlendis og opnaði málverkinu
víðtæka áður óþekkta möguleika.
Einunigis þeir, sem hrista af sér
þá áráttu að horfa af vana á hluit-
ina, skynja óhlutlæg málverk, —
um leið og hinn venjulegi maður
ferðast lanigan veg til að sjá fyr-
ir einhverra hluta sakir nafntog-
að fjall og miðlungsmálarar
streyma hvaðanæva að í kjölfar
fjöldans, — getur steinvala í
fjöru eða visið laufblað auðveld-
lega snert við kviku hins skap-
andi. Allt er form í umhverfi
mannsins, hvort sem það er um-
vafið goðlegri heligisögn eða er
hliuti hversdagsleikans. Atriðið
er uppljómun hversdaigsleikans,
þvi ella verður hann versti óvin-
ur einstaklingsins. Líikt og Rilke
orðaði það: „Hið smáa er jaifnlit-
ið smátt og hið stóra er stórt.
Það gengur mikil og eilíf feguTð
gegnum veröld alla og henni er
réttlátlega dreift yfir stóra og
smáa hluti........“
Málarar 20. aldar hafa á marg-
an ólíkan hátt lagt til aitlögu við
þennan óvin mannsins, sem hef-
ur fylgt honum f;rá fyrstu tíð og
sem á seinni áruim hefur gert lif-
ið að nær óbærilegum múgisma,
þar sem litlaus stöðlun fjölda-
framleiðslunnar hótar að kæfa
allt upprunalegt hjá einstakl-
ingmum. Maðurinn leitast stöð-
uigt við að skapa sér það form,
er lífsgrundvöllinn réttlætir. Eft-
ir upplausn stríðsins og ringuil-
reið eftirstriðsáranna var því
eðlilegt, að myndlistarmenn leit-
uðn festu í ströngum formum
geometríiunnar. Alliur heimiurinn
leitaði á þeim árum halds og
festu, þvi að tilvera hans var í
veði. Þetta var á árum kalda
stríðsins og þess öryggisleysis og
ótta sem hann skapaði meðal
þjóða. Ég er ekki frá þvi, að
harkan í alþjóðamáium og kuld-
inn í samskiptum manna eiigi
þátt í fæðimgu geometríunmar.
Hvort er ekki listin á öilum tkn-
um spegilrhynd samtimans?
Hvað var að baki þeirri ósk lista-
manna að skapa alþjóðabunigu-
mál listarinnar með ýmsum mái-
hreim og mállýzkum, nokkurs
koraar myindirænit bræðralfig,
nema óskin um að lifa,
skapa fasta uimgerð uim líf-
ið, hald og traust. Ég er
síztur manna til að blanda
pólitík í myndlist á annan hátt
en sem óhjákvæmilegum hluta
samtímans. Hið listræna inntak
vikur efcki fyrir pólitískum, sið-
rænuim né trúarlegium skoðun-
um, en listin getur hagnýtt sér
allt þetta og endurspeglað það.
Að lesa i myndiist er atriði, sem
óvíða er kennt, sjálft viðfangs-
efnið skapar ekki list, heldur hin
lifandi kve’kja málarans. Hann
sér og umskapar skynhrif sín í
liti og f'orrn, sýnin verður að for-
tið, en mótast í höndum mynd-
listarmannsins að varantegri nú-
tíð.
Þorvaldur Skúlason gat ekki
látið sér nægja, að mála líikt og
Framhald á hls. 23
Uppstilling (1943).
Málverk (1960—62).