Morgunblaðið - 03.07.1974, Blaðsíða 10

Höfundar: Öskar Ö. Halldórsson,
Helga Kress, Stefán Baldursson,
Njörður P. Njarðvfk, Sveinn
Skorri Höskuldsson, Ólafur Jóns-
son, Vésteinn Ólason.
182 bls, Helgafell 1973.
Helga Kress skrifar um þróun
sagnagerðar Halldórs Laxness og
hugmynda hans um skáldsöguna.
Hún stillir upp orðréttum tilvitn-
unum í höfundinn, sundurgreinir
þær og dregur þannig upp heil-
lega mynd af viðhorfum hans á
h\ ’rjum tíma og þróun þeirra.
Grein Helgu er bæði skemmti-
leg og fræðandi, samin af nær-
færni, lipurð og innsæi.
Stefán Baldursson segir frá um-
deildum þætti skáldskapariðju
Halldórs, nefnilega þeim fimm
leikritum hans, sem upphaflega
eru samin fyrir leiksvið. Stefán
greinir samvizkusamlega frá inn-
taki þeirra, viðbrögðum almenn-
ings og gagnrýnenda. Ritgerðin er
prýðileg blaðamennska, en óneit-
anlega saknar maður leikrænnar
sundurgreiningar á verkunum.
Leikrit og skáldsögur lúta
óskyldum lögmálum og afar sjald-
gæft að rithöfundur skari fram úr
á báðum þessum tjáningarsvið-
um. Leikrit Halldórs skipa heldur
ekki nándar nærri jafn veglegan
sess og skáldsögur hans. Margir
gagnrýnendur telja þau ekki full-
nægja hinum sérstöku kröfum
leiksviðsins.
Hverjar eru nú þessar sérstöku
kröfur og hvar bregzt Halldóri
bogalistin? Stefán tæpir feimnis-
lega á þessu máli. Það er kannski
eins gott, þvf að óvíst er að öll
kurl séu komin til grafar. Til eru
erlendir bókmenntafræðingar,
sem álíta leikritin luma á óvænt-
um sviðsmætti, en svo óvenjuleg
að gerð, að sviðsleg útfærsla
þeirra krefjist mjög sérstæðrar
leikaðferðar og túlkunar (leik-
kenningar).
Valinkunnur prófessor í Stokk-
hólmi tekur í þennan streng og
áréttar, að þau þarfnist öðru
fremur leikstjóra, sem jafnist á
við Halldór að snilld. Hann
bendir á mörg dæmi um frábær
leikrit, sem legið hafi í láginni
framan af og þá fyrst öðlast verð-
skuldaða viðurkenningu, þegar
afburðaleikstjórar fóru um þau
höndum.
Sveinn Skorri Höskuldsson
velur ekki viðfangsefni sitt af
verri endanum: sambúð Halldórs
Laxness við þjóð sína.
Það er ráðgáta, hvernig annar
eins snillingur og Halldór gat
sprottið upp úr hinni bókmennta-
legu örbirgð, sem ríkti hér á landi
eftir aldamótin og rfkir reyndar
enn. Yrkisefni hans var þjóðlíf
bláfátækt að mikilmennum og
stórfenglegri atburðarás, en auð-
ugt að amstri, eymd og gæfuleysi.
Halldór blés listrænni göfgi í
amstrið, í skuggsjá hans tók
eymdin og auðnuleysið sér gervi
mikilfenglegra örlaga. Þetta var
fyrir siðferðilegt skipbrot hins
rússneska sósíalisma, og vitanlega
hlaut þetta skáld að draga bylt-
ingarfánann að húni.
Hlutskipti Halldórs varð því að
gerast merkisberi erlendrar hug-
myndafræði, sem brýtur í bág við
íslenzka menningu og manngildis-
hugsjón. Sú varð líka raunin, að í
odda skarst með skáldinu unga og
þjóð hans. f þeirri brýnu birtist
annarsvegar óvægin lyndiseink-
unn lárviðarskáldsins og hinsveg-
ar flotmagn íslenzkrar menn-
ingar. Þegar öllu er á botninn
hvolft, er það ótvíræður heil-
brigðisvottur, að íslenzka þjóðin
skyldi tileinka sér skáldskap Hall-
dórs, þótt hún hafnaði hugmynda-
fræði hans.
Það eru sár vonbrigði, hve lítið
Sveini Skorra verður úr verki
sínu, hérumbil ekki neitt. í grein
hans er hvergi bitastætt, engar
ferskar upplýsingar, óvænt
sjónarhom eða léttfættar hug-
renningar. Sveinn þekur 32 blað-
síður með málalengingum og al-
þekktum staðreyndum. Tökum
dæmi. Á bls. 15 stendur:
„Einmitt þetta að láta sér
ekkert málefni óviðkomandi
og fjalla um þau af glettni,
stundum nokkuð beiskri, er
eitt megineinkenni á skáld-
skap Halldórs sjálfs. Hefur þá
íslenzka þjóðin orðið honum sá
hljómgrunnur, að honum nýtt-
ust kraftar sínir?
Ekki leikur á tveimur
tungum, að Halldóri hefur orð-
ið mikið úr höfundarhæfileik-
um sínum. Meira álitamál get-
ur verið, hvern þátt íslenzka
þjóðin eigi í því.
Hún hefur þó a.m.k. hvorki
hneppt skáld sitt í fangelsi né
hrakið það í útlegð.“
Þessi tilvitnun er dæmigerð
fyrir grein Sveins Skorra. Hún er
öll útbfuð í svona lágkúru.
Því miður verð ég að játa, að
Sveinn hefur ekki alltaf taum-
hald á hugsunum sfnum, þótt þær
fari fetið eftir troðnum slóðum.
Hann tönnlast lengi á, að ritverk
Halldórs hafi einlægt verið dæmd
samkvæmt hugmyndafræðilegu
inntaki þeirra, fremur en list-
rænum vinnubrögðum, en bregð-
ur svo í næstu andrá upp tilvitn-
unum í rfkuleg blaðaskrif um stfl,
orðfæri og myndauðgi skáldsins.
Vitanlega olli hinn framandlegi
boðskapur Halldórs úlfúð og ill-
deilum. Sveini vex þetta sjálf-
sagða atriði svo f augum, að hann
víkur að því margsinnis, án þess
þó að skyggnast nokkurntíma inn
í orsakasamhengið. Stundum er
engu líkara en lopinn teygist af
eigin mætti — hugsunin lendir
úti á þekju og frásögnin látin lafa
á geldingslegu málskrúði og til-
gerð.
Vésteinn Ólason byggir grein
sfna á þjóðmála- og menningar-
skrifum Halldórs Laxness frá
fyrri árum. Vésteinn hirðir ekki
um að rekja þróun þessara rit-
gerða en lætur sér nægja fáein
dæmi.
Skarpvitur fræðimaður hefði
eflaust getað á þennan hátt veitt
vísbendingu um sköpunarmátt og
afköst Halldórs á þessum vett-
vangi. Vésteinn er hinsvegar ekki
á þeim buxunum að gefa slíka
vísbendingu. Greinin er aðallega
um þjóðmálaskoðanir Vésteins
sjálfs. Hann setur þær fram eins
og mæltar af munni skáldsins og
dritar niður tilvitnunum eftir
þörfum.
Ágætt dæmi um vinnubrögð Vé-
steins er á bls. 51. Eftir að hafa
japlað fjálglega á skrifum Hall-
dórs um samyrkjubúskap klykkir
hann út með þessu:
„Þróun landbúnaðarmála á
landi hér sfðustu þrjátíu ár
hefur í mikilvægum atriðum
orðið öðruvísi en Halldór Lax-
ness hugsaði sér, enda er mik-
ið vafamál, hvort hugmyndir
hans um framkvæmd hafa átt
við íslenzkar aðstæður, en
meginhugsun hans er f fullu
gildi enn í dag.“
Hvað á þetta kjánalega skjall að
þýða? Landbúnaðarskrif Halldórs
eru þvæla frá upphafi til enda.
Það er alkunna, að þjóðmála-
skrif Halldórs fram að miðbiki
aldarinnar hafa ekki staðizt dóm
reynslunnar. Megnið af þeim er
vitsmunalega séð aðeins kjarn-
gott bull. Hugmyndaauðgi skálds-
ins, innsæi og andleg skriðþyngd
er þó með slfkum eindæmum, að
þessi skrif eru gersemi í menn-
ingarsjóði þjóðarinnar, þótt raun-
hæft gildi þeirra sé hverfandi.
Það er samt alveg fáránlegt að
hampa þeim sem gullvægri raun-
speki, og Halldóri sjálfum enginn
greiði gerður með slíku smjaðri.
Erindaflokkurinn var upphaf-
lega fluttur í útvarpinu f tilefni af
70 ára afmæli Halldórs. Ríkisút-
varpið hefði mátt færa honum
geðslegri afmælisgjöf en ritsmíð
Vésteins Ólasonar.
Óskar 0. Halldórsson greinir
frá ljóðagerð Halldórs Laxness.
Þvf er stundum haldið fram, að
bókmenntagagnrýni eigi að vera
svo vel úr garði gerð, að hún geti
sjálf talizt til bókmennta. Ritgerð
Cskars er af þessari tegund. Þetta
er langbezti skerfurinn f erinda-
flokknum. Ég hefði fúslega keypt
bókina einungis vegna þessarar
greinar.
„Skáld í samfélagi“ heitir rit-
smfð Ólafs Jónssonar, og fjallar
um hugmyndir Halldórs um
skáldskap, skáld og hlutskipti
þeirra. Ólafur styðst einkum við
skoðanir Halldórs, eins og þær
birtust f Heimsljósi, en dregur þó
víðar að.
Ólafur fer vel af stað, en kiknar
von bráðar undir viðfangsefni
sínu. Efnisþráðurinn trosnar
sundur í samhengislausar hug-
myndatætlur og öllu aggir saman:
handahófskenndum tilvitnunum,
órökstuddum fullyrðingum og
duttlungum greinarhöfundar. Að
lokum kafnar heildarhugsunin og
lesandinn veður heilaglundrið
upp í klof.
Bágborin máltilfinning Ólafs
bætir ekki úr skák. Stíllinn er
allur laus í reipunum og smekk-
laus. Ólafi rennur greinilega til
rifja aumlegt hlutskipti skálda í
vondri veröld, þvf frásögnin er
víðast hvar óþægilega grátbólgin,
en hleypur þess á milli í kökk. Til
hvers eru nú menn að trana svona
afurðum f f jölmiðla?
Það er ekki amalegt að ösla upp
úr . heilaglundrinu hans Ólafs
Jónssonar og skunda inn í hina
hressilegu ritgerð Njarðar P.
Njarðvfks. „Samfúnía — fáein
orð um þjóðfélagslega umfjöllun f
skáldsögum Halldórs Laxness"
kallar hann verkefni sitt í erinda-
flokknum.
Njörður sækir ekki á djúpmiðin
heldur tifar sporléttur á yfirborð-
inu. Hann setur ekki fram neinar
athyglisverðar hugmyndir og
raunar ekki neitt, sem ekki liggur
í augum uppi. Þrátt fyrir ábúðar-
mikla fyrirsögn er lítið á ritgerð-
inni að græða. Hún á varla erindi
til annarra en þeirra, sem ókunn-
ir eru skáldskap Halldórs. Á hinn
bóginn er hún fjörlega skrifuð og
skemmtileg — eins og snýtt úr
nös kampakáts menntaskólapilts.
Einn greinarhöfunda, ég man
ekki lengur hver, bendir á, að
Halldór Laxness hafi haft gagn-
ger áhrif á íslenzkar bókmenntir.
Þetta er anzi vægt að orði kveðið
um höfund næstum allra fram-
bærilegra íslenzkra skáldverka á
þessari öld.
Rithöfundaferil hans má skoða
sem einskonar bókmenntalegan
einleik á píanó. Enginn annar ís-
lendingur hefur tileinkað sér jafn
djúpstæðan og víðtækan skilning
á menningarstraumum veraldar-
innar. Til þess að kryfja og skýra
starf svona manns þarf nokkurn-
veginn sambærilega menntun og
vitsmuni. Eru slíkir fræðimenn
til á Islandi í dag? Ég efast um
það. Sfnu máli talar, að fram til
þessa hafa einungis útlendir
menn gert starfsferli hans sæmi-
lega viðhlftandi skil.
Hin nýútkomna bók Helgafells
markar engin þáttaskil. Greinar
Óskars, Helgu og jafnvel Stefáns
eru hlutgeng framlög, en um
meirihluta höfundanna verður
ekki sagt, að þeir reiði í þverpok-
um þann bókmenntaskilning og
vitsmuni, sem verkefnið krefst.
Þeir hafa að þessu sinni færzt
fullmikið f fang og ættu fram-
vegis að skrifa um einhverja
minniháttar pótintáta, til dæmis
hver um annan.
Ériendar bækur Chant
„Selected Poems ”
eftir Osip Mandelstam
eftir Einar 01. Sveinsson
HJÁ Oxford University Press
kom út fyrir nokkru „Selected
Poems“ eftir Osip Mandelstam
og brezku þýðinguna önnuðust
þeir Clarence Brown, sem einn-
ig ritar formála að bókinni, og
W.S. Merwin.
Osip Mandelstam fæddist f
Rússlandi 1891 og var einn
þeirra rithöfunda, sem vitnuðu
um ógnarstjórnina, sem rfkti í
Sovétrfkjunum á dögum
Stalfns. Verk hans voru bönn-
uð, höfundurinn rekinn f út-
legð úr landi sfnu og loks var
hann dæmdur f fimm ára nauð-
ungarvinnu fyrir „andbylt-
ingarstefnu". Hann lézt f
þrælkunarbúðunum árið 1938.
Ljóð hans voru Iftt áberandi f
Sovétrfkjunum árum saman, en
þau lifðu af f vörzlu ekkju
hans, Nadezda Mandelstam,
sem hefur ritað hina áhrifa-
miklu bók „Hope against
Hope“ og frá hefur verið sagt f
Mbl. og sfðar „Hope
Abandoned".
I Ijóðum Mandelstams spegl-
ast sú skelfing, sem borgarar
Sovétrfkjanna bjuggu við á ár-
unum upp úr 1930. En þrátt
fyrir óttann náði skelfingin og
hugleysið aldrei tökum á
Mandelstam. Og enda þótt Ijóð
hans færu ekki hátt á árunum
eftir 1938 f Sovétrfkjunum
lifðu mörg þeirra á vörum
sovézkra borgara „sem töldu
þau jafnnauðsynleg sálarheill
sjnni og að draga andann“, eins
og Clarence Brown hefur orðað
það. 1 Ijóðunum birtist Iffsþrá
Mandelstams, draumur hans
um frjálst og fagurt mannlff,
sem einhvern tfma kann að
renna upp f landi hans.
f Morgunblaðinu kom fyrir
nokkru frétt um, að út væri
komin á frönsku bók með verk-
um eftir norska, fslenzka,
danska og færeyska höfunda.
Hafði Regis Boyer fyrrv. sendi-
kennari við Háskólann hér séð
um þýðingu á öllum fslenzku
Ijóðunum og þáttunum. Mbl.
hefur einnig borizt gagnrýni
um þýðingar hans á frönsku á
Ijóðum nróf. Einars Ól. Sveins-
sonar „Chant“ og birtist sú
grein f Weekend Berlingske
og skrifar hana Einar
Tassing. Er þar farið fögr-
um orðum um Ijóð Einars
Ólafs og þau sögð vera sterk,
persónuleg og mannleg.
„Tónninn verður fvið þung-
lyndislegur f ljóðum, þar sem
fjallað er um lffið sem baráttu
við óþekkt öfl, eða sem vegferð,
sem við ráðum ekki sjálf, en
örlögin hafa ætlað okkur.“ Þá
er þýðing Boyers lofuð mjög og
segir Tassing það mikils virði,
að svo fróður maður um fs-
lenzkar bókmenntir fyrr og nú,
hafi tekið að sér þýðingu ljóð-
anna.
h.k.