Morgunblaðið - 12.07.1977, Blaðsíða 21

20
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 12 JÚLÍ 1977
29
Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Ritstjórnarfulltrúi
Fréttastjóri
Auglýsingastjóri
Ritstjórn og afgreiðsla
Auglýsingar
hf. Árvakur, Reykjavik.
Haraldur Sveinsson.
Matthias Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Þorbjörn Guðmundsson.
Björn Jóhannsson.
Árni Garðar Kristinsson.
Aðalstræti 6, sfmi 10100.
Aðalstræti 6, simi 22480.
Askriftargjald 1300.00 kr á mánuði innanlands.
í lausasolu 70.00 kr. eintakið.
Gamli miðbærinn
og eldri borgarhverfi
Aeinum og hálfum áratug hefur Reykjavíkur-
borg vaxið ört, enda þótt ibúafjölgun hafi ekki verið svo ykja
mikil. Ný athafnahverfi hafa rísið upp, nýjar miðstöðvar verzl-
unar, víðskipta og þjónustu og ný iðnaðarhverfi og ný íbúðar-
hverfi Áhrif þessarar útþenslu Reykjavíkur hafa m.a. orðið þau,
að þungamiðja borgarlífsins hefur smátt og smátt færzt frá gamla
míðbænum, án þess að nokkur ný miðstöð hafi í raunínni orðið til.
Að degi til á virkum dögum er miðbærinn þó enn miðpunktur
þess margbreytilega mannlífs, sem er að finna í Reykjavík
Sömuleiðis eru helztu viðskiptastofnanir og stjórnsýslustöðvar
enn með aðsetur sitt í gamla miðbænum. Þegar kvölda tekur og
um helgar hverfur fólkíð úr miðbænum og hann verður nánast
tómur Það er ótrúlegt en satt, að í míðborg Reykjavíkur er erfitt
að finna meira en e.t.v. einn eða tvo staði þar sem hægt er að fá
keypti kaffi að kvöldlagi og þeim kvöldsölustöðum fer fækkandi,
sem hafa opið eftir kl 9 á kvöldin, og blaðsölustaðir, sem opnir
eru fram undir miðnætti eru ekki lengur til í miðborginni.
Reykvíkingum hefur smátt og smátt orðið Ijóst, að útþensla
höfuðborgarinnar hefur haft þau áhrif eða þær afleiðingar, að
gamli miðbærinn þjónar ekki lengur sama hlutverki og áður, og
að ekkert hefur komið i hans stað og ekki líkur á að svo verði
Tæpast getur nokkur vafi leikið á þvi, að þessi þróun er til
skaða fyrir borgarlífið og að Reykjavík missir á þennan hátt vissan
„sjarma" sem yfir henni hefur hvílt. Þess vegna er bæði eðlilegt
og nauðsynlegt, að borgaryfirvöld beini athygli sinni að því,
hvernig unnt er að lifga gamla miðbæinn við á ný, þannig að
hann endurheimti sinn fyrri sess í borgarlífinu. Fyrsta skrefið sem
stigið var í þessum efnum var án efa þegar hluti Austurstrætis og
Lækjartorg voru gerð að göngugötu Sú breyting var til mikilla
bóta og hefur á margan hátt sett skemmtilegan svip á miðborgar-
lifið og vissulega umhugsunarefni, hvort taka eigi stærri svæði i
miðbænum undir göngugötu Það mætti mótspyrnu á sínum
tíma, en nú þegar reynsla hefur fengizt af göngugötunni væri
kannski tilefni til þess að taka það mál upp á ný, enda er reynslan
sú erlendis, að göngugötur eru ekki síður fjölfarnar en þær götur,
sem bilaumferð gengur um
I sambandi við miðbæinn hafa þrjú mál verið á döfinni, sem
engin úrslit hafa fengizt í og skiptar skoðanir verið um. En það er
spurningin um Bernhöftstorfuna, Grjótaþorpið og fyrirhugaða
Seðlabankabyggingu við Arnarhól. Það er orðið tímabært að
ákvarðanir verði teknar um þessi mál. Það leysir engan vanda að
láta þau veltast fram og aftur í stjórnkerfínu. Það er orðið
timabært að kveða upp úr um það, hvort Bernhöftstorfan verður
endurnýjuð og endurbyggð eða hvort hana ber að rífa og
stjórnarráðshús verði byggt á þessum stað Á hvorn veg sem
ákvörðun fellur má búast við hörðum deilum, þannig að þess
vegna er ekki ástæða til að bíða öllu lengur. Þá hefur staðið yfir
allvíðtæk athugun á húsum í Grjótaþorpinu og er þess að vænta,
að fljótlega eftir að niðurstöður þeirrar athugunar liggja fyrir verði
ákvörðun tekin, hvort og þá með hvaða hætti, Grjótaþorpið eða
hlutar þess eigi að varðveitast. Loks er ekki heldur hyggilegt að
láta fyrirhugaða Seðlabankabyggingu við Arnarhól svífa í lausu
lofti án þess að kveðið verði upp úr um það, hvort hún skuli risa
eða ekki á þessum stað. Hik í þessum efnum er ekki leiðin til þess
að hleypa nýju lífi í gamla miðbæinn.
En jafnframt er augljóst, að það sem miðbæinn vantar öðru
fremur er fólk, fólk, sem ekki aðeins sækir vinnu sína í miðbæinn
heldur býr þar í þeim umræðum og ráðagerðum, sem uppi eru
um uppbyggingu gamla miðbæjarins hlýtur það að vega þungt,
hvort unnt er að byggja hann upp með þeím hætti, að fólk búi á
þeim slóðum.
Raunar er þar á ferðinni vandamál, sem er ekki einskorðað við
gamla miðbæinn heldur hin eldri borgarhverfi yfirleitt, því að fólki
fer fækkandi í þeim meðan því fjölgar í hinum nýju hverfum og
dýrar þjónustumiðstöðvar á borð við skóla standa hálftómar og
hálfnotaðar Meginástæðan fyrir þessari þróun er ekki sú, að fólk
vilji ekki búa i hinum eldri hverfum og eldri húsum heldur sú
ranga lánastefna, sem rekin hefur verið í fjöldamörg ár, að lán
Húsnæðismálastjórnar eru fyrst og fremst lánuð út á nýjar íbúðir
en sáralítið út á eldra húsnæði. Það er nú orðið höfuðnauðsyn
fyrir þróun Reykjavíkurborgar, að þessari lánastefnu verði breytt
og að Húsnæðismálastjórn láni ekki síður hagstæð lán út á kaup á
eldra húsnæði Það mundi verða til þess, að eldri hverfin fyllast af
fólki á ný og hálfnotaðar þjónustumiðstöðvar verða nýttar til fulls.
Birgir Isl. Gunnarsson, borgarstjóri, hefur opinberlega lýst áhuga
slnum á þessari breytingu og er það áreiðanlega rétt mat, að hún
sé ein af meginforsendunum fyrir því, að aukið jafnvægi komist á
að nýju I uppbyggingu Reykjavíkurborgar.
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 12 JÚLÍ 1977
„Við óttumst ekki þjáningar," .
sögðu vinir mínir þegar ég fór frá
Víetnam, „en við höfum eina bón:
þegar þú ert farinn úr landi,
segðu heiminum frá því sem þú
hefur séð: segðu sannleikann."
Þá 15 mánuði, sem ég bjó I
Víetnam undir nýrri stjórn, varð
ég var við síharðnandi afstöðu.
Fyrstu viðbrögð sunnanmanna
þegar norður-víetnamski herinn
sótti inn í Saigon 30. apríl 1975
var ótti. En smátt og smátt sýndi
fólkið sig aftur á götunum. Lítið
var um ofbeldi og fáar aftökur
virtust eiga sér stað. Síðan hóf
herinn mikla herferð „til að
hreinsa siðgæði og menningu" og
þá var hvers konar táknum borg-
aralegrar menningar brennt opin-
berlega. 1 menntastofnun okkar
vorum við neyddir til að brenna
meginþorra 80.000 binda I bóka-
safninu. Samdir voru langir listar
með nöfnum manna, sem hefðu
„átt samstarf" með fyrrverandi
stjórn, og nöfnum allra mennta-
manna og svokallaðra mennta-
manna — það er allra sem höfðu
fengið fyrstu einkunn.
Aðalþolraunin hófst þegar
stjórnin greip til gjaldeyristak-
markana. Tiunda júnl tilkynnti
rlkisstjórnin að bankainnstæður
yrðu frystar. í september fékk
fólk síðan aðeins 12 klukkutima
frest til að taka innstæður sinar
úr bönkum. Hverri fjölskyldu var
i mesta lagi leyft að taka um 365
þúsund islenzkar krónur. Um
þessar mundir hófst ægilegur
sjálfsmorðsfaraldur. Tugir þús-
unda gjaldþrota og örvæntingar-
fullra Vietnama svíptu sig lífi,
þar sem þeir héldu að þeir gætu
ekki lifað lengur í Saigon. Þeir
voru dauðhræddir um að þeir
yrðu sendir til svokailaðra „Nýrra
efnahagssvæða“, hrjóstrugra
sveitahéraða, þar sem borgarfólk
er neytt til að vinna landbúnaðar-
störf.
Fólk grunaði, að nýja stjórnin
mundi splundra fjölskyldum með
þvi að etja ungu fólki gegn gömlu.
Heilu fjölskyldurnar fyrirfóru
sér. Fyrrverandi lögregluforingi
notaði skambyssu sina til að
myrða 10 börn sín, konu sína og
tengdamóður og svipta sig lífi á
eftir. Aðrir völdu eitur og ég veit
um föður nokkurn, sem bar eitr-
aða súpu á borð fyrir fjölskyldu
sína. Vmsir Víetnamar spurðu
mig hvort sjálfsmorð væri synd-
samlegt. Nokkrum var bjargað á
siðustu stundu. Kona nokkur
sagði mér, að hún hefði vaknað til
meðvitundar á sjúkrahúsgangi,
þar sem hundruð lika hafði verið
stafiað upp.
Sár skortur
Aðaðvandi annarra landsmanna
var að finna mat til að draga fram
lifið. Þegar ég fór frá Víetnam
var ég bara skinnin og beinin og
siðan ég var rekinn hef ég þyngzt
um 33 pund. Fiskur varð munað-
arvara. Þar sem fóik notaði báta
til að flýja úr landi var ferðafrelsi
fiskimanna takmarkað. Vélar
voru fjarlægðar úr mörgum bát-
um til að koma í veg fyrir flótta.
» Rangt væri að tala um hungurs-
neyð en margir liðu sáran skort.
Kínverskum kartöflum, sem
venjulega eru notaðar í skepnu-
fóður, var blandað saman við að-
alundirstöðuréttinn, hrísgrjón.
Menn gátu talizt heppnir ef þeir
náðu í rækjur. Kjöt var af skorn-
um skammti og óheyrilega dýrt:
pundið var jafnvirði vikulauna.
Þess vegna sáust ekki lengur
hundar og kettir. Þeir sem gátu
ekki fengið sig til að borða hunda
sína og ketti létu óátalið ef þeim
var stolið.
Hver reyndi að bjarga eigin
skinni sem bezt hann gat. Ríkt
fólk seldi verðmæta muni og síð-
an húsgögn. Ibúðir þeirra tæmd-
ust. Þeir sem áttu enn peninga
Síðan kommúnistar náðu Saigon á sitt
vald í apríl 1975 hafa fáar fréttir borizt frá
landinu og fréttirnar hafa verið ósam-
hljóða. En nýlega hefur birzt fyrsta ná-
kvæma frásögnin af lífi og dauða fólksins
undir hinni nýju stjórn og útdráttur úr
henni fer hér á eftir. Hún er eftir André
Gelinas, kanadískan jesúítaprest, sem bjó
í landinu, í nítján ár, unz honum var vísað
úr landi fyrir um það bil tíu mánuðum.
Séra Gelinas sagði nýlega: „Þeir ráku mig
af því þeir vildu ekki óþægilegt vitni. Ég
sætti ekki slæmri meðferð, því yfirvöldin
hafa ströng fyrirmæli frá Moskvu um að
gera engan að píslarvotti."
Hermenn á verði I Saigon
Líf og
í Víetnam
lyfjaskortur gerði vart við sig. Nú
er orðið erfitt að fá læknishjálp,
annaðhvort vegna þess að lækn-
arnir eru flúnir eða vegna þess að
þeir hafa verið sendir burtu í
„umskólun".
Á fyrstu dögunum seldu allir
benzín á götunum, því benzín-
stöðvum hafði verið lokað. Norð-
ur-vietnamskir hermenn tæmdu
tanka flutningabifreiða og seldu
benzínið á götunum. Þeir buðu
benzínið til sölu i Coca-
Cola-flöskum. Seinna var það selt
i tunnum, þvi nokkrir háttsettari
yfirmenn tóku við viðskiptunum.
Síðan barst dálitið af rússnesku
benzini, benzinstöðvarnar voru
opnaðar aftur og biðraðir mynd-
uðust við þær. Loks var innleidd
skömmtun á benzini.
Við núverandi kerfi er enginn
vandi að finna menn seka um
eitthvað. Til þess að eiga reiðhjól
verða menn að eiga kvittun frá
seljanda. Margar slikar kvittanir
eru falsaðar. Jafnvel þótt kvittun-
in sé ósvikin verður eigandinn
sjálfur að sanna að hún sé ekki
fölsuð. Þeir sem eiga ritvélar eru
í erfiðleikum, því færa verður all-
ar ritvélar til lögreglunnar, sem
kannar hvort þær hafa verið not-
aðar tii að vélrita ritgerðir fjand-
samlegar stjórninni. En þeir sem
fara með ritvélar til lögreglunnar
sjá þær aldrei aftur.
Stór börn
að „móðga alþýðuna" og „sýna
rikidæmi sitt“. Svissneskur vinur
minn, sem starfaði hjá Rauða
krossinum, var handtekinn af þvi
hermaður vildi klippa sitt hár
hans. Vitað er, að hermenn hafa
tekið upp naglaskæri og klippt
langar neglur af stúlkum.
Hins vegar loka þeir augunum
fyrir öðru eins og vændi. Þótt
næturklúbbum og börum hafi
verið lokað halda vændiskonur
áfram störfum. Viðskiptavinir
þeirra eru yfirmenn í hernum og
embættismenn flokksins. Eitur-
lyfjasala mætir einnig umburðar-
lyndi. Einn vinur minn séra Thu,
sá þjappara gefa sprautur á göt1
unum. Frönsk kunningjakona
mín af víetnömskum ættum stóð í
sambandi við konu, sem fór oft til
norðurhlutans og kom aftur án
þess að leitað væri á henni.
Franska konan seldi henni úr og
ferðaútvarpstæki, sem mikið er
spurt eftir í norðurhlutanum. I
staðinn stóð frönsku konunni eit-
urlyfjasending til boða og þegar
hún hafnaði boðinu vakti það
undrun.
Venjulega borgara er hægt að
handtaka fyrir hvað sem er. Allir
eru eitthvað sekir samkvæmt
nýja kerfinu. Til sveita heyrist
sagt að trúað fólk sé handtekið
fyrir föðurlandssvik eða nauðgun.
Fólk er hvatt til að afhjúpa ná-
ungann samkvæmt nýja kerfinu
og það er talin þjóðleg skylda.
í hefðbundnum Verzlað á götum Saigon.
maður handtekinn og skotinn.
Hlutskipti fátækra voru verri, því
þeir áttu ekkert undir sér. Þeir
áttu fullt í fangi með að draga
fram lifið. Sumra biðu jafnvel
verri örlög: þeir voru sendir i
útlegð til Nýju efnahagssvæð-
anna. Að öðrum kosti urðu þeir að
betla á götunum og það var líka
bannað. Nú er bannað að hjálpa
betlurum, eða „afætum" eins og
þeir eru kallaðir. Norður-
vietnamskur hermaður neyddi
franska konu, sem hjálpaði betl-
ara, að láta hann búa hjá sér.
Saigon-stúlka
búningi.
verzluðu við Norður-Víetnama á
svörtum markaði. Liðsforingjar
og embættismenn flokksins gátu
keypt i Rikisverzlunum, sem tóku
við birgðum bandaríska hersins.
Vörur í þessum verzlunum voru
seldar á tíföldu verði. Þeir sem
enn gátu keypt vörur eða skipt á
vörum voru aðallega kaupmenn.
En þegar vörubirgðir þrutu gátu
þeir ekki endurnýjað birgðirnar
eða fjárfest í öðru.
Fræðilega séð voru slík við-
skipti „óþjóðleg“ og þar með
bönnuð. Stundum var kaupsýslu-
Götusalar
Á fyrstu dögum hernámsins
vöndust menn því að sjá vaxandi
fjölda söluturna. Fólk kom þeim
upp til að lifa á þvi að selja te,
súpur og sígarettur. En í júní
1975 hreinsuðu yfirvöldin til á
götunum. Aður en það gerðist
seldu sumir götusalar jafnvel lyf.
Þegar apótekarar yfirgáfu
lyfjaverzlanir sinar brauzt fólk
inn í þær af ótta við að gifurlegur
Hermenn gengu um göturnar
eins og stór börn. Vopnin veittu
þeim sjálfstraust þannig að þeir
þóttust vera menn með mönnum.
Norður-vietnamskur hermaður
stóð þjóf að því að stela armbandi
af stúlku og spurði vegfarendur
hvað hann ætti að gera við þjóf-
inn. Það varð fátt um svör, svo að
hermaðurinn tók upp byssu, tók í
aðra höndina á þjófnum og skaut í
gegnum hana.
Hermennirnir voru líka „verðir
góðs siðgæðis" og snyrtilegs út-
lits. Fólki í vestrænum fötum var
oft skipað að nema staðar. Það var
yfirheyrt og fékk áminningu fyrir
Innræting
Innræting er árangursrik. Þar
sem eldmóðurinn er mestur eru
fundir haldnir á hverju kvöldi og
þar semur fólk skýrslur um það
sem gerist í húsum nágrannanna.
Ætlazt er til þess að fólk njósni
um gesti og segi frá hvers konar
atferli, sem er talið fjandsamlegt
byltingunni.
Leiðtogar umræðuhópa ákveða
umræðuefni, sem raunar hefur
þegar verið ákveðið samkvæmt
opinberum tilskipunum. Eitt sinn
var eftirlætisumræðuefnið
„bandarisk hryðjuverk". Einn
ræðumaður, sem ég heyrði i, hélt
þvi fram að bandarískir hermenn
ætu mannakjöt og ungabörn.
Þetta er jafnvel tekið fram í
skólabókum. Hins vegar þykjast
Vietnamar sjálfir vita að Banda-
ríkjamenn borða mat úr niður-
suðujdósum þvi þeir hafa séð það.
Ræðumaðurinn, sem ég minnt-
ist á, spurði áhorfendur af hverju
þeir hötuðu Bandarikjamenn.
Gömul kona stóð upp og lét móð-
an mása: „Ég hata þá. Þeir eru
viðbjóðsleg og ógeðsleg þjóð og
sönnunin fyrir þvi er sú, að þeir
yfirgáfu okkur og ofurseldu okk-
ur kommúnistum." Þetta vakti
mikinn hlátur og allir klöppuðu.
Þegar áróður verður of augljós
gripa menn hvað eftir annað fram
í fyrir ræðumanni með gífurlegu
lófataki, eins og þegar ræðumað-
ur tilkynnti að verksmiðja i Norð-
ur-Víetnam framleiddi einn flutn-
ingabil á minútu. Þegar ræðumað-
ur segir eitthvað, sem má brosa
að, hlæja allir eins og vitlausir.
Yfirvöld geta lítið gert við svona
sálfræðilegum skæruhernaði ann-
að en að dreifa umræðuhópunum
og vinza úr forsprakkana.
Umskólun heita þau örlög, sem
eru búin „vondum borgurum“ og
„villuráfandi menntamönnum".
sem vanrækja pólitískar skyldur.
Þeir eru annaðhvort sendir i um-
skólunarbúðir eða til Nýju efna-
hagssvæðanna. Handtökur eru
aldrei tilkynntar opinberlega.
Fólk fréttir um þær af tilviljun.
Handtökur eru ekki alvarlegar,
þvi venjulega er fólki sleppt eftir
yfirheyrslur. En þeir sem eru
sendir í umskólun sjást ekki aftur
fyrr en lörigu seinna.
Fyrirgreiðsla
Það er aldrei talin refsing eða
lögregluaðgerð að senda menn i
búðir. Þvert á móti er fólk hvatt
til að líta á það sem greiða, að
stjórnin bjóði brotlegu fólki upp á
tækifæri til að hreinsa sig og
byrja nýtt lif með hreina sam-
vizku. Samkvæ'mt opinberum töl-
um hafa um 300.000 fengið um-
skólun. En samkva'mt minum
upplýsingum, sem ég hef gert
margar tilraunir til að sannprófa.
eru 500.000 nærri lagi.
Allar búðirnar eru á leynileg-
um stöðum. Yfirleitt komast fyrir
5.000 i hverjum búðum fyrir sig.
Dvalartiminn er mismunandi, en
þriggja ára dómur virðist algeng-
astur. Ef hinir dæmdu taka skjót-
um framförum og fjölskyldur
þeirra eru taldar nógu góðar til
þess að taka við þeim aftur, eru
þeir látnir lausir. Öðru hverju
sýnir stjórnin umskólaðan mann I
sjónvarpi, þar sem hann talar um
fyrri yfirsjónir, og þetta er talið
fræðandi.
Fjölskyldur, sem eru taldar góð-
ar, fá að skrifa föngum, svo fram-
arlega sem þeir hegða sér vel.
Blöðin birta fyrirmynd að slíkum
bréfum: „Við fögnum þvi, að
stjórnin hefur getað gefið þér
tækifæri til að skilja fyrri yfir-
sjónir þínar.“ Fanginn má svara i
svipuðum dúr, og árangurinn er
sá að á átta vikna fresti fá þús-
jtndir fanga og fjölskyldur þeirra
svo til samhljóða bréf. Eini til-
gangurinn með þessum bréfa-
skiptum er að komast að þvi hvort
ættingjar séu enn á lífi. I sumum
búðum i dreifbýlinu fá fjölskyld-
ur að koma í 15 mínútna heim-
sókn einu sinni i mánuði.
Allir skotnir
Aðbúnaður er misjafn i búðun-
um og fer eftir þvi hverjir stjórna
þeim og eftir afbrotum þeirra
sem í þeim eru. Fyrrverandi yfir-
menn í hernum og fyrrverandi
embættismenn gömlu stjórnar-
innar eru i sérstökum búðum, þar
sem meðferðin er slæm. 1 búðum
fyrrverandi fallhlifahermanna
eru fjórir eða fimm skotnir dag-
lega öðrum til viðvörunar. Fyrr-
verandi lögreglumenn eru í
verstu búðunum og þar virðast
allir fangarnir hafa verið skotnir.
Ég þekki þrjár af ekkjunum, þvi
þær unnu hjá okkur. Þessar búðir
voru i Long-Giao, skammt frá höf-
uðborginni. Samkvæmt opinber-
um frásögnum réðust skæruliðar
á búðirnar og sprengdu upp skot-
færageymsluna og fangarnir
reyndu að flýja.
Ekkjurnar fengu opinbera orð-
sendingu þar sem sagði: „Okkur
veitist sú ánægja að tilkynna yður
að eiginmaður yðar hefur fengið
uppreisn æru og eindurheimt
borgaraleg rétt<ndi sín eftir að
Framhald á bls. 33
Áróðursstrfð: Fyrrverandi Saigon-hermaður vitnar á umskólunarnámskeiði.
Séra André Ge/inas lýsir kynnum sínum af ógnarstjórn kommúnista í
Víetnam. Hann segír hvers vegna fore/drar myrða börn sín og hvers vegna
tugir þúsunda svipta sig lífi.