Morgunblaðið - 21.02.1979, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ. MIÐVIKUDAGUR 21. FEBRÚAR 1979
Sveinn Benediktsson
Fæddur 12. maí 1905.
Dáinn 12. febrúar 1979.
Að kvöldi hins 12. þ.m. barst
mér andlátsfregn Sveins Bene-
diktssonar. Ekki get ég sagt, að
fregnin kæmi mér að óvörum, því
ég vissi, að hann hafði veikst
hastarlega fyrir fáum dögum og
verið fluttur á sjúkrahús, en haf-
andi það í huga, að hann hafði
áður staðið af sér erfiðar og tvísýn-
ar sjúkdómslegur, leyndist það í
hugarfylgsnum mínum, að eins
gæti farið nú. Slíkar hugrenningar
eru raunar algengar undir svipuð-
um kringumstæðum, þegar vinir
og vandamenn eiga í hlut. En nú
fór það svo, að sá hafði betur, sem
að lokum leggur okkur alla að
velli. Því er ég nú setztur niður til
þess að skrifa nokkur fátækleg orð
um góðan vin og mikinn mann.
Það er ekki auðvelt að vita hvar
fyrst skal bera niður, þegar skrif-
að er um Svein Benediktsson. A
meira en hálfri öld hafði hann
komið svo víða við á mörgum
sviðum þjóðlífsins, að ógerningur
er að gera því öllu verðug skil í
blaðagrein og verður því það, sem
hér verður sagt ekki nema eins og
stiklur í breiðu straumvatni og
hætt við, að ýmislegt fljóti fram-
hjá með straumnum.
Bezt kynntist ég Sveini í sam-
bandi við afskipti hans af atvinnu-
málum enda var það fyrirferðar-
mesti þátturinn í ævistarfi hans.
Eins og títt var um námsmenn á
þeim árum, og raunar lengi síðar,
leitaði Sveinn sér sumaratvinnu á
menntaskólaárum sínum, við
síldarverkun á Siglufirði og mun
þá fyrst hafa komist í kynni við
síldveiðarnar og það sérstaka
andrúmsloft, sem fylgdi þeim
duttlungafulla fiski, bæði við
veiðar og vinnslu. Eftir það var
hann nátengdur þeim atvinnuvegi
alla tíð, á meðan Norðurlandssíld-
inni þóknaðist að heimsækja hafið
við norður- og austurströnd Is-
lands á sum*um.
Árið 1911 mun fyrsta síldar-
verksmiðjan hafa verið reist hér á
landi og var það norskur maður,
Bakkevig, sem það gerði, á Siglu-
firði. Norðmenn og raunar aðrir
útlendir menn voru fyrst framan
af framtakssamastir í þessum
nýja atvinnurekstri og var svo allt
fram á þriðja áratuginn og t.d.
1925 voru af 7 síldarverksmiðjum
5 í eigu norskra aðila. Á þessum
árum vaknar mikill áhugi manna á
því, að íslendingar byggi sjálfir
síldarverksmiðjur en láti það ekki
útlendingum eftir. Árið 1927 gerði
Jón Þorláksson, verkfræðingur,
sem þá hafði nýlega látið af
embætti forsætisráðherra, áætlun
um byggingu og rekstur síldar-
verksmiðju, sem hann taldi heppi-
legast að byggð yrði á Siglufirði.
Var hans hugmynd sú, að út-
gerðarmenn og sjómenn ættu
þessa verksmiðju. Voru þessi mál
mjög til umræðu á Alþingi 1928 en
þá voru samþykkt lög, sem heimil-
uðu ríkisstjórninni að byggja
síldarverksmiðju, en upp úr því
urðu til Síldarverksmiðjur ríkis-
ins, árið 1930, sem um meira en 40
ára skeið nær óslitið voru starfs-
vettvangur Sveins Benediktssonar.
Hann hafði þá þegar kynnst síld-
veiðunum og þeim vandamálum,
sem þar var við að glíma, bæði á
sjó og landi. Eftir að hafa stundað
sumaratvinnu á síldarstöð Óskars
Halldórssonar um fjögurra ára
skeið tók hann að sér að vera
umboðsmaður sunnlenzkra síld-
veiðiskipa Norðanlands árið 1927
og var það í 22 ár en þ. á m. voru
seinustu árin hin mestu erfiðleika-
ár, sem dunið höfðu yfir þessa
útgerð allt frá byrjun þegar hvert
síldarleysisárið rak annað.
Trúnaðarmaður útgerðarinnar í
landi hafði á hendi mikilvægt
starf og mikið gat oltið á því fyrir
afkomu skipsins, hvernig honum
tækist að leysa úr hinum ólíkustu
vandamálum. Hann varð að
fylgjast vel með öllu, sem var að
gerast á sjó og landi, vera úrræða-
góður og skjótráður. Þessa kosti
hafði Sveinn til að bera.
Frá stofnun Síldarverksmiðja
ríkisins var Sveinn í stjórn fyrir-
tækisins og óslitið frá 1938 og frá
1944 var hann formaður verk-
smiðjustjórnarinnar, þar til hann
lét af störfum fyrir aldurs sakir
árið 1976. Mun þar á engan hallað
þó sagt sé, að enginn maður hafi
haft meiri áhrif á framgang þessa
stórfyrirtækis á þessu tímabili en
Sveinn Benediktsson. Oft stóð
mikill styrr um þetta fyrirtæki,
einkum fyrstu áratugina, á meðan
það var í uppbyggingu, enda voru
miklir hagsmunir margra aðila við
það tengdir og þýðing þess fyrir
þjóðarbúið í heildvar oftmikil.Það
var deilt um uppbygginguna, hvar
skyldi byggja verksmiðjur, um
tæknileg málefni og um rekstur-
inn. Fyrirtækið var mest undir
smásjá helztu viðskiptavinanna,
þ.e. útgerðarmanna og sjómanna,
sem seldu því hráefnið og vildu af
skiljanlegum ástæðum fá sem
hæst verð fyrir. Deilurnár um SR
hjöðnuðu þegar frá leið og tvo
síðustu áratugina í formennskutíð
Sveins bar lítið á slíku, enda var
Sveini það vel ljóst, að mikils var
um vert fyrir farsæla þróun fyrir-
tækisins, að góð samvinna tækist
milli þeirra ólíku hagsmunaaðila,
sem SR átti að þjóna og átti hann
mikinn þátt í því að það tókst.
Deilurnar um staðsetningu
nýrra verksmiðja voru fyrr á árum
oft æði hatramar. Sérstaklega
minnist ég verksmiðjunnar á
Raufarhöfn í því sambandi. Eins
og síldin hafði fram að þeim tíma
hagað göngum sínum sýndist
mörgum lítið vit í því, að byggja
þar verksmiðju. Þó voru síldar-
skipstjórar af Austurlandi þar á
annarri skoðun því þeir þekktu af
eigin reynslu síldargöngurnar við
Norðausturland, en hagsmunirnir,
sem tengdir voru uppbyggingu
síldariðnaðarins á miðju Norður-
landi voru sterkir og var skiljan-
legt, að þeir litu það ekki hýru
auga að dreifa síldarverksmiðjun-
um um of. Þar kom þó, að Sveinn
tók að berjast fyrir byggingu
verksmiðjunnar og átti harðfylgi
hans ekki lítinn þátt í að tókst að
koma verksmiðjunni upp rétt í
þann mund, er heimsstyrjöldin
síðari var að loka öllum sam-
gönguleiðum til meginlands
Evrópu þaðan sem vélar, tæki og
byggingarefni átti að koma. Á
vertíðinni 1940 var verksmiðjan
tilbúin til að taka á móti síld en
einmitt þá var mikil síld á svæðinu
út af Norðausturlandi, svo að
menn mundu vart annað eins. Er
mér minnisstætt er ég þá um
sumarið fór með Sveini í síldar-
leitarflugvél frá Siglufirði til
Raufarhafnar og hann sýndi mér
hina nýju verksmiðju og staðinn.
Var það mín fyrsta flugferð og er
því einnig minnisstæð fyrir það.
Styrjaldarárin ýttu mjög undir
áframhaldandi uppbyggingu S.R.
Saltsíldarmarkaðirnir lokuðust
nær alveg, síldveiði var nóg en
afkastageta verksmiðjanna tak-
markaði mjög það sem veiða mátti.
Það var hins vegar ekki auðvelt að
fá efni og vélar á þeim árum og
það varð því að bíða þess, að
hildarleik styrjaldarinnar lyki áð-
ur en hafist yrði handa um bygg-
ingar. Það kom því að mestu í hlut
Sveins, eftir að hann varð
stjórnarformaður, að hafa forystu
um uppbygginguna. Henni mátti
heita lokið 1947 og voru heildaraf-
köst verksmiðja S.R. þá komin í
4700 lestir á sólarhring, en það var
nær helmingur afkasta allra
síldarverksmiðja í landinu.
Öll styrjaldarárin var fram-
kvæmdastjóri S.R. Jón Gunnars-
son, verkfræðingur. Jón var orð-
lagður dugnaðarmaður og tókst
hin ágætasta samvinna með hon-
um og Sveini. Fór ekki hjá því, að
mikið mundi undan ganga þegar
tveir slíkir dugnaðarmenn lögðu
saman og varð sú raunin á. Jón
hvarf frá verksmiðjunni árið 1945
og tókst á hendur það hlutverk á
vegum Sölumiðstöðvar hraðfrysti-
húsanna að vinna markað fyrir
íslenzkan frystan fisk í Banda-
ríkjunum. Er sú saga öll hin
merkilegasta og verður ekki rakin
hér, en árangur þeirrar starfsemi
hefur haft ómetanlega þýðingu
fyrir sjávarútveginn og þjóðar-
búskapinn allan.
Stopulleikinn I fiskveiðunum
átti eftir að koma harkalega niður
á síldariðnaðinum, því áður en
lokið var byggingu hinna nýju
verksmiðja tóku síldveiðarnar að
bregðast en með því, að fyrir því
var reynsla að aflaleysisár kæmu
inn á milli var það ekki litið mjög
alvarlegum augum fyrst í stað. En
svo fór, að frá því upp úr miðjum
fimmta áratugnum og út allan
sjötta áratuginn var síldveiðin
afar stopul. Einmitt á því tímabili,
einkum síðari hluta þess, var að
þróast ný tækni í síldarleit og
henni fylgdi einnig breytt veiði-
tækni í nótaveiðinni. Má raunar
segja, að alla tíð síðan hafi sú
þróun haldið áfram með þeim
árangri, að fátt mun nú talið
sameiginlegt með nótaveiðum eins
og þær eru nú stundaðar og eins og
þær voru við upphaf þessa tíma-
bils. Erfiðleikarnir við síld-
veiðarnar fram undir lok sjötta
áratugsins voru mönnum að vísu
harður skóli, en það er einmitt oft
undir slíkum kringumstæðum, að
framfarir verða.
Engan mann þekkti ég, sem
fylgdist með þessari þróun af
þvílíkum áhuga og Sveinn og hann
var raunar alltaf sannfærður um,
að ný tækni mundi færa nýja
möguleika til veiða. Þetta kom vel
fram í erindi, sem hann flutti á 25
ára afmæli Síldarverksmiðja
ríkisins og birtist síðar í 21. tbl.
Ægis árið 1955. Um þetta segir svo
í erindinu og er rétt að hafa það í
huga, að þegar það var sagt, þá sáu
menn hilla undir hina nýju tækni:
„Það liðu 45 ár frá því að
Norðmennirnir, sem fyrstir komu
hingað til lands með landnætur til
síldveiða, sáu síldartorfurnar vaða
á rúmsjó fyrir Norðurlandi og
gátu ekkert aðhafzt, þar til landar
þeirra komu með herpinótina og
jusu síldinni upp með henni, þar
sem hún óð í torfum á yfirborði
sjávar. Nú sjá frændur vorir og vér
sjálfir til síldarinnar oft á tíðum
undir yfirborði, en getum að
jafnaði ekki náð til hennar, því að
oss skortir til þess veiðitækni. Á
20. öldinni gerist það á mánuðum
eða vikum, sem gerðist á árum eða
áratugum á 19. öld eða aldrei varð.
Spá mín og von er því sú, að áður
en langt um líður muni takast að
veiða síldina með nýjum aðferðum
og hún fylli þrær og söltunarpalla
eins og forðum, hvort sem hún
leggur leið sína inn í firði og flóa
landsins, eða sækja verður hana á
yztu vastir. Jafnan skiptast á skin
og skuggar og þótt síldveiðin hafi
brugðist undanfarin ár, mun aftur
rætast úr og síldveiðin verða
íslendingum til ómetanlegra hags-
bóta.“ Sveini varð að ósk sinni.
En duttlungar síldarinnar eru
ekki alltaf á einn veg. Eftir á að
hyggja er síldarævintýrið í Kolla-
firði og Hvalfirði á árunum 1947
og 1948 eitt skemmtilegasta dæm-
ið um það. Slík kynstur, sem
veiddust þá af síld, einkum seinna
árið, hafði aldrei þekkst áður utan
Norðurlands og viðbúnaður til að
nýta þann afla nánast enginn. Það
þurfti því skjótra viðbragða við til
þess að verðmæti töpuðust ekki.
Verksmiðjukostur var nægur á
Siglufirði en þar sem veiðin var
um miðjan vetur var ógerningur
fyrir veiðiskipin að sigla þá leið.
Sveinn beitti sér þá mjög fyrir því,
að fengin voru til stór flutninga-
skip til að flytja síldina norður.
Það fylgdi þessu að vísu mikil
áhætta, um miðjan vetur þegar
allra veðra gat verið von á þessari
löngu leið, en allt tókst þetta vel og
óhemju miklum verðmætum var
bjargað.
Þegar Norðuriandssíldin fór að
veiðast aftur í stórum stíl þegar
kom fram á sjöunda áratuginn var
það ekki við Norðurland heldur
hafði hún þá fært sig austur fyrir
land. S.R. byggðu þá verksmiðjur á
Seyðisfirði og Reyðarfirði en þess-
ar verksmiðjur, ásamt Raufar-
hafnarverksmiðjunni, urðu síðar
þýðingarmiklar fyrir loðnu-
veiðarnar eftir að síldin hvarf með
öllu einnig frá Austurlandi.
En tengsl Sveins við síldveiðarn-
ar voru víðar en hér hefur verið
getið. Um 17 ára skeið, frá 1947 til
1964 starfrækti hann síldar-
söltunarfyrirtæki fyrst á Raufar-
höfn en síðan á Seyðisfirði. Þar
eins og í öðru, sem hann tók sér
fyrir hendur, var hann sama ham-
hleypan enda held ég, að engum
nema miklum dugnaðarmönnum
hafi tekizt að komast klakklaust
út úr þeim áhætturekstri. Á þess-
um árum hafði hann forgöngu um,
að síldarsaltendur á Norður- og
Austurlandi stofnuðu með sér
félag og var hann formaður félags-
ins lengst af meðan hann stundaði
þennan atvinnurekstur. Einnig
átti hann sæti í Síldarútvegsnefnd,
sem fulltrúi félagsins, á árunum
1961-1967.
Árið 1961 stofnuðu eigendur
síldar- og fiskimjölsverksmiðja
með sér Félag íslenzkra fiskmjöls-
framleiðenda. Var Sveinn kjörinn
formaður þess félags í upphafi og
gegndi því starfi þar til 1977. Dr.
Þórður Þorbjarnason, forstjóri
Rannsóknarstofnunnar fisk-
iðnaðarins, sem var mikill áhuga-
maður um framgang mjöl- og
lýsisiðnaðarins, var jafnframt
framkvæmdastjóri félagsins og
tókst hin ágætasta samvinna með
þeim Sveini. Hefur margt gagnlegt
leitt af starfsemi félagsins fyrir
þennan iðnað. Um árabil lagði
Sveinn í það mikla vinnu að gefa
út nokkurs konar félagsrit fyrir
þetta félag, þar sem var að finna
hinar margvíslegustu upplýsingar
viðskiptalegs og tæknilegs eðlis og
fróðleik um fiskmjölsiðnað ann-
arra landa, sem þýðingu hefur
fyrir iðnaðinn hér á landi að
fylgjast með. Þá gerðist félagið
aðili að alþjóðasamtökum fisk-
mjölsframleiðenda, sem beitir sér
fyrir viðskiptalegu og tæknilegu
samstarfi meðlimanna með því að
skiptast á upplýsingum um þau
mál.
Ekki má gleyma að geta eins
þáttar í starfi Sveins á sviði
síldveiðanna, sem fáir þekkja nú
orðið. Á meðan veiðiskipin voru
enn ekki útbúin talstöðvum var
erfitt að koma skilaboðum milli
skipa eða milli lands og skipa. Fátt
er þó þýðingarmeira á síldveiðum
en að geta komið fréttum um
síldargöngur fljótt áleiðis til veiði-
skipanna. Á þessum árum var
heldur ekki haldið úti sérstökum
skipum til síldarleitar eins og
síðar varð. Fljótlega eftir að farið
var að nota flugvélar hér á landi
komu menn auga á þann mögu-
leika, að þær gætu verið gagnlegar
til að leita uppi síldartofur, sem
væru í yfirborði sjávarins og
leiðbeina flotanum um staðsetn-
ingu síldargangnanna. Einn helzti
forgöngumaður um flug hér á
landi á þriðja áratugnum, dr.
Alexander Jóhannesson; varð aðal-
hvatamaður að þessu. Ymsir erfið-
leikar urðu þó á vegi fyrstu til-
rauna í þessa átt og það var ekki
fyrr en 1939, að regluleg síldarleit
úr lofti hófst. Fyrstu fimm árin
stjórnaði Sveinn síldarleitarflug-
inu en formaður síldarleitarnefnd-
ar var hann þar til síldarleit úr
flugvélum lagðist niður þegar hún
var orðin tilgangslaus eftir að
síldin hætti að sjást í torfum í
yfirborðinu. í síldarleitinni, eins
og oft ella, var Sveini oft mikill
vandi á höndum, því skoðanir voru
æði skiptar hvar helzt skyldi leita
og margir kölluðu í senn úr ýms-
um áttum eftir flugvél. Var það þó
samdóma álit, að mikið gagn hefði
oft orðið að síldarleitarfluginu
ekki aðeins í því að finna síld
heldur einnig að forða skipunum
frá að eyða tíma og olíu í tilgangs-
lausa siglingu þangað, sem enga
síld var að finna.
Meðeigandi og skipstjóri á
fyrsta togaranum, sem byggður
var fyrir íslendinga, var Halldór
Kr. Þorsteinsson í Háteigi. Hann
var alla tíða síðan viðriðinn
togaraútgerð og rak sjálfur útgerð
um langt árabil. Kona Halldórs
var Ragnhildur systir Guðrúnar
móður Sveins. Áður en Sveinn gaf
sig svo mjög að síldveiðunum, sem
síðar varð, vann hann einnig hjá
Halldóri við togaraútgerðina og
hefur það vafalaust verið honum
gagnlegur skóli síðar meir. Þegar
Bæjarútgerð Reykjavíkur hóf
starfsemi sína með fyrsta
nýsköpunartogaranum Ingólfi
Arnarsyni á árinu 1947 var
Sveinn annar framkvæmdastjór-
inn fyrsta árið en í útgerðarráði
frá byrjun og formaður þess frá
1963 til 1975. í þeim miklu erfið-
leikum, sem togaraútgerðin lengst
af átti í allan þennan tíma lagði
Sveinn sig mjög fram til að gæta
hags Bæjarútgerðarinnar, en það
munu þeir vita, sem bezt þekkja,
að mikill vandi fylgir því að vera í
fyrirsvari fyrir opinberum rekstri
á þeim sviðum, þar sem einka-
rekstur er annars aðalreglan. En
einmitt þessa reynslu hafði Sveinn
fengið einnig í starfi sínu fyrir
S.R.
Starfi Sveins að sjálfum at-
vinnurekstrinum fylgdu
óhjákvæmilega margvísleg störf á
sviði félagsmála sjávarútvegsins
og hefur sumt af því þegar verið
talið. í stjórn Landssambands
íslenzkra útvegsmanna átti hann
sæti 1944 til 1972 og starfaði mikið
í þeim samtökum. Hann átti sæti á
Fiskiþingum lengst af frá 1944 en í
sambandi við störf mín á vegum
Fiskifélagsins lágu leiðir okkar
fyrst saman. Fulltrúi Félags fisk-