Morgunblaðið - 08.04.1979, Blaðsíða 2

34
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 8. APRÍL 1979
Anna
Bjarnadóttir
skrifar
frá
Svíþjóð:
Samkvæmt sovézkum upplýs-
ingum lézt Svíinn Raoul
Wallenberg sem hvarf í Búda-
pest árið 1945 í Lju-
bljanka-fangelsinu í Moskvu
fyrir 32 árum. Þó heyrast
ávallt af ok til fullyrðingar um
að hann lifi og sé enn fangi í
Sovétríkjunum. í janúarmán-
uði síðastliðnum þótti sænsku
rikisstjórninni rétt að fara þess
á leit við sovézk yfirvöld að ný
könnun yrði gerð á afdrifum
Wallenbcrgs. Svar yfirvald-
anna var á þá leið að ekkert
nýtt væri vitað um afdrif hans
síðan 1957 þegar sovézka ríkis-
stjórnin tilkynnti sænsku
stjórninni formlega að Raou)
Wallenberg hefði látizt í júlí
1947. f yfirlýsingu sem sænska
utanrikisráðuneytið sendi ný-
lega frá sér scgir að sænska
ríkisstjórnin telji svar
sovézkra yfirvalda ekki full-
nægjandi og að hún muni því
halda áfram að reyna að kom-
ast fyrir um örlög Raoul
Wallenbergs.
Veitti Gyðingum
í Búdapest
aðstoð
Raoul Wallenberg fæddist
1912 en faðir hans og Marcus
Wallenberg, einn helzti iðnjöfur
Svía, voru bræðrasynir. Hann
var sendur til Búdapest árið
1944 til að bjarga ungverskum
Gyðingum undan útrýmingar-
herferð nazista. Honum tókst
sem starfsmanni sænska sendi-
ráðsins að bjarga um 100 000
Gyðingum með því að útvega
þeim sænsk vegabréf fyrir út-
lendinga eða taka þá undir
verndarvær.g sendiráðsins.
Sovézk yfirvöld í Búdapest
handtóku Wallenberg í janúar
1945. Mánuði seinna var sænska
sendiráðinu tilkynnt að hann
væri í rússneskri vörzlu en síðan
heyrðist ekkert af honum í
langan tíma og sovézk yfirvöld
neituðu nokkurri vitneskju um
Raoul Wallenberg. Það var ekki
fyrr en árið 1957 að formleg
viðurkenning kom frá Sovétríkj-
unum sem í stóð að Wallenberg
hefði setið í sovézkum fangels-
um en hefði látizt af hjartaveilu
í júlí 1947 í Ljublanka-fangels-
inu í Moskvu.
Lifir
hann
enn
r-
l
Njósnara-
kenning
Bandaríkjamenn sýndu strax
eftir hvarf Wallenbergs mikinn
áhuga á að grennslazt yrði fyrir
um afdrif hans. Sendiherra
þeirra í Stokkhólmi á stríðsár-
unum, Hershel Johnson, hafði
átt hugmyndina að því að
Wallenberg færi til starfa við
sænska sendiráðið í Búdapest og
bandaríska stríðsflóttamanna-
ráðið (WRB, War Refugee
Board) sem sá um styrkveiting-
ar úr sameiginlegum sjóði ým-
issa Gyðingasamtaka bar hluta
af kostnaði við aðstoð hans við
ungverska Gyðinga. Johnson
fékk Edward Stettinius, þ.v.
utanríkisráðherra Bandaríkj-
anna, til að bjóða Svíum aðstoð
bandaríska sendiráðsins í
Moskvu við að fá upplýsingar
frá Rússum um Wallenberg.
Aðstoð Bandaríkjanna var af-
þökkuð í skeyti frá sænska
sendiráðinu í Moskvu í apríl
1945 og ekkert nýtt kom fram í
málinu í 12 ár.
Áhugi háttsettra Bandaríkja-
manna á hvarfi Wallenbergs og
sú staðreynd að hann hafði verið
við háskólanám í Bandaríkjun-
um kom kenningum af stað um
að hann hefði verið njósnari
bandarísku leyniþjónustunnar í
Búdapest. I blaðagreinum sem
sænski fréttamaðurinn Sven
Strömberg skrifaði nýlega í
Dagens Nyheter eru þessar
kenningar taldar trúanlegar.
Strömberg hefur farið í gegnum
mikinn fjölda skjala sem eru
varðveitt í Bandaríkjunum um
Wallenberg. Skjölin eru aðal-
lega bréf, skeyti og skýrslur um
hvarf Wallenbergs frá stríðsár-
unum fram til ársins 1974. Þau
eru öll merkt „Trúnaðarmál" og
lengri eða skemmri kaflar voru
felldir úr þeim áður en Ström-
berg fékk að skoða þau.
í skjölunum kemur fram að
bandaríska utanríkisráðuneytið
var tilbúið að fara fram á
upplýsingar um Wallenberg frá
Rússum síðast árið 1973 þó að af
því hafi ekki orðið. Strömberg
kennir mótmælum Svía á þátt-
töku Bandaríkjanna í Víet-Nam
stríðinu þar um. Móðir Raoul
Wallenbergs, Maj von Dardel,
sem lézt fyrir skömmu fór oft
fram á í bréfum til bandarískra
ráðamanna að þeir leituðu upp-
lýsinga um afdrif sonar hennar.
í bréfi frá Henry Kissinger til
Stig Ramel, formanns
Nóbel-stofnunarinnar, frá 1974
segir að frú von Dardel eigi fulla
samúð Kissingers og að hann
skilji óskir hennar um einhverja
vitneskju um örlög sonar henn-
ar vel en að því miður sé ekkert í
fórum bandarísku ríkisstjórnar-
innar sem geti varpað ljósi á
hvarf hans.
Sá Wallenberg
1959
Ástæðan fyrir endurvöktum
áhuga Svía á Wallenbergmálinu
nú er sú að í nóvember s.l. hafði
ísraelinn Abraham Kalinski
samband við sænska sendiráðið
í Tel Aviv og sagðist hafa séð
Wallenberg í Vladimirfangels-
inu í Sovétríkjunum á árunum
1955—1959 þegar hann var þar
sjálfur pólitískur fangi. Sam-
fangi hans hafði sagt honum að
Wallenberg væri í klefa 23 í
sömu álmu og þeir og síðar sá
Kalinski Wallenberg ganga um í
hvíldargarðinum.
Þegar Kalinski slapp úr fang-
elsinu árið 1959 sótti hann strax
um leyfi til að flytjast til ísrael
sem hann fékk 1976. Það var þó
ekki fyrr en nú í haust sem hann
mundi eftir Wallenberg. Þá
heyrði hann að Simon Wiesen-
thal teldi að ekki ætti að verða
af Ólympíuleikunum í Moskvu
nema Rússar slepptu Raoul
Wallenberg úr haldi. Kalinski
snéri sér til sænskra yfirvalda
og gat sagt þeim að auk þess að
hafa séð Wallenberg sjálfan þá
hefði hann heyrt að faðir ná-
granna hans í Israel væri ný-
kominn úr rússnesku fangelsi en
sá sagðist hafa hitt Svía á
sjúkradeild Butyrkifangelsisins
árið 1975 sem hafði þá setið inni
í 30 ár.
Sænskum stjórnvöldum
fannst nóg til upplýsinga
Kalinskis koma til að fara fram
á nýja rannsókn á afdrifum
Wallenbergs í Sovétríkjunum.
Ekkert nýtt kom fram við þá
rannsókn. Það kom Svíunum
Elsu og Hans Villius ekki á
óvart en þau skrifuðu bók um
Wallenbergmálið 1966. Þau telja
það rétt að Wallenberg hafi
látizt í júlí 1947 og að allar
fullyrðingar um annað sé hægt
að rekja til sama fangans,
Simons Gogoberidze frá Georg-
íu, sem hafði eitt sinn heyrt sagt
að Wallenberg lifði. Reyndar
var það hann sem var samfangi
Kaiinskis og benti honum á
Raoul Wallenberg níu árum
eftir að hann á að hafa látizt.
ab
sovézk•
Sænska stjórnin var ekki
ánægð með upplýsingar þessar
og sagðist halda rétti sínum til
að fara fram á nýja eftir-
grennslan ef eitthvað nýtt kæmi
fram í málinu. Síðan hefur
utanríkisráðuneytið fengið
fjöldann allan af ábendingum
um Wallenberg en flestar hafa
reynzt rangar. Þ& álíta margir
að ábending sem prófessor
nokkur er Nannasvarz hét fékk
þegar hann var í Moskvu árið
1961 hafi átt við rök að styðjast.
Við Nannasvarz var fullyrt að
Wallenberg væri á
geðveikra-
hæli í Sovétríkjunum
Sænsk yfirvöld
fóru ekki fram á
við sovézka ráða-
menn að rannsókn
yrði gerð á afdrifum
Wallenbergs fyrr en
árið 1957. Utanríkisráðu-
neytið hefur oft verið
gagnrýnt fyrir að bregðast
svo seint við. Margir telja
að hefði verið gengið
ákveðnar til verks strax árið
1945 hefði gátan um
Wallenberg verið leyst og
sænska stjórnin komizt hjá því
að krefjast athugunar á afdrif
hans árin 1957,1959,1965 og enn
á ný árið 1979.
Maj von Dardel beið ávallt eftir áreiöanlegum upplýsingum um
örlög sonarins.
Abraham Kalinski er viss um aö hafa séö Raoul Wallenberg í
Vladimirfangelsinu áriö 1959.