Morgunblaðið - 01.07.1979, Blaðsíða 2

34
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 1. JÚLÍ1979
Ræða
um
norra
bók Ara hundrað árum eftir að hún var
skráð, og tvö hundruð árum eftir orustuna
á Stiklarstöðum, er Ólafur helgi raunar
fallinn í gleymsku á íslandi, einkum þó
sem dírlingur, og fyrir bragðið er hægt að
hafa um píslarvætti hans orðin sem Ari
notar „þegar Ólafur féll hinn digri". Þetta
mætti einnig orða svo, að konúngur þessi
með norska dírlíngsnafnbót hafi átt við
ramman reip að draga hjá íslendíngum frá
upphafi, þó ekki færum við með öllu
varhluta af áróðri norsku kirkjunnar fyrir
þessum einkennilega helgimanni; og er þá
meðal annars átt við múnklegar mærðar-
og lánglokubókmentir sem upphefjast í
klaustrum fyrir norðan á Islandi, nær
hálfri öld eftir að Ari samdi Íslendínga-
bók; má segja að í þeim bókmentum sé
aftur upptekinn þráðurinn af hendi norsku
kirkjunnar sem 160 árum áður, skömmu
eftir fall Ólafs, hafði lýst hann perpetuum
regem Norvegiae. En um sama leyti og
þíngeyramúnkar verða tilbúnir að skrifa
lánglokur sínar um Ólaf helga kríngum
1180 eru norskar dírlíngabókmentir um
Ólaf hættar, og norðmenn lángt komnir að
gleyma þeim. Nær 1230, um svipað leyti og
Snorri er að skrifa Ólafs sögu helga, eru í
Noregi skrifaðar konúngaævir í bók sem
laungu síðar var kölluð Fagurskinna og er
ágætt sagnfræðirit. í þessari bók sem
kynni að vera skrifuð samtímis Ólafs sögu
Snorra, er talað svo dauflega um Ólaf
konúng helga, að ekki verður betur séð en
hann hafi þá mist kraft sinn með norð-
mönnum. Af latínubréfum páfanna til
norsku kirkjunnar fram til 1204 (útgefn-
um af Eirik Vandvik, Oslo, 1959) má sjá
hvurnin páfarnir klappa aðeins góðlátlega
á þessa norrænu glókolla í hvert skifti sem
þeir ýa að helgi Ólafs Haraldssonar í
bréfum sínum. Ludvig Holm-Olsen pró-
fessor, merkur norskur fornritafræðíngur,
kemst svo að orði um stöðu Ólafs sem
dírlíngs á skriftíma Fagurskinnu: „av
Fagrskinnas beretning kunne ingen ane at
Olav skulle bli helgen". Semsé, svipað
ástand ríkir umhverfis ólaf helga í
norskum fræðum kríngum 1230 einsog
bersýnilega ríkti á Islandi hundrað árum á
undan, þegar Íslendíngabók er skrifuð og
Ólafur er hvorki titlaður kóngur né rex,
því síður hinn helgi, heldur aðeins hinn
digri. ____
Hjá Ara hlotnast Ólafi Tryggvasjni sá
heiður að hafa komið kristni á Island;
afturámóti hefur Ari ekki nema hálfa línu
um fall Ólafs Haraldssonar, og ekki orð
um upphafníngu hans til dírlíngs. Það ér
merkilegt séráparti, sem lesið verður hjá
Ara, að Ólafur Tryggvason hafi kristnað
íslendínga, „komið kristni á ísland" — þó
það þurfi ekki að vera satt. Og ekki er
síður athyglisvert að Íslendíngabók sjálf
nefnir nafn Ólafs Tryggvasonar ævinlega
með jákvæðri rödd.
Nú mundi margur segja að ástæðulaust
væri fyrir aðra að minka hlut Ólafs
konúngs Haraldssonar þó Ari virðist gera
það; en þá má ekki heldur gleyma því hver
stendur á bak við Ara, og hverjum Ari
þjónar með riti sínu: hann þjónar íslensku
kirkjunni, þeas skrifar Íslendíngabók sína
fyrir orðastað beggja stólbiskupanna, og
þeir, ásamt Sæmundi presti, ritskoðuðu
síðan verk hans fyrir hönd kirkjunnar.
Það er ekki á hverjum degi sem við lesum
bók sem hefur verið löguð af Sæmundi
fróða þángaðtil hún var orðin rétt, einsog
gert var við Íslendíngabók — að því er Ari
hefur sjálfur skýrt frá í hinum stutta
prólóg Íslendíngabókar. Og það er at-
hyglisvert að sjálfir stólbiskuparnir Þor-
lákur og Ketill sem fyrir sitt leyti ritskoð-
uðu Íslendíngabók, vita ekkert um helgi
Ólafs.
Island er eitt meðal fárra landa í heimi
sem skorðar upphaf sögu sinnar við kunna
staðreynd; í okkar tilfelli er sú staðreynd
dráp Eadmundar einglakonúngs og er
nokkurneginn greinilega ársett. Af skilj-
anlegum ástæðum höfðu norðmenn ekkert
slíkt ártal að halda sér að þarsem þeir
hafa búið í landi sínu síðan í grárri
forneskju. Vegna tímatalsleysis áttu þeir
óhægt um vik að ársetja burðarár konúnga
sinna fornra frá þeim tíma áðuren bækur
hefjast með þeim. Til dæmis er erfitt að
finna burðarár Haralds hárfagra ef miðað
er við frumártal landnámsaldar á íslandi,
874 skulum við segja, og við teljum sé
vitað. Af þessum sökum nær ekki ætt
þeirra Ólafanna, Tryggvasonar og Har-
aldssonar, nógu fljótt fram að gánga til
þess að þeir nái trúlega því hlutverki sem
þeim er ætlað í fornsögum, þeas að
fígúrera, vera til sýnis, sem afspreingi
Haralds hárfagra. Ævi Haralds hárfagra
sjálfs hefur semsé ekki tekist að ársetja,
og raunar hvorki upphaf hans né endi. Af
þessum rökum leiðir í raun réttri óvissu
um hvaða menn þessir ólafar voru eða
hvaðan þeir komu; fornsögur hafa einga
viðhlítandi skýríngu á uppruna þeirra.
Jafnvel Ólafur Tryggvason, sem Ari er þó
hliðhollur og viðurkennir sem „rex“, —
hann á aungvan sagnfræðilega trúlegan
samastað. iafnvel er hann í sumum
fornum kröníkum, bæði innan Skandínav-
íu og utan, talinn rússneskur maður, —
upprunninn fyrir austan Eystrasalt. Fall
hans í Svoldarorustu er ekki heldur
viðurkent af nútíma sagnfræði, meðal
annars á þeim forsendum að staður og
stund þar sem þessi orusta var háð hafi
aldrei fundist. Þó við íslendíngar trúum
Ara um að Ólafur Tryggvason hafi komið
kristni á ísland, taldi sagnfræðíngur
erkistólsins í Brimum, að Ólafur Tryggva-
son væri blótmaður; og hefur Flateyarbók
þýðíngu á þessum textum. Danir kölluðu
hann Ólaf krákubein af því slík bein voru
höfð til galdurs. Um Ólaf Haraldsson
vitum við þó, hvað sem líður ætt hans og
uppruna, að hann féll á Stiklarstöðum. En
sagan um för hans til Rússlands, höfuð-
stöðva grísku kirkjunnar í Kiev, til að
safna liði gegn löndum sínum, einsog
Snorri segir frá, er ekki nema í meðallagi
til fallin að vekja sagnfræðilegt traust á
þessum konúngi og dírlíngi úr Noregi.
Ekki er þó ástæða til að reingja að
Ólafur Haraldsson hafi fljótt eftir fall sitt
breyst í yfirnáttúrlega vætti í hugum
norðmanna, hvað sem veldur; enn eru til af
honum myndir og líkneskjur í þá veru:
nokkurskonar framhald átrúnaðar á rauð-
hærða skeggkalla einsog þá Dónar og
Vóden, (Þór og Óðin) sem noregsmenn
höfðu tekið við af þjóðverjum skömmu
fyrir kristnitöku.
Hitt væri fjarstæða að ímynda sér að
Ólafur hafi nokkurntíma verið settur í
dírlíngatölu af þeirri stofnun í páfagarði
sem þær kvaðir annast, þó ekki sé fyrir að
synja að hugmyndin sé til í fornbréfum.
Verður ekki betur séð en norska kirkjan
sjálf hafi farið með löndum um helgi Ólafs
á því méli sem þjóðkirkjum enn hélst uppi
að búa sér til þjóðdírlínga, en slíkt var
aftekið 1215; enda höfðu slíkir dírlíngar
oft reynst þjóðsagnafígúrur einar eða
kynjamenn. Aungvar spurnir eru heldur af
því að norska kirkjan hafi reynt að fá Ólaf
gerðan dírlíng í Róm eftir 1215. Afturá-
móti voru, sem fyr segir, bæði á íslandi og
í Noregi settar saman af múnkum helgi-
sögur um ólafana tvo. Þessir höfundar
höfðu reyndar ekki lag á að koma bók
saman svo vel færi; vildu bækurnar verða
opnar í báða enda hjá þeim; þó er ekki víst
að þeir hefðu farið betur með tímann
öðruvísi; og oft má raunar finna gullvæga
staði hjá þessum köllum. Hinsvegar hafa
norðmenn sjálfsagt samið um að mega
setja Ólafskirkjur heima hjá sér; og
kapellur með ólafsnafni er vitað um á
nokkrum stöðum utanlands, einkum á
slóðum sem voru fjölfarnar af norðmönn-
um á miðöldum: eina í Einglandi, mig
minnir í Lincoln, en hef á því fyrirvara, og
var ætluð norskum farmönnum; aðra
nálægt Hólmgarði í Rússlandi þar sem
norskir grávörukaupmenn áttu tíðförult;
hin þriðja í Miklagarði handa væríngjum
sem þjónuðu keisaranum. Má að vísu segja
að þetta sé vel af sér vikið fyrir Ólafs hönd
og norskrar kristni; þó er athyglisvert að
tvær af þessum kapellum hafa verið á
svæði grísku kirkjunnar. Því miður, mundi
margur segja, stóð þessi dýrð víst ekki
leingi; en ég segi fyrir mig að ef enn stæði
Ólafskapella í Konstantínópel, og væri ég
staddur í þeirri borg, mundi ég fara í þessa
kapellu jafnvel áður en ég færi að skoða
kirkju Heilagrar Visku sem þar ku hafa
staðið leingi.
Einsog áður er ávikið reyndi norska
kirkjan aldrei, svo vitað sé, að fá Ólaf
Haraldsson tekinn formlega gildan sem
dírlíng í Róm. Og meðan kaþólskar þjóð-
kirkjur höfðu meira sjálfræði um ritúal,
hefur nokkurt les verið leyft um Ólaf helga
sumsstaðar á Norðurlöndum, sem sjá má
m.a. af messusaungsbókum Niðaróss;
meira að segja leyft að sýngja Credo á
ólafsmessum eftir að komið er frammá
13du öld.
Ég upphófst áðan með þeirri spurníngu
sem reyndar hefur oft verið spurt: var
Snorri Sturluson höfundur sagnfræðirita
eftir þeim kröfum sem gerðar eru í gildri
sagnfræði? Ég hef svarað því með þeim
einföldum svörum sem bjóða sig fram
sjálf. Hér stóð ekki heldur til að tína eina
og eina frásögn útúr verki Snorra og
sanna, tilamynda, að ein væri trúanleg,
önnur héngi í því að vera rétt, og í enn
einum stað færi Snorri bersýnilega villur
vegar — samkvæmt hinu þýska skóladæmi
„hier irrt sich Goethe". Örðin „rétt“ og
„rangt“ verður í þessu sambandi, held ég,
að setja í gæsarlappir einsog nokkurskon-
ar barnamál. Ég fylli einfaldlega flokk
þeirra sem telja Heimskrínglu, en einkum
og sérílagi burðarás hennar, Ólafs sögu
helga, óviðjafnanlegan vitnisburð um
þann mann sem bókina samdi. Spurníngin
um hvort Ólafs saga hins helga hjá Snorra
sé sönn eða login, er þó kanski ekki
frumstæðari en ýmsar þjóðir hinumegin á
hnettinum mundu spyrja í líku tilfelli.
Þegar vér lesum Ólafs sögu helga erum vér
staddir í miðju heimsins. Og gleymum því
ekki að Snorri Sturluson var svo skálda að
ekki varð við minna unað en taka af
honum höfuðið.
Til er á erlendu máli orð sem heitir
souverain, súveren, — franskt upphaflega.
Þetta orð er haft um keisara og páfa, eri
ekki vanalega konúnga. Maður sem lýst er
með þessu orði hefur vald til að segja
hverjum sem er fyrir verkum, einnig
konúngum; en tekur ekki við skipun frá
neinum. Einginn nema maður af þessari
gráðu skrifar bók einsog Ólafs sögu ens
helga.
INNIMARKAÐUR
í IÐNAÐARHÚSINU V/HALLVEIGARSTÍG
Stórkostlegur markaður með fatnað
plöturofl. í Iðnaðarhúsinu
v/Hallveigarstíg
Buxur á herra, Herraskyrtur — Plötur
dömur og börn, dömublússur — bolir í glæsilegu úrvali
Jakkar á herra, Peysur — kjólar og allt þetta á veröi,
dömur og börn. - Pils. sem enginn fær staðist.
Nýjar vörur bætast við á morgun
INNIMARKAÐURINN V/HALLVEIGARSTÍG