Morgunblaðið - 18.05.1980, Blaðsíða 23

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 18. MAÍ1980
23
Sovétríkjanna." Hann sagði, að
þeir hefðu dregið saman nógu
mikið lið og hefðu ákveðið að
stöðva það sem væri að gerast í
Ungverjalandi. Þeir þyrftu enn
nokkurra daga frest. Hann kvaðst
hafa talað við Bulganin í síma í
dag, 2. nóvember, og sagði að
Bulganin hefði fært honum þær
gleðifréttir, að Ference Miinnich
og Janos Kadar hefði tekizt að
flýja frá Búdapest og að þeir væru
nú í flugvél á leið til Moskvu.
Krúsjeff sagði, að þetta væri
geysilega mikilvægt.
Krúsjeff vék aftur talinu að
spurningunni um íhlutun sovézka
hersins. Hann sagði, að það væri
einnig af innanlandsástæðum í
Sovétríkjunum að þeir gætu ekki
leyft endurreisn kapítalisma í
Ungverjalandi. Til væri fólk í
Sovétríkjunum, sem mundi segja
að svo lengi sem Stalín var við
stjórnvölinn hefðu allir hlýtt og
engin stór áföll hefðu átt sér stað,
en núna, allt frá því þeir komu til
valda (og hér notaði Krúsjeff
klúrt orð til að lýsa núverandi
sovézkum leiðtogum) hefðu Rúss-
ar beðið ósigur og tapað Ungverja-
landi. Og þetta gerðist á sama
tíma og núverandi leiðtogar Sov-
étríkjanna væru að fordæma
Stalín. Krúsjeff sagði, að þetta
gæti fyrst og fremst sovézki her-
inn sagt og það væri ein af
ástæðunum til íhlutunar hans í
Ungverjalandi.
Krúsjeff greindi frá því, að
hernaðarundirbúningurinn gengi
vel. Hann sagði, að nokkrar rúm-
enskar hersveitir kynnu að hafa
tekið þátt, en Rússar hefðu ekki
talið það nauðsynlegt. Krúsjeff
sagði ennfremur, að eftir einn til
tvo daga mundu þeir stöðva og
bæla niður alla andspyrnu í Ung-
verjalandi. Hann sagði ekki hve-
nær það hæfist, en ljóst var að
þess yrði ekki iangt að bíða — og
við vorum þeir síðustu sem fengu
upplýsingar. Raunar eru Rússar
ekki hingað komnir af því að þeir
þurfi að fá samþykki okkar. Þeir
munu gera það sem þeir hafa
ákveðið að gera í Ungverjalandi,
hvort sem við samþykkjum það
eða ekki, þrátt fyrir þá staðreynd
að Krúsjeff segir að það sé mjög
mikilvægt að við „skiljum þá rétt“.
Krúsjeff sagði að vegna árásar-
þrýstings Breta og Frakka á
Egypta væri tíminn hentugur til
frekari íhlutunar sovézks herliðs.
Hann mundi hjálpa Rússum.
Glundroði og uppnám mundi ríkja
á Vesturlöndum og hjá Sameinuðu
þjóðunum, en hann yrði minni er
Bretar, Frakkar og ísraelsmenn
færu samtímis með stríði á hend-
ur Egyptum. „Þeir sitja þar fastir
og við sitjum fastir í Ungverja-
landi,“ sagði Krúsjeff.
Malenkov sagði frá því, að allt
væri til reiðu í Sovétríkjunum til
annarrar hernaðaríhlutunar gegn
Nagy-stjórninni, þannig að hún
gæti hafizt nú þegar. Það er ljóst,
að Rússar ætla að skerast í leikinn
á breiðri víglínu og með miklu
hervaldi, því að þeir eru algerlega
einangraðir frá ungversku þjóð-
inni; landsmenn eru í raun og veru
andvígir Rússum.
Krúsjeff minntist á verkamenn
á Miskolc-svæðinu, þar sem ung-
verskir námuverkamenn hefðu
reynzt trúir, þótt afturhaldsmenn
væru við völd. Tékkar hefðu gefið
námumönnunum nokkur hergögn
og verið gæti mögulegt að reyna
einhverjar pólitískar aðgerðir
gegn Nagy með hjálp þessara
ungversku námumanna eða í sam-
vinnu við þá. Hann endurtók, að
allt væri til reiðu til þess að láta
til skarar skríða þegar í stað, að
engin önnur leið væri út úr
ógöngunum og að málið yrði
útkljáð eins fljótt og ákveðið og
hægt væri. Hann minntist á það í
framhjáhlaupi, að Ungverjar
hefðu tvívegis barizt í ríkjabanda-
lögum með Vesturveldum gegn
Rússum og hann lagði áherzlu á
þá óvild, sem ríkti í sovézka
hernum gegn Ungverjum er vildu
aftur snúast á sveif með Vestur-
veldunum gegn Rússum.
Fyrir okkar leyti lýstum við því
yfir í byrjun, að við hefðum fylgzt
með atburðarásinni í Ungverja-
Þessar viðræður stóðu í um þrjá
klukkutíma. Eftir klukkan tíu
færðum við okkur allir í næsta
herbergi til að snæða kvöldverð.
Við borðið vakti Krúsjeff aftur
máls á því, hver ætti að mynda
stjórnina. Hann var greinilega
ekki hrifinn af því að samþykkja
Kadar, sem var hans val. Rússar
hrósuðu Múnnich aftur. Þeir
sögðu, að þeir hefðu frétt alveg
nýlega að Múnnich hefði alltaf
verið á móti Rakosi og að hann
væri gamall kommúnisti, sem
Krúsjeff hefði þekkt í 20 ár; á
áratugnum fyrir stríð hefðu þeir
verið saman sem liðsforingjar á
æfingum í Rússlandi og verið
saman í tjaldi. Svo virðist að
Rússar hafi þegar myndað ríkis-
stjórnina og að Múnnich eigi að
verða forsætisráðherra.
Ég sagði, að ég þekkti Múnnich
og að ég hefði oft hitt hann í
Moskvu og hefði ekkert annað en
gott um hann að segja. En ég gerði
grein fyrir því, að við meiriháttar
pólitískt mál væri að fás]t, þegar
ákveða ætti hvort Kadar eða
Múnnich ætti að verða fyrir val-
inu. Á tímum Rakosi hefði Múnn-
ich verið sendiherra í Moskvu, en
Sovézkir skriðdrekar
sækja inn í Búdapest
landi af mjög mikilli athygli. Með
uppreisninni og uppþotum þjóðar-
innar hefði innibyrgð óánægja
með stefnu Rakosi og galla og
glæpi fortíðarinnar fengið útrás.
Ef réttu skrefin hefðu verið stigin
í tíma hefði mátt komast hjá því
sem nú væri að gerast...
Við skýrðum frá því, að við
hefðum einnig haft áhyggjur af
sveiflu atburðanna til hægri, til
gagnbyltingar, þegar við sáum
Nagy-stjórnina leyfa að kommún-
istar væru myrtir og hengdir. Til
hernaðaríhlutunar yrði að koma,
ef gagnbylting geisaði í Ungverja-
landi, en hún ætti ekki einvörð-
ungu að byggjast á vopnum sov-
ézka hersins. Blóðsúthellingar
mundu eiga sér stað og þjóð
Ungverjalands berjast gegn sov-
ézka herliðinu, því að vegna at-
burða liðinna ára hefði Kommún-
istaflokkur Ungverjalands leystst
upp og hann væri ekki lengur til.
Við lögðum til, að eins og nú væri
ástatt færi fram nokkur pólitískur
undirbúningur, tilraun til að
bjarga því sem bjarga mætti og
koma á laggirnar einhverju í
líkingu við byltingarstjórn skip-
aðri Ungverjum, sem gætu veitt
þjóðinni einhvers konar pólitíska
forystu.
Krúsjeff sagði, að þeir hefðu
fengið tillögu um, að ný ungversk
ríkisstjórn yrði mynduð af Ferenc
Múnnic, fyrrverandi sendiherra
Ungverja í Moskvu (sem hafði
verið skipaður sendiherra í
Belgrad fyrir byltinguna). En
Kadar var líka til í dæminu. Tito
spurðist fyrir um hver Múnnich
væri og Rankovic talaði um nýlega
fundi með honum. Við sögðum, að
betra væri að Kadar en Múnnich
myndaði nýju byltingarstjórnina,
þótt við vissum lítið um þá báða.
Kadar hefði á hinn bóginn setið í
fangelsi í Búdapest. í augum allra
Ungverja mundi þetta mæla með
Kadar. Krúsjeff lét undan og
samþykkti...
Þeir spurðu aftur hvaða mögu-
leikar væru á því að reyna að gera
eitthvað við Nagy. Við bentum á,
að við vissum ekki hvað væri
unnið með því. Enn sögðu Rússar
ekkert um það, hvenær herlið
þeirra mundi skerast í leikinn. Við
getum ekki spurt um það og þeir
vilja ekki segja okkur það. Þess
vegna er tímasetningin enn óljós.
Við vitum ekki hvaða tækifæri við
kunnum að ráða yfir til að hafa
áhrif á Nagy og reyna að draga úr
manntjóninu og óþarfa blóðsút-
hellingum. En við samþykktum að
reyna að hafa áhrif á Nagy...
Krúsjeff sagði nokkrar miður
hrósverðar sögur um Stalín, eins
og venjulega þegar hann talar við
Júgóslava og vill koma þeim í gott
skap, rétt eins og hann sé að gera
einhverjar tilslakanir við þá. í
Josif Broz Tito og Erno
Gerö — báðir nýlátnir
þetta skipti viku þeir talinu að
samskiptum Stalíns við Rakosi,
sem sagt er að Stalín hafi ekki
getað þolað og treysti ekki. Rakosi
fór venjulega til Sovétríkjanna í
sumarleyfum sínum á sama stað
og Stalín og þetta vakti tortryggni
Stalíns og hann kvaðst mundu
lækna Rakosi af þessu. Við fyrsta
tækifæri neyddi Stalín Rakosi til
að drekka óhóflega mikið magn af
áfengi í einum sopa. En þá urðu
þeir hræddir um að Rakosi mundi
deyja af því og báru hann burtu,
þótt í raun og veru kæmi ekkert
fyrir hann.
Krúsjeff og Malenkov sögðu að
lokum, að Rakosi hefði aldrei haft
og hefði ekki enn nokkurn snefil af
skilningi á því sem þyrfti að gera,
að hann og Stalín hefðu sullað
saman súpu í Ungverjalandi, sem
Micunovic sendiherra
ásamt konu sinni og
Krúsjeff.
núverandi sovézkir leiðtogar sætu
í og væru neyddir til að svolgra.
Viðræðunum lauk klukkan
fimm að morgni 3. nóvember.
Drykklanga stund ríkti grafar-
þögn. Þetta var heldur vandræða-
leg þögn og enginn vildi vekja á
sér athygli hinna með því að rjúfa
hana því að engu var við það að
bæta sem rætt hafði verið um.
Nánast ekkert áfengi haföi verið
drukkið við kvöldverðinn og ekk-
ert var framreitt í viðræðunum.
Krúsjeff ög Malenkov höfðu
verið mjög ljúfir og stilltir, ávallt
reiðubúnir að samþykkja það sem
var sagt af hálfu Júgóslava, hvað
sem þeir hugsuðu í raun og veru.
Af þessu er ljóst, að þeir stefndu
að því að fundinum lyki með
samkomulagi, þótt ljóst hefði ver-
ið í öllum viðræðunum að við
vorum algerlega á öndverðum
meiði um hina blóðugu atburði í
Ungverjalandi.
Krúsjeff og Malenkov fóru með
flugvél frá flugvellinum í Pula
snemma morguns, 3. nóvember.
Flugskilyrði voru með eindæmum
slæm.
Þegar við höfðum kvatt gesti
okkar í bústað Tito dvaldist ég í
hótelherbergi mínu til þess að
skrifa minnismiða um þennan
einkennilega fund, sem hafði stað-
ið alla nóttina. Það var ekki
auðvelt: Ég varð að rifja upp tíu
tíma viðræður eftir minni...
Á leið til Moskvu,
6. nóvember 1956
Ég er í sovézkri flugvél á leið til
Moskvu. Ég hef svo til allan
daginn fyrir mér og ætla að nota
hann til að hripa niður dálítið,
sem hefur gerzt eftir fund okkar
með Krúsjeff og Malenkov, að svo
miklu leyti sem við gátum fylgzt
með atburðunum frá Belgrad.
Krúsjeff og Malenkov fóru frá
Pula-flugvelli eldsnemma 3. nóv-
ember. Ollum formsatriðum var
sleppt. Það lá í loftinu, að þeim lá
á að gefa fyrirmæli um Aðra
sovézku hernaðaríhlutunina í
Ungverjalandi, þótt þeir hefðu
ekki sagt okkur hvenær hún ætti
að hefjast.
Sovézkt herlið réðst á Búdapest,
sem að mestum hluta var augsýni-
lega í höndum uppreisnarmanna,
aðfaranótt 4. nóvember, sem tákn-
ar tæpum einum sólarhring eftir
að við kvöddum Krúsjeff og Mal-
enkov á Brioni. Staðfesting á því
er sú staðreynd, að Imre Nagy og
stór hópur ungverskra embætt-
ismanna og fjölskyldna þeirra fór
til sendiráðs okkar og bað um
hæli. Ég held, að þetta hafi alls
verið 40 manns. Skömmu síðar
umkringdu brynvarðar rússneskar
sveitir, flutningabifreiðar og
skriðdrekar sendiráð okkar og
einangruðu það gersamlega. Þeir
skoðuðu skilríki allra þeirra sem
komu eða fóru frá sendiráðinu.
Aðeins þremur dögum áður
höfðu Krúsjeff og Malenkov komið
í óvænta heimsókn til Brioni sem
vinir en undir fölskum nöfnum.
Þeir voru einstaklega alúðlegir í
framkomu, alúðlegri en nokkru
sinni áður. Þetta var vísvitandi
kurteisisbragð til þess ætlað að
hafa áhrif á viðræður okkar og
alla afstöðu okkar til þeirra, því
að það er einfaldlega ógerningur
að koma öðru vísi fram við fólk
sem maður hefur aðeins rétt áður
skipzt á kossum við eins og í
vinahópi. Þegar ég skrifa þessar
línur finnst mér ég enn finna feitt,
kringluleitt andlit Malenkovs sem
nefið á mér sökk í eins og
hálfútblásinn loftbelg þegar ég
var dreginn í köld og alveg óvænt-
faðmlög. Við höfðum ekki skipzt á
kossum við Rússa á fyrri fundum
okkar; við höfðum ekki einu sinni
talað við þá í sjö ár, en nú höfðu
þeir ákveðið að við skyidum kyss-
ast við þær erfiðu kringumstæður,
sem höfðu skapazt — fyrir þá
frekar en okkur. Ef hlutunum
hefði verið öfugt farið, býst ég við
að Rússar hefðu neitað að tala við
okkur hvað þá meira.
„Moscow Diary“ eftir Veljko Micuno-
vic í enskri þýAingu David Floyd. útií-
Chatto and Windus. verð £12.95.