Morgunblaðið - 05.09.1982, Blaðsíða 25

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 5. SEPTEMBER 1982
25
Eftir afhjúpun
Stalíns —
Róið á ný mið
Hollander, sem safnað hefur
saman mörgum slíkum gullvægum
setningum, sýnir fram á, að upp-
ljóstranirnar um illvirki Stalíns,
jafnvel frá fyrrverandi samstarfs-
mönnum hans, hafi samt ekki
sannfært menntamennina frá ár-
unum í kringum 1960, né heldur
kennt þeim meiri varkárni. Þeir
flykktust nú til Havana og til Pek-
ing, alveg jafn galvaskir og áður.
Hewlett Johnson skaut aftur upp
kollinum, og fann í þetta sinn í
andlitssvip Maos „eitthvað, sem
engin mynd hefur nokkurn tíma
megnað að draga fram, þessa ólýs-
anlegu mildi og vinsemd í svipn-
um“. Han Suyin skrifaði, að „Mao
gætti þess stöðugt, að lýðræðinu
yrði beitt á sem hagnýtastan
hátt.“ Orville Schell grípur til
óvenju trúarlega fjálglegs orða-
lags, þegar hann skrifar, að Kín-
verjar hafi drukkið svo í sig hugs-
anir formannsins, að „orðið verði
nærri því í bókstaflegri merkingu
hold,“ og að „hann sé næstum orð-
inn yfirskilvitlegur með þjóð
sinni." Norman Mailer áleit
Castro vera „fyrstu og einu hetj-
una, sem birtist á sjónarsviði
heimsins frá lokum seinni heims-
styrjaldarinnar". Það var „eins og
andi Cortez hefði birzt á okkar
tímum, riðandi á hinum hvíta fáki
Zapatas." Einnig Sartre fannst
Castro vera ofurmenni, sem kæm-
ist af án matar og drykkjar: „Af
öllum þessum næturvörðum er
Castro mest vakandi. Af öllu
þessu fastandi fólki getur Castro
étið mest og fastað lengst. (Þeir)
beita sannkölluðu einræði við sín-
ar eigin þarfir ... þeir knýja
takmörk hins mögulega til að
hopa aftur á bak.“ „Þegar Castro
stendur uppréttur," skrifaði Abbie
Hoffman, „er hann eins og voldug-
ur getnaðarlimur, sem er að
harðna, og þegar hann stendur
stór og beinn, er mannfjöldinn
þegar í stað sem heillaður." Hæfni
til að geta fallizt á kraftaverk,
ákefðin í að réttlæta ofsóknir,
áfergjan í heilagramanna-sögur,
allt eru þetta fylgifiskar trúar-
hita. „Sá sem ekki er með oss, er á
móti oss,“ skrifaði Páll postuli, og
undir þessi orð hans tók síðar
Eldridge Cleaver í aðvörunarorð-
um sínum, sem hann beinir til
menntamanna sama sinnis og
hann: „Ef þið eruð ekki aðilar að
lausn vandans, eruð þið hluti
sjálfs vandans." Isaiah Berlin hef-
ur skrifað, að leitin að útópiu —
að draumalandi hugsjónanna — sé
sama og leitin að heildinni, „sú
sannfæring, að öll þau varanlegu
verðmæti, sem mennirnir hafi trú-
að á, hljóti þegar öllu er á botninn
hvolft að geta staðið hlið við hlið,
og kannski tryggja þessi verðmæti
jafnvel hver um sig önnur."
Það er eftirtektarvert, hve póli-
tískir pílagrímar nota oft orðið
„heild" til þess að lýsa þeim þjóð-
félögum sem þeir fyrirfundu í
Rússlandi, Kína, á Kúbu og í Ví-
etnam. Susan Sontag fagnaði því
innilega, að „Vietnamar eru heil-
steyptir menn, ekki „brot“ eins og
við erum.“ Hið sama fannst henni
um Kúbumenn: „Þeim er mjög
tamt að sýna snögg og ósjálfráð
viðbrögð, láta í ljós kæti, tilfinn-
ingahita, og þeir kunna að gant-
ast. Þeir eru ekki einstrengings-
legir og skrælnaðir af prent-
menningu."
Undur og dásemd
Eins og í trúarbrögðum endur-
speglar það, sem augað „sér“, hina
innri trú fremur en þann raun-
verulega hlut, sem athyglinni er
beint að. Stundum kemur hin nýja
sýn yfir menn eins og eitthvað
áþreifanlegt, eins og fyrirburður,
lík reynslu Páls postula í Damask-
us. Hollander vitnar í Angelu
Davis: „Kommúnistaávarpið sló
mig eins og eldingarsproti ... líkt
og hinn færasti skurðlæknir, nam
þetta plagg burt himnur af augum
mér.“
Hlutirnir líta líka allt öðru vísi
út á eftir, og þess vegna er það, að
pílagrímsför er svona dásamleg
könnunarferð, þar sem alkunn
hversdagsleg fyrirbrigði öðlast al-
veg nýja merkingu. Árið 1928
skrifaði Eugene Lyons um Rúss-
land: „Annars staðar kynni sóða-
skapurinn og óreiðan að verka
niðurdrepandi á mann; en hérna
virtist okkur þetta vera róman-
tískt öreigafyrirbrigði."
„Þreyta, óværð, taugaveiki voru
fæðingarhríðar gleðinnar," sagði
Anna Louise Strong. Þegar Waldo
Frank virðir fyrir sér ósköp venju-
lega rússneska járnbrautarlest,
kemst hann að eftirfarandi niður-
stöðu: „Það er eitthvað sérstakt og
æsispennandi við rússneska
járnbrautarlest, sem stendur kyrr
á stöðinni ... Litla eimreiðin er
mannleg." Kona nokkur frá
Brooklyn, sem var á skoðunarferð
í prentsmiðju í Moskvu, kvartaði
sáran yfir því, að önnur eins dá-
semdar prentvél væri bara ekki til
í gjörvöllum Bandarikjunum, en
komst svo að raun um, að vélin
hafði einmitt verið smíðuð í
Brooklyn. Hewlett Johnson fagn-
aði ákaflega „nýjum siðareglum" í
Kína og benti m.a. á þá staðreynd
að ekkert afgreiðslufólk væri á
blaðasölum, heldur styngju kaup-
endur bara peningunum sjálfir í
kassa — en þetta er nokkuð, sem
hann hefði getað séð hvar sem var
í London.
Hinn markvissi svipur
Þessi tvöfeldni í viðhorfum ber
vott um allt að því sjálfviljuga
sjálfsblekkingu. Simone de Beau-
voir setti fram þau rök, að það
væri svo sem ekkert athugavert
við að nota fótstigna leiguvagna í
hinu sósíalíska Kína: Ur því að
þessi starfi væri nytsamlegur
fyrir þjóðfélagið, mætti ekki líta á
hann sem niðurlægjandi. Einn
heldur óttalegur félagsskapur,
sem kallaði sig „Lærdómsmenn á
sviði asíumálefna" hitti fyrir aldr-
aða konu í Kína, sem vann við að
tína með berum höndunum
málmflísar úr druslum, útötuðum
í olíusmeðju; hendur hennar voru
flakandi í sárum, og þeir spurðu
hana, hvort þetta væri ekki sárt.
Þeir sögðu frá svari hennar: „Þeg-
ar maður er að vinna fyrir bylt-
inguna, er það ekki sárt.“
Susan Sontag og fleiri féllust
umyrðalaust á þá fullyrðingu, að á
Kúbu kæmist fólkið af án svefns
og ynni 24 stunda vinnudag. Ang-
ela Davis sagði hreint út, að á
Kúbu „hefði sjálf vinnan við að
skera sykurreyrinn öðlast annað
og meira gildi eftir byltinguna."
Þegar hungursneyðin í Rússlandi
var hvað ægilegust árið 1932,
fannst Julian Huxley Rússar vera
orðnir hávaxnari og hraustlegri
útlits en Bretar.
Það er hreint furðulegt, hvað
obbinn af þessum pólitísku píla-
grímum gat lesið mikið út úr svip
manna. „Markviss svipur" var eitt
af eftirlætis orðatiltækjunum til
þess að lýsa Rússum á árunum
kringum 1930. Leon Feuchtwanger
skrifaði um rússnesk börn á veld-
istímum Stalíns: „Með hvílíku
óbifanlegu trausti lifa þau lífi sínu
og finna, að þau eru lifandi hlutar
af markvissri heild.“ Það orð, sem
yfirleitt var mest notað um
Norður-Víetnama, var „blíðir", en
orðið „atorkusamir" um Kúbubúa.
„Eitt það fyrsta, sem gestkomandi
á Kúbu tekur ef til vill eftir, er hin
feiknarlega atorkusemi." Hér er
það Susan Sontag, sem aftur hefur
orðið.
Stundum er líka um heyrnar-
ofskynjanir að ræða. Tom Hayden
heyrði hátalarana á Peking-flug-
velli ekki einungis glymja, heldur
glymja af „sannfæringu". Það er
óþarfi að taka fram, að hann fann
„alls staðar slagæð markvissrar
athafnasemi".
Iðrun og yfirbót
Pílagrímsför er ekki aðeins far-
in til þess að virða fyrir sér hið
yfirnáttúrulega, heldur líka til
þess að gera yfirbót fyrir syndir
sínar. I augum bandarískra
menntamanna, sem Hollander
tekur aðallega fyrir, er einn helzti
tilgangur ferðalagsins að losa sig
við sektartilfinningu. Sektarjátn-
ingarnar hafa á sér hálfgerðan
helgisiðablæ, sem minnir á iðr-
unarsálmana. Hollander vitnar í
auglýsingu frá bandarískum
menntamönnum í New York Tim-
es: „Við, bandaríska þjóðin — Við:
þessir forríku, spilltu, ómann-
eskjulegu, hrottafengnu, þjóð-
rembufullu, kynþáttakúgandi
hvítu Bandaríkjamenn — sem
berum sameiginlega sökina á lög-
reglu Bandaríkjanna og á illvirkj-
unum.“
Félagskonur í Venceremos Bri-
gade, sem fóru til Kúbu til þess að
gera yfirbót fyrir illvirki Banda-
ríkjamanna voru (eins og ein
þeirra skrifaði) „lamaðar af
sneipu og örvæntingu yfir því
mati á verðmætum, sem miðstétt-
armenning, mótuð af samkeppni,
einstaklingshyggju og kynþátta-
fordómum, hafði skapað hið innra
með þeim“. í frásögn hennar er
annars eftirminnilegur kafli:
I morgun komu allar konurnar
saman á fund. Flestar hvítu
konurnar, sem taka til máls,
leggja áherzlu á sektina, við er-
um allar sekar; flestar svörtu
kvennanna gera árás. Fólk verð-
ur að læðast á tánum kringum
svertingja, af því að maður fer
þó ekki að stæla við blökku-
mann — öllu, sem maður segir,
er snúið upp í árás á kynþátta-
mismunun. Hin aðferðin hjá
hvítu konunum er að ráðast á
aðrar hvítar konur, sem eru
„frjálslyndar", og gera þannig
bandalag við þær svörtu ... Allt
málið snerist um það, hvílíkar
subbur við værum. Kúbönsku
konurnar létu í ljós fyrirlitn-
ingu sína á því, hve subbulegar
við værum, hvernig við fleygð-
um fötunum á víð og dreif frá
okkur, og hve miklu vatni við
sóuðum í þessi löngu steypiböð
... Og á meðan kúbönsku kon-
urnar voru að taka til í baðher-
berginu, vorum við að rífast um
það, hver væri hin seka.
Þetta var nú niðri á subbu-
stiginu, en ofar á menntamanna-
þrepunum leit þetta þó ósköp svip-
að út. Mary McCarthy játaði í
sambandi við fjöldamorðin í Hué:
„Það er alveg ómögulegt að kom-
ast að raun um, hvað þarna gerð-
ist í raun og veru,“ en hún bætti
við: „helzt myndi ég trúa því, að
þetta hafi verið Bandaríkjamenn."
Svik við kristna
trúbræöur
Ef telja á pólitíska pílagrímsför
einvörðungu gerða til trúarlegra
iðkana, og ef sjálf þörfin á að trúa
á veraldlegar útópíur og einræð-
ishetjur á að koma í staðinn fyrir
ósvikna trúrækni, hvernig á þá að
útskýra þær sendinefndir krist-
innar trúar, sem svo fúslega hafa
lagt áróðri gestgjafa sinna lið?
Það verður þó að segjast eins og
er, að þetta er, ef dæma skal af
samantekt Hollanders, ekki sér-
lega stórbrotið samsafn manna.
Það verður víst erfitt að gera sér í
hugarlund einhvern síður andlega
sinnaðan mann en Hewlett John-
son með sína óstjórnlegu, per-
sónulegu hégómagirnd og þann
svívirðilega undirlægjuhátt, sem
hann jafnan sýndi andspænis
ódulbúnu valdi. Eitt er það, sem
þessir trúarhópar hafa allir haft
sameiginlegt, og það er, hve vand-
lega og augljóslega þeir forðast að
hitta kristna menn í einræðisríkj-
unum, sem þeir gista. Þannig út-
skýrði fararstjóri sendinefndar
kanadískra presbýtera: „... af
ásettu ráði höfum við ekkert sam-
band við kirkjuna ... Hið jákvæða
við þetta var, að við ætluðum
okkur þannig að öðlast skilning á
þjóðfélagslegri tilraun Kína, á
þann hátt sem Kínverjar myndu
kynna hana. Hið neikvæða var, að
... við höfðum það á tilfinning-
unni ... að það kynni að verða
óþægilegt og neyðarlegt fyrir
kristna Kínverja (þ.e. ef Kan-
adamennirnir leituðust við að
hafa samband við þá), sem reyna
að halda uppi kirkjulegu starfi í
kyrrþey.“
Formaður sendinefndar kvek-
ara til Hanoi tók svipaða afstöðu,
er hann lét svo ummælt, „að full-
trúarnir í sendinefndinni hefðu
ekki farið sem neinn rannsókn-
arréttur til þess að grennslast
nánar fyrir um orðróminn varð-
andi ofsóknir ... ef ásakanirnar
um víðtækar ofsóknir væru sann-
ar, myndu trúarleiðtogarnir, auk
annarra, hafa haft í frammi mót-
mæli, fremur en að bíða eftir því,
að einhverjir utanaðkomandi
vektu máls á þessu."
Þvaður af þessu tagi segir sann-
arlega sína sögu.
Klerkur, sem er gestur hernað-
arsinnaðra, guðlausra stjórnvalda
og veit, að þau ofsækja hina
trúuðu en lætur þó viljandi undir
höfuð leggjast að veita fórnar-
lömbum ofsóknanna einhverja
huggun — sá prestur á ósköp litla
trú.
Seinheppnir með
sæluríkið
Það er einkar eftirtektarvert —
eins og efnið í bók Hollanders leið-
ir lika í ljós — að hinir pólitisku
pílagrímar hafa alltaf laðazt meir
að tálsýninni, sama hversu
ósennileg hún kynni að vera, held-
ur en að raunveruleikanum,
hversu augljós, sem hann var.
Þegar því Rússar, frá og með
árinu 1956, tóku að játa opinber-
lega, að hið marglofsungna sælu-
ríki á dögum Stalíns hefði verið
eintóm lygi, og að þeir væru nú að
gera sitt bezta til þess að bæta
nokkuð ástandið í landinu, tók
næstum algjörlega fyrir píla-
grimsferðirnar þangað. Hinir
helgu dómar höfðu verið vanhelg-
aðir af dagsljósinu.
Nákvæmlega hið sama átti sér
stað eftir að fall „fjórmenninga-
klíkunnar" hafði leitt í ljós, að
Maó — einnig hann — hafði verið
heldur breizkur og óstöðugur í
rásinni. Dýrkendur sæluríkisins
hafa engan áhuga á föllnum goð-
um eða karsprungnum dýrlinga-
myndum. Þeim er ekkert um
venjulegar mannlegar verur gefið
í öllum sínum ófullkomleika —
þess konar fólk geta þeir fundið
heima fyrir. Það er hið ofur-
mannlega, guðdómlega, sem þeir
eru að sækjast eftir. Það skiptir
þá ekki máli, þótt átrúnaðargoðið
sé dálítið brothætt; þeir geta allt-
af töfrað fram guðdómleg teikn
um heimsendi til þess að halda
goðinu sínu á stallinum, líkt og
Webb-hjónin gerðu fyrir Stalin
eða Noam Chomsky fyrir rauðu
khmerana. En hætti hins vegar
verðir hinna helgu dóma að taka
þátt í blekkingunni og fari sjálfir
að láta opinberlega uppi efasemd-
ir sínar, þá eru dýrkendur sælur-
íkisins samstundis á bak og burt
áleiðis til nýrra ódáinsakra.
Spurningin er bara til hvaða
ódáinsakra? Þegar nú Stalín er
fallinn, Maó fallinn, Hó fallinn og
Castro á niðurleið — hann játar,
að hann geymi kynvillinga á bak
við lás og slá — hvert skulu póli-
tískir pílagrímar núna halda með
sína bráðlátu tvöfeldni í við-
horfum? Við þessari spurningu er
ekki til neitt einfalt og einhlítt
svar. Hollander veitir athygli
skyndilegum áhuga norrænna
stúdenta á Albaníu, og hann lætur
í það skína, að úr því að Anthony
Lewis frá New York Times haldi
til Angolu sér til andlegrar upp-
lyftingar, þá hljóti brátt aðrir að
fylgja í kjölfarið. En af þessu er
þó svolítill aukakeimur eins og
verfð sé að t«yga síðustu dreggjar
sælúríkisins. v
Ef til vill mætti líta á þessar
endurbornu fjöldahreyfingar, sem
stöðugt eru að spretta upp núna,
með sínar einhliða stefnuskrár —
svo afar áþekkar róttækum fjölda-
hreyfingum trúaðra á miðöldum
— sem eins konar andlega þjálf-
unarstarfsemi, á meðan beðið er
eftir nýjum einræðis-messiasi.
FIMLEIKAR
Vetrarstarfsemin er að hefjast.
Innritun ferfram 6. sept. í
íþróttahúsinu Lækjarskóla,
sími: 51385 milli kl. 18-20.
FIMLEIKAFÉLAGIÐ BJÖRK.
FUJIKA
STEINOLÍU'
OFNAR
AmRHAGSTCTTVEF®
Skeljungsbúðin
SíÖumúla33
símar 81722 og 38125
Gamlir sem nýir...
allir þurta
ljósasnllingu
Verið tilbúin vetrarakstri
með vel stillt Ijós, það
getur gert gæfumuninn.
Sjáum einnig um allar
viðgerðir á Ijósum.
Höfum til luktargler, spegla.
samlokur o.fl. i flestar
gerðir bifreiða.
BRÆÐURNIR
ORMSSON h/f
LÁGMÚLA 9 SÍMI 39*20