Morgunblaðið - 19.12.1982, Blaðsíða 45

44
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 19. DESEMBER 1982
Sveinbjörn I. Baldvinsson tók saman
Nú eru aðeins fáeinar dagar þangaö til jólahátíö hefst með öllum þeim
heföum og venjum sem henni fylgja hjá hverri fjölskyldu um sig. Jólahald er
jafnan meö mjög líku sniöi ár eftir ár og flestir eiga vafalaust mjög skýrar
minningar um jólahald í bernsku sinni, af þeim sökum að það var nánast
alltaf eins í stórum dráttum. Sama fólkið í fjölskylduboðunum, sami maturinn og
sama tilhögunin og tímasetningin.
Aður fyrr, þegar fólk lifði hér í litlum og fremur einangruðum sveitabæjasamfélög-
um og hafði takmarkaöan tíma og tækifæri til hvíldar og afþreyingar, að ekki sé talað
um gleðskap og hátíðahöld, voru jólin meiri viðburður í daglegu Hfi hvers og eins en
nú er. Nú eru jólin orðin dálítið einsog kosningaslagur. Allt á öðrum endanum í
nokkrar vikur og síðan djúp kyrrð á sjálfan kjördaginn, meðan örlög þjóðarinnar eru
að ráðast.
Jólin sjálf eru þannig orðin eins og afleiðing eða útkoma, óhjákvæmileg niðurstaða
eftir hin hávaðasömu verslunarjól og auglýsinga. Fremur post festum, en hápunktur
einhvers.
Jól í bókum:
Logadýrð
og
lærisneiðar
Hér að framan er ein lýs-
ing á jólum eða jóla-
haldi. Slíkar lýsingar
voru til skamms tíma
nokkuð algengar í bókmenntum
okkar, en hefur heldur fækkað á
síðustu árum, sennilega vegna
þess hve jólin eru orðin hávaða-
söm og hversdagsleg.
Fræg er lýsing Gunnars heitins
Gunnarssonar á jólum Ugga
Greipssonar í fyrsta hluta Fjall-
kirkjunnar, þar sem Uggi litli hef-
ur af því mestar áhyggjur á að-
fangadag að hann verði sofnaður
áður en hátíðin hefst um miðaft-
an:
„Aður ég fengi áttað mig, voru
komin jól, og ég stóð úti á miðju
gólfi á Loftinu svo yfir mig fínn,
að ég mátti mig hvergi hræra og
enginn snerta við mér, ætti ég
ekki að fá á mig blett; eini hreyf-
anlegi líkamshlutinn höfuðið,
enda sneri ég því sitt á hvað, að ég
mætti öðlast sem bezta útsýn yfir
eigin dýrð.
Komið hafði verið fyrir kertum
í öllum gluggum, krókum og kim-
um, jafnvel í göngunum spýtu með
kerti á verið stungið í vegg hér og
hvar, enda veröldin í heild sveipuð
skammdegismyrkri.
Og ekki mönnum einum saraan:
allri skepnu yrði borinn ábætir til
hátíðabrigðis. Þegar heilagt var
orðið, áttum við öll með tölu að
setjast undir sama veizluborðið og
snæða hrísgrjónagraut með rúsín-
um og steiktar rjúpur.
Eftirvæntingin gerði mér erfitt
um andardrátt. Helgin hófst ekki
fyrr en um miðaftan og sá hængur
á, að einmitt þá var ég vanur að
velta út af.
í kvöld skyldi það ekki henda
mig, hafði ég ásett mér, en vissi
ofurvel, við hvern ég átti, og bar
þungan niðri.
Mamma var að nostra við Betu,
einnig kornabarnið átti að vera
uppábúið, en leit við og við í áttina
til mín og sagði að lokum undur-
hlýlega:
Láttu ekki liggja illa á þér, Uggi
minn. í kvöld skal verða kveikt í
tæka tíð, að ekki fari eins og í
fyrra, þegar þú nýklæddur valzt
út af á rúmstokknum. Mér hefur
tekizt að ljúka verkum tímanlega;
og á jafndimmum degi er ekki
ástæða til að draga að tendra jóla-
ljósin. Um leið og ég er búin að
stássa Betu, förum við ofan að
vekja logadýrðina í göngum, eld-
húsi, búri og baðstofu. Þá er best,
að Uggi litli fái skammtinn sinn.
Svona til vonar og vara. Þú færð
hvort eð er að sitja hjá okkur hin-
um við borðið, sértu uppistand-
andi, væni minn. Þegar þú ert bú-
inn að borða, segi ég þér kannski
sögu.
Við röltum um bæinn fram og
aftur, kveiktum á kertunum, svo
að hvergi bar skugga á. Að svo
búnu tók mamma mig í kjöltu sér.
Milli bitanna stundi ég fram —
með grátstaf í kverkunum:
Er bráðum orðið heilagt?
Reyndu að gleyma klukkunni,
elsku barn. Annars fer þig bara að
syfja, anzaði mamma og hvarf til
mín.“
(Gunnar Gunnarsson: Fjall-
kirkjan.l. bindi, bls. 67—68.
Almenna bókafél. 1973.)
Eins og flestum er víst
kunnugt er jólahátíðin
eldri en kristin trú, en í
heiðni voru haldin miðs-
vetrarblót, er dag tók að lengja á
ný. Er talið að þessi hátíðahöld
hafi síðan þróast yfir í kristilegt
jólahald, átakalítið, enda fólki
kannski meira kappsmál að gleðj-
ast og drekka og eta vel, en að vita
endilega af hvaða tilefni. Dæmi
um þessa þróun lýsir Snorri m.a. í
Heimskringlu þar sem hann segir
um Sigurð Þórisson:
„Hann var því vanur, meðan
heiðni var, að hafa þrjú blót hvern
vetur, eitt að veturnóttum, en
annað að miðjum vetri, þriðja að
sumri. En er hann tók við kristni,
þá hélt hann þó teknum hætti um
veislur. Hafði hann þá um haustið
vinaboð mikið, jólaboð um vetur-
inn og bauð þá enn til sín mörgum
mönnum. Þriðju veislu hafði hann
um páska og hafði þá og fjöl-
mennt."
Jólahátíðin hélt ekki aðeins
nafni sínu eftir að kristni
komst á á Norðurlöndum,
heldur hafa líka venjur,
henni tengdar í heiðni, haldist
sums staðar í þessum löndum
fram á þennan dag. Það tíðkaðist
til dæmis í hátíðahöldum heiðinna
höfðingja um jól, að gefa mönnum
jólagjafir, þptt þar hafi vart verið
um jólagjafir að ræða í þeirri
merkingu orðsins sem við þekkj-
um nú og rekja má til heilags Nik-
ulásar, hins gjöfula dýrlings kaþ-
ólskunnar.
í Egilssögu segir frá því er Egill
fær jólagjafir frá Arinbirni hersi í
Firðafylki, en til hans orti Egill
Arinbjarnarkviðu:
„Egill fór um veturinn suður í
Sogn að landskyldum sínum;
dvaldist þar mjög lengi; síðan fór
hann norður í Fjörðu. Arinbjörn
hafði jólaboð mikið, bauð til sín
vinum sínum og héraðsbóndum;
var þar fjölmenni mikið og veizla
góð. Hann gaf Agli að jólagjöf
slæður, gervar af silki og gull-
saumaðar mjög, settar fyrir allt
gullhnöppum í gegnum niður; Ar-
inbjörn hafði látið gera klæði það
við vöxt Egils. Arinbjörn gaf Agli
alklæðnað, nýskorinn, að jólum;
voru þar skorin í ensk klæði með
mörgum litum. Arinbjörn gaf
margskonar vingjafir um jólin
þeim mönnum, er hann höfðu
heimsótt, því að Arinbjörn var
allra manna örvastur og mestur
skörungur."
Eins og að var vikið í upp-
hafi þessa máls, var lotn-
ing fyrir jólunum meiri,
þegar þau voru meiri
viðburður en nú er. Þessi munur
kemur fram í ýmsum lýsingum á
jólahaldi og jólastemmningu í
bókmenntum okkar, svo sem
vænta má. Eftir því sem raunsæ-
isstefnan ryður sér til rúms í
skáldskap á þessari öld, taka jóla-
lýsingar og jólasögur að fá á sig
nýja mynd. Verður ekki óalgengt
að jólahaldið verði rammi um
þjóðfélagslega gagnrýni í bók-
menntunum, lýst er muninum á
jólum hins ríka og hins fátæka til
að draga fram andstæður í þjóð-
félaginu, sagðar eru „jólasögur"
sem lýsa hræsni manna, gleymsku
eða tillitsleysi og verða þessar lýs-
ingar mun áhrifameiri en ella, ef
þær eru látnar gerast um jólaleyt-
ið, aðalhátíð kristninnar, trúar-
bragðanna sem boða kærleika,
öðru fremur.
Dæmi um þetta má sjá í smá-
sögu Halldórs Stefánssonar,
„Sporin í mjöllinni", sem lýsir
hungri og loks dauða flækings-
kattar, af manna völdum um jól.
Þar segir meðal annars nærri upp-
hafi sögunnar:
„Alstaðar eru jól, í húsum auð-
mannanna, í leiguíbúðum fátækl-
inganna, í kofum húsdýranna,
birta og breyttur matur. Jólin eru
fyrir alla eins og loftið og sólin.
Gleði þeirra breiðir sig yfir
heimskringluna og hvíslar samúð-
arorðum í eyru jarðarbúa. Hún
lýsir úr augum litla drengsins,
sem stendur við rúmstokkinn og
horfir á hálfbrunnið kertið sitt,
hún er í augnaglóð ömmu gömlu,
sem rís upp við dogg í rúminu sínu
og segir dóttursyninum frá jóla-
barninu, með rödd, sem naumast
heyrist, því amma er orðin svo
slitin af hrakningi og hor, af því
að hafa lifað svo mörg jól. Gleðin
stígur upp úr kampavínsglasi
stórkaupmannsins, sem hugsaði
um stórfiskverðið undir prédikun-
inni. Hún geislar út frá ungu, fal-
legu stúlkunni, sem leggur hand-
legginn um hálsinn á unnusta sín-
um. Þennan „mannsins son“ hefur
hún eignazt í kvöld. Jólagleðin
vakir yfir vöggunni hjá nýfædda
barninu og endurspeglast í augum
móðurinnar, sem hefur fætt það
með öllum harmkvælum hinna
fornu álaga. Hún streymir í gegn-
um æðar drykkjumannsins, sem
hefur náð sér í óhollt áfengi í jóla-
giaðning, leggst eins og plástur á
lúið bak verkamannsins, sem nú
fær að hvíla sig eftir langt strit.
Hún hoppar brosandi upp á prikið
til hænsnanna, sem dotta með
höfuð undir væng, eftir að hafa
fengið fylli sína af jólagrautnum.
Hún er alstaðar, því:
Heims um ból
helg eru jól. —
En samt var einn, sem enga jól-
aglaðning hafði fengið, en var nú
að leita að henni. Það var svartur .
köttur. Grænhoraður var hann og
vesaldarlegur. Hann drap fótun-
um hægt ofan í mjöllina, tók smá-
kippi og sentist áfram, stanzaði
svo og hristi af löppunum til
skiptis. Hann leit flóttalega í
kringum sig með grænum glyrn-
unum, sem brunnu af hungri."
(Halldór Stefánsson: Sporin i
mjöllinni, í „Jólavaka“,
Helgafell 1945, bls. 259.)
Ismásögu Jóns Trausta,
„Bryddir skór, jólasaga úr
sveit“, frá árinu 1918 er að
finna skemmtilega lýsingu á
jólahaldi á myndarbúi til sveita.
Þar er í senn lýst nokkuð grannt
hvað var borðað á þessari hátíð,
en það var jú eitt helsta inntak
jólahaldsins að borða góðan mat,
og jafnframt gert dálítið gys að
siðum húsbændanna á bænum,
sem gæta þess vandlega að greina
sig frá vinnufólkinu, almúganum.
Gætir hér vissulega áhrifa raun-
sæisstefnunnar, svo sem vonlegt
er miðað við útgáfutíma sögunnar.
Fróðlegt er í því sambandi, að sjá
hve þetta efni er hér tekið öðrum
tökum en í Fjallkirkjunni sem
gerist á svipuðum tíma. Það er þó
ekki undarlegt, þegar þess er gætt
að Fjallkirkjan er sett fram sem
nokkurs konar endurminningar og
í minningunum eru hlutirnir skoð-
aðir í því Ijósi sem höfundurinn sá
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 19. DESEMBER 1982
45
þá í á sínum tíma, í þessu tilfelli
sem barn, en ekki með raunsæjum
og gagnrýnum augum fullveðja
manns.
Jón Trausti segir svo frá jólun-
um á Brekku:
„Jólin á Brekku voru í samræmi
við allt annað þar. Þau voru í
gamla stílnum. Það voru ketjól og
kertajól, laufabrauðsjól, magála-
jól, bringukollajól og brennivíns-
jól. Þó að maturinn væri fremur
sparaður alla aðra daga, var hann
sannarlega ekki sparaður á jólun-
um. Þá opnaði húsbóndinn skála-
loftið, svo að um munaði, fyrir
maurunum. Og það sýndi sig á því,
sem þaðan kom út, að ekki var illa
búið.
Meðan verið var að skammta og
bera inn matinn, ilmaði um allan
bæinn af súru smjöri og hangiketi,
— súru smjöri, sem var þriggja
eða fjögra ára gamalt safn af leig-
um af jörðum húsbóndans, —
þverhandarþykkum sauðarsíðum,
sem vel hefðu getað boðið þeim út,
sem vinnumaðurinn í þjóðsögunni
sá hjá álfakonunginum, föður Unu
álfkonu, — og magálum, sem áttu
við þær síður. Allt var eintómur
laukur, soðinn til hálfs, síðan
hengdur upp í eldhús, fluttur það-
an í skálaloftið, látinn feyra og
frjósa og síðan borinn fram í því
ástandi, sem hann þá var kominn
í. Milli fitulaganna sá í gulleitar
rákir, sem eitthvað áttu skylt við
eldgamla myglu, löngu, löngu
dauða og breytta í eitthvað annað.
Fitan var orðin meyr, búin að fá
einhvern einkennilegan keim, sem
minnti á dýrustu tegundir af
ostum, og var munntöm og ljúf-
feng eins og gamalt vín. Eitt sauð-
arrif og hálfur magáll var látið á
hvern disk handa fullorðnum
karlmönnum, ásamt vænni hangi-
ketshnútu og álitlegum pott-
brauðsbita og smjörkleggja. Utan
með voru lögð tvö digur tólgar-
kerti. Ofan á þetta allt saman var
staflað heilum kökum af fagur-
lega útskornu laufabrauði, tólf
handa vinnumanni, átta handa
vinnukonu. Það þurfti ekki lítið
lag til að koma þessu öllu fyrir á
einum diski, og ennþá meira
vandaverk var þó að bera diskinn
með öllu saman framan úr búri og
inn í baðstofu, svo að sælgætið
hryndi ekki niður og færi í hund-
ana. Vinnukonurnar báru tvo
diska í einu og létu hverjar dyr
standa opnar fyrir sér, svo að ekk-
ert hindraði þær. Laufabrauðs-
staflarnir tóku þeim upp fyrir
% höfuð.
Á Brekku var það aðeins vinnu-
fólkið, sem svo ríkmannlega var
skammtað. Fyrir húsbændurna og
kennarann var dúkað borð með
hnífum og göfflum inni í hjóna-
herberginu, og ekki borið stórum
meira þar á borð en hverjum
vinnumanni var skammtað. Það
átti að sýna, hve það fólk sem þar
mataðist, væri hinu framar að sið-
semi og menningu."
(Jón Trausti: BRYDDIR
SKÓR, í „JÓLAVAKA",
Helgafell 1945, bls. 37.)
En hvernig er jólunum lýst
í bókmenntum samtím-
ans? Þeirri spurningu er
nú ekki alveg auðsvarað.
Það er vitaskuld misjafnt. En ég
held að óhætt sé að fullyrða að
algengt sé að jólahaldið verði höf-
undum tilefni til að fjalla um
margs konar andstæður hinnar
eiginlegu hátíðar og tengja þær
henni, en við það verða þeir hlutir
sem fjallað er um oft áhrifameiri
en ella. Þannig fjalla höfundamir
oft um ófrið eða dráp eða aðrar
ógnir í Jólaboðskap" sínum nú og
mikið er um kaldhæðnislegar lýs-
ingar á hinu mikla verslunareðli
nútímajólahalds. Dæmi um þetta
síðastnefnda gæti verið eftirfar-
andi nafnlaust smáljóð eftir Einar
Má Guðmundsson:
saklausu lömbin í biblíunni
eru lærisneiðar á jólunum
Kinar Mir Guðmundsson:
ER NOKKUR f KÓRÓNA-
FÖTUM HÉR INNI? bls. 14.
Gallerí Suðurgata 7, 1980.)
að segir kannski meira en
mörg orð, að þegar ég fór
að svipast um eftir jóla-
lýsingum í yngri bók-
menntum, varð mér heldur fátt til
fanga og virðist andlegt verðfall
jólanna hafa orðið til þess að
þeirra er fremur sjaldan getið í
nútímaskáldskap, miðað við það
sem áður var, að minnsta kosti.
Það eru til margar nútímalýs-
ingar á vetri og snjókomu og
skammdegi, en ekki jafn margar
jólalýsingar. Mig langar að ljúka
þessari litlu samantekt á prósa-
ljóði eftir Jóhann Hjálmarsson.
Ljóðið heitir „Aðventa" og ég leyfi
mér að halda fram, að ljóð með
þessu nafni hefði á öðrum tímum
fjallað um komu jólanna, öðru
fremur. En Jóhann Hjálmarsson
er skáld samtímans og aðventa sú,
sem hann lýsir, er aðventa sam-
tímans:
„Nónsólin skín á snjóinn kring-
um Umferðarmiðstöðina og áætl-
unarvagnarnir bíða í röðum eftir
að leggja af stað. Gul strá standa
upp úr mýrinni við flugbrautina
og skýin fá á sig kynjamyndir eins
og fyrirboðar um mikla atburði.
En það gerist ekki neitt. Klukkan
þrjú fer Selfossvagninn og lítil
Piper Cub flugvél sem gæti verið
frá fyrstu dögum flugsins virðist
hreyfingarlaus í loftinu. Sólin
lækkar á himninum og meðan hún
hverfur bak við alhvítan Reykja-
nessfjallgarðinn berast geislar
hennar inn um rúður Umferðar-
miðstöðvarinnar. Salurinn fyllist
undarlegum roða svo að fólk týn-
ist í glitinu og kemur ekki fram
fyrr en á einhverjum fjarlægum
stað.“
(Jóhann Hjálmarsson:
DAGBÓK BORGARALEGS
SKÁLDS, bls. 43. Hörpuút-
gáfan 1976.)
VERÐLAUNAGETRAUN
HVAR?
W«£HN P MAí Jt lS&.+i
VIÐ
I
I Reykja-
vlk geróist sagan um Vimma og fé-
laga? 44.
; i S 6 * s |
Svar .............................
HVORT? - jjíitiAj^nlíi/n '
Simone de Beauvoir karl eða ÉÉÉi
kona?
Svar

HVAÐ?
heitir
bókin um telpuna sem sigraði
timaþjófana og losaði menn við
streituna?
Svar .............................
LfcyH
HVER?
var „faðir
samvinnuhreyfingarinnar"?
Svar
FYNN
kæri herra
HVER?
■ IV !■ ■ 1 ■ var það
sem Anna litla talaði viö eins og
vin sinn?
k'A.moitat mK
PW*S
er3" hún
ANNA
Svar
HVAÐ?
heitir stelpan sem
syngur með Alla á
barnaplötunni?

Svar
¥
Om

Rétt svör sendist: ISAFOLD, Pósthólf 455,121 Reykjavik
NAFÍT
HEIMILISFANG
SFMI
1. verólaun eru þrjár af ofangreindum bókum/hljómplötu. 10
aukaverólaun eru ein bók/hljómplata af ofangreindu.
Dregið veróur úr réttum lausnum á Þorláksmessu — vió hringj-
um eða skrifum til vinningshafa. Góóa skemmtun!
ÍSAFOLD
. ■