Morgunblaðið - 10.04.1985, Blaðsíða 55

<«ei jíhia .oí fluoAauflivaiM xnaAjawtíQflOM
MORGUNBLAÐIÐ, MIDVIKUDAGUR 10. APRÍL 1985

Stalín var hér
Leiklist
Ólafur M. Jóhannesson
Stalín er ekki hér, sjónvarpsleikrit
eftir samnefndu leikriti Vésteins
Lúðvíkssonar.
Leikstjóri: Lárus Ýmir Óskarsson.
Myndataka: Egill Aðalsteinsson.
Hljóó: Baldur Már Arngrímsson.
Leikmynd: Baldvin Björnsson.
Stjórn upptöku: Elín Þóra Frið-
finnsdóttir.
í óvenju snjallri blaðagrein er
Patricia Blake ritaði í vikuritið
Time þann 28. janúar síðastliðinn
og fjallaði um dóttur Stalíns,
Svetlönu Allilyuevu, eru eftirfar-
andi ummæli höfð eftir Svetlönu:
„Það var einsog faðir minn stæði í
miðju dimmleits hringferils, hver
sá er lenti innan marka hans
hvarf eða tortímdist, eða varð
undir á einn eða annan hátt.“
Þessi spámannlegu orð einkadótt-
ur hins austræna einræðisherra
gætu mætavel átt við páskaleikrit
sjónvarpsins að þessu sinni, Stalín
er ekki hér, því svo sannarlega var
hinn myrki seiður þessa ógnarlega
manns á sveimi í þessu verki og
varð raunar þess valdandi að aðal-
persónan, stalínistinn Þórður,
sogaði sína nánustu inní þann
dimmleita hringferil er Svetlana
lýsti hér áðan. Virtist mér að
Vésteini Lúðvíkssyni höfundi
verksins væri í mun að sýna
hvernig sá pólitíski seiður nagaði
sundur þær rætur er binda flesta
við lífið, þær rætur er liggja til
æskuheimilisins og binda þar
saman foreldra og börn. Þannig
má með nokkrum rétti segja að
stalínisminn hafi komið í veg fyrir
að Þórður í Landsmiðjunni gæti
nokkurntímann litið yfir sviðið
raunsæjum augum og þar með
horfst í augu við þá staðreynd að
tímarnir breytast og börnin með.
Þannig er Þórði fyrirmunað
að skilja þá einföldu staðreynd að
með tíð og tíma öðlast börnin
sjálfstæðan vilja, langanir og
þrár. Hann vill keyra þau áfram
með hina stalínísku framtíðarsýn
að leiðarljósi. Börn hans skulu
með góðu eða illu beygja sig undir
þann aga er hlýtur að ríkja innan
verkalýðshersins og það sem
meira er, hvert minnsta frávik frá
hugsjóninni skoðast ekki aðeins
sem svik við málstaðinn heldur og
við merkisberann Þórð.
Þannig er sjálfur Stalín í miðju
þessa merka leikverks, hann er í
hjarta Þórðar verkamanns í
Landssmiðjunni og þegar á reynir
velur Þórður hiklaust að ganga við
hlið leiðtogans fremur en barna
sinna. En Þórður er mannlegur og
hann fellur á eigin bragði einsog
gengur í lífsglímunni. Þannig gáir
hann ekki að því að eina barnið er
hann raunverulega tók í sátt og
sem ekki yfirgaf hann á úrslita-
stundu, hún Svandís litla, sem er
trúlofuð læknastúdentinum
Stjána, er raunverulega „stétt-
svikarinn" í barnahópnum. Hinir
krakkarnir, þau Hulda og Kalli,
eru „róttæk" og vilja ryðja nýjar
brautir, en fyrirmyndarbarnið
hún Svandís litla er náttúrulega
ekki annað en skilgetið afkvæmi
borgarastéttarinnar, verðandi
læknisfrú með meiru. En Þórður
lætur sér vel líka undirgefni
Svandísar því hún hefur til að
bera þann eiginleika er einræðis-
herrar allra tíma hafa kunnað að
meta, hún er hlýðin. Þannig skipt-
ir í rauninni málstaðurinn engu
höfuðmáli þegar menn á borð við
Stalín eiga í hlut, fögur orð kunna
að leika á tungu þeirra en í raun
þrá þeir aðeins að koma fram vilja
sínum og sveigja aðra undir vald
sitt. Ef Stalín hefði fæðst undir
blárri stjörnu kapítalismans hefði
hann vafalaust gerst forstjóri
stórfyrirtækis eða voldugs auð-
hrings. En því miður komst þessi
grimmdarseggur til valda í öllu
stærra fyrirtæki í skjóli bylt-
ingarástands, og þannig soguðust
ekki bara milljónir austrænna
manna inní hans dimmleita hring,
heldur og vestrænir meðaljónar á
borð við Þórð í Landssmiðjunni.
Lárusi Ými Óskarssyni tókst
bærilega að sýna okkur sjónvarps-
glápurum hvernig ósköp hvers-
dagsleg reykvísk kjarnafjölskylda
verður leiksoppur þessarar for-
myrkvunar. Þannig takmarkar
Lárus mjög sjónhornið við dimm-
leita setustofu á heimili Þórðar.
Fannst mér satt að segja full
drungaleg sviðsmyndin er líða tók
á sýningu verksins og Helgi Skúla-
son nánast einsog sárþjáð múmía í
hlutverki Þórðar. Hér er leikstjór-
anum um að kenna, því ekki man
ég betur en Rúrik væri mun líf-
legri og þar af leiðandi ögn mann-
legri í frumuppfærslu Þjóðleik-
hússins ’77. Að mínu viti hefði
Lárus Ýmir átt að nálgast þetta
verk frá víðara sjónarhorni og
fletta inní atburðarásina skotum
er greindu ítarlegar frá stalínísk-
um hugmyndaheimi Þórðar og
sérstæðum táknmyndaheimi, er
þó var nokkuð lýst með návist
Þjóðviljans og uppskurði Þórðar á
MM-bókinni. En það er af svo
mörgu fleiru að taka frá þessum
árum, bæði tónlist og myndlist,
sem hefði getað lífgað ögn sviðs-
myndina og skerpt ádeilu-
broddinn.
Þó má vera að sá verkháttur
leikstjórans að leggja höfuð-
áherslu á flutning textans hafi
verið sá eini rétti. En þá verður
textinn að vera lipurlega fluttur
og samtölin eðlileg, en á hvort-
tveggja skorti nokkuð á stundum.
Fannst mér áberandi hversu stirð-
leg samtölin voru milli Stjána
læknastúdents er Egill Ólafsson
lék og Huldu er Guðrún Gísladótt-
ir lék. Auðvitað vissu áhorfendur
að þau skötuhjú áttu í tjáninga-
skiptaerfiðleikum, vegna þess að
Stjáni hafði svikið Huldu og farið
til Svandísar litlu, en fyrr má nú
rota en dauðrota. Annars smugu
þau Guðrún og Egill lipurlega um
hinn fremur bókmenntalega texta
Vésteins, sérstaklega náði Egill
sér á strik þegar hann sötraði
kaffið í návist Mundu er Margrét
Þórður (Helgi Skúlason) og Kalli (Þröstur Leo Gunnarsson).
Helga Jóhannsdóttir lék. Og raun-
ar var það hún Margrét Helga er
stal senunni í þessu verki. Hún
lýsti Mundu sambýliskonu Þórðar
á næsta lifandi hátt og andæfði
þannig þeirri persónusköpun
Helga Skúlasonar er fyrr var lýst.
Vilborg Halldórsdóttir í hlutverki
Svandísar léði verkinu álíka
súrrealískan blæ og Helgi með
raddblæ er dansaði á háu nótun-
um í gegnum verkið og var hún
reyndar-alls-óvart-svo kostuleg
frá hendi leikstjórans að ég gat
næstum brosað yfir hinu smá-
borgaralega gervi hennar. Var
hárgreiðsla Svandísar ævintýri út
af fyrir sig.
Og þá er bara eftir að minnast á
ungan, alls óþekktan leikara,
Þröst Leó Gunnarsson, er hér
tókst á við Kalla son Þórðar. Þessi
ungi leikari virtist passa prýðilega
inní það hlutverk, því hann er í
senn hæfilega töff og svolítið dap-
ur til augnanna.
Tel ég raunar að Lárusi Ými
hafi hér tekist mjög vel upp með
val á leikurum í þeim skilningi að
þeir pössuðu bærilega við persón-
ugerðir verksins en eitthvað vant-
aði nú á samleikinn í sumum at-
riðunum eða var kannski um að
kenna hinum bókmenntalega
texta höfundar. Þá var umgerð
verksins fremur snautleg en Lárus
Ýmis hefir sýnt og sannað á er-
iendri grundu að hann getur lokk-
að fram hina mögnuðustu mynd-
sýn fái hann frjálsar hendur og
nægt fé milli handa. Verk Vé-
steins Lúðvíkssonar Stalín er ekki
hér er verðugt veglegs fjárfram-
lags þá það hlýtur sína eldskírn í
sjónvarpi, því svo sannarlega á
þetta verk erindi til allra manna á
öllum tímum, því þar eru rituð af
rnikilli skynsemi varnaðarorð til
allra þeirra er fylgja í blindni
meinvættum þessa heims. Og
verkið er sannarlega klassískt i
þeim skilningi að það gerir bæri-
lega skil sálfræðilegum áhrifum
þess tímabils mannkynssögunnar
sem kennt er við Jósep Stalín.
Samtök kvenna á vinnumarkaði:
„Vinnuréttur verka-
fólks að engu hafður
Samtök kvenna á vinnumarkaði
sendu nýverið frá sér ályktun þar
sem segir m.a., að nýlega hafí tveir
dómar fallið, sem staðfesti að arð-
semi fyrirtækis skuli sitja í fyrir-
rúmi. en vinnuréttur að engu hafður.
„Annað málið var rekið fyrir
Félagsdómi af Alþýðusambandi
íslands gegn Heimaskaga hf. á
Akranesi vegna uppsagna með
viku fyrirvara í frystihúsi fyrirT
tækisins", segir í ályktuninni.
„Vinnuhlé stóð í fjóra mánuði,
meðan hráefni fyrirtækisins var
selt i burtu, vegna þess að fyrir-
tækið græddi meira á því.
Hitt málið var rekið vegna
verkakvenna á Seyðisfirði, þar
sem þeim var sagt upp með sömu
formerkjum, en togararnir látnir
sigla með aflann.
Síðara málið vannst fyrir undir-
rétti, fyrir hönd verkakvenna, en
nú hefur hæstiréttur hnekkt þeim
úrskurði", segir í ályktuninni.
Samtök kvenna á vinnumarkaði
fordæma harðlega, „að þeir sem
Nóg um það, hér er fullljóst að
margir verða ósáttir við þá af-
stöðu er ég tek hér til þessarar
frumsjónvarpsuppfærslu á höfuð-
verki Vésteins Lúðvíkssonar. Hafa
menn reyndar komið að máli við
mig og lýst mikilli ánægju með
þessa sjónvarpsuppfærslu. Einn
gekk svo langt að fullyrða að þetta
væri ... langbesta íslenska sjón-
varpsleikritið sem hann hefði séð
frá upphafi. Auðvitað er álit þessa
manns jafngilt og mitt, ég er bara
einn úr hópi sjónvarpsglápara og
hlýt að leggja mitt persónulega
mat á það sem fyrir augu ber, rétt
einsog fyrrgreindur einstaklingur.
Ábyrgur gagnrýnandi hlýtur hins
vegar að móta sína afstöðu óháður
þeim ytri straumum er leika um
þjóðfélagið hverju sinni. Hann
verður í einrúmi að takast á við
viðfangsefni sitt og gera því skil
eftir bestu samvisku. Ábyrgur
blaðalesandi hlýtur sömuleiðis að
leggja sitt persónulega mat á um-
mæli gagnrýnandans. Hann hlýt-
ur að vega þau og meta í ljósi eigin
upplifunar, reynslu og smekks. Ég
rita þessi lokaorð að gefnu tilefni í
því augnamiði að benda mönnum
á að sofna ekki á verðinum gagn-
vart blaðagagnrýni og gagnrýn-
endum yfirleitt. Þeir eru bara
mannlegir og álit þeirra er í sjálfu
sér ekkert merkilegra en álit ann-
arra manna. Og í guðana bænum
mótmælið hástöfum ef ég hef til
dæmis í þessu greinarkorni um
fyrrgreint leikrit Vésteins ofboðið
smekk ykkar og listrænni dóm-
greind. Fátt er mér ógeðfelldara
en gerast einn af taktmælum
hallelújakórs, slíks er hljómaði
svo undir tók í samfélögunum á
tíma Jóseps Stalin.
vinna hin þýðingarmiklu störf við
sjávarútveginn, undirstöðuat-
vinnuveg þjóðarinnar, skuli
réttindalausir á lægstum launum
við mestan þrældóm" og mótmæla
úrskurði hæstaréttar.
í ljósi þessa fagna samtökin
frumvarpi Guðmundar J. Guð-
mundssonar, Jóhönnu Sigurðar-
dóttur og fleiri, sem nú liggur
fyrir alþingi og kveður á um
breytingu á lögum nr. 19/1979 um
rétt verkafólks til uppsagnar-
frests.
Hen*1*0 2K,0% ’ |
HemWu!
Það er ekkert gamanmál ef hemlabúnaður
bílsins svíkur þegar á reynir.
Gegn slíkri skelfingu, er aðeins ein vörn:
Láta yfirfara hemlakerfi bílsins reglulega,
svo það sé ávallt í fullkomnu lagi.
Hjá okkur fást original hemlahlutir
í allar tegundir bifreiða á ótrúlega lágu verði.
Sérverslun með hemlahluti
OJStilling
Skeiiunni 11 Simar 31340 og 82740