Morgunblaðið - 14.06.1985, Blaðsíða 40

40___________MÓRGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 14. JÚNÍ 1985_
Æskuminningar sjö
systkina frá Álftaveri
— eftir Guðrúnu
Brynjúlfsdóttur
Elsta systirin, Guðbjörg Hall-
dórsdóttir, er látin, hún hefði orð-
ið 80 ára þann 13. mars. Svo lif-
andi er vinkona mín í huga mín-
um, að mér finnst eins og hún sé í
ferðalagi, og muni nú koma heim,
bjóða til veislu og biðja mig um
vísu, eins og hún gerði svo oft. En
staðreyndir eru óskhyggjunni allt-
af sterkari, og þetta greinarkorn
kemur því í staðinn fyrir vísuna.
Guðbjörg lést 28. apríl 1983 i
Landakotsspítala eftir tveggja ára
veikindastríð.
Hún var dóttir hjónanna Sig-
rúnar Þorleifsdóttur og Halldórs
Guðmundssonar, sem bjuggu í
Hraungerði í Alftaveri, Vestur-
Skaftafellssýslu. Þar fæddist Guð-
björg og systkini hennar sex, og
ólust þau þar upp á söguslóðum í
skjóli og fegurð fjallanna. Hvort
tveggja gat þó brugðið til beggja
vona, skjólið og fegurðin í nábýli
við Kötlu og hina miklu sanda.
Sandbyljir voru algengir og komu
mjög skyndilega. Fólkið þekkti
einkennin og sagði: „Það er að
koma mor.“ Það þykknaði í lofti og
dró fyrir sólu, þá var hver sæll og
heppinn, sem komst í hús og gat
lokað á eftir sér.
Hraungerðisbörnin, í öruggu
skjóli foreldrahúsanna, brostu og
sögðu, að tröllin í fjöllunum væru
að kasta úr öskutrogunum sínum
niður í dalina og sveitina. Guð-
björg ljómaði alltaf, þegar hún
sagði frá æskudögunum, hún sagði
skemmtilega frá, og aldrei var
neitt neikvætt í frásögninni.
Það er víst mjög erfitt fyrir
yngra fólk að trúa því, að sex ára
barn hafi verið skilið eftir heima
með eins og tveggja ára börn á
meðan móðirin var að vinna á
engjum, en það ætti bara að
spyrja eldra fólkið, áður en það er
of seint, ekki er langt þangað til sá
gluggi lokast og aldrei framar
verður hægt að líta aftur í árin
nema í skráðum heimildum.
Systkinunum frá Hraungerði er
það minnisstætt, hve móður
þeirra varð einu sinni illt við, þeg-
ar hún kom heim af engjum, og
Guðbjörg, sex ára, sagði henni
hvað komið hafði fyrir meðan hún
var í burtu. Guðbjörg sagði:
„Kýrnar af nágrannabæ komu
heim á hlað, og ég sagði strákun-
um að bíða hér á meðan ég ræki
kýrnar, og svo rak ég þær út fyrir
tún.“ Sigrún bað guð að hjálpa sér,
hún vissi að það gekk mannýgur
boli með þessum kúm, sem hafði
hvað eftir annað lagt í fullorðna
menn, en barninu gerði hann ekki
mein. Bræður Guðbjargar, sem
hún var að passa, voru Hallgrím-
ur, eins árs, og Rögnvaldur,
tveggja ára. Sigmundur, elsti
bróðirinn, var stundum heima hjá
þeim, en ekki í þetta sinn, var þá
að hjálpa til við heyskapinn.
Hraungerðisbörnin voru sjö,
eins og fyrr segir, Sigmundur elst-
ur, næstelst var Guðbjörg, kölluð'
Bagga, svo kom Rögnvaldur fjór-
um árum síðar, svo Hallgrimur og
síðan stúlkurnar þrjár, Guðbjörg
(Stella), Sigríður og Rannveig.
Guðbjörg hefur snemma orðið
yngri börnunum önnur móðir (en
það var algengt með elstu dóttur-
ina ef ekki var amma eða önnur
góð kona, sem gekk inn í hlutverk-
ið), og minnast þau hennar þannig
sem góðrar móður.
Stella segir: „Ég öfundaði Böggu
alltaf af því, hvað hún var fljót að
raka og rösk viö allt, sem hún
gerði. Það var svo gott að vinna
með henni Böggu.“
Sigríður segir: „Hún Bagga var
svo léttlynd og glöð og gerði gott
úr öllu.“
Rögnvaldur man vel, hve sóst
var eftir henni í vinnu, þegar hún
var unglingur, frá bæjunum í
sveitinni, og hvað hún var hraust
og sterk og lét upp bagga, þegar
hún var sextán ára, sem var þó
karlmannsverk.
Sigmundur segir: „Ja, hvort það
var gott að vinna með henni
Böggu, hún var ekki dugleg, hún
var hamhleypa."
Hallgrímur segir: „Eitthvað það
fyrsta, sem ég man eftir mér er
það, að við börnin sátum á tún-
hliðsgrindinni og biðum eftir því,
að mamma kæmi heim af engj-
um.“ Litlu börnin svengir fyrr en
þau stærri, eins og allir vita.
„Ég var orðinn hálf ergilegur.
Þá sagði Bagga: „Guði sé lof,
þarna kemur hún mamma.“ Það
birti skyndilega í huga mínum, og
ég varð altekinn af gleði og trún-
aðartrausti, og mér finnst, að
áhrif frá þessu skyndilega geðhrifi
hafi fylgt mér alla tíð síðan.“
Árin líða, nýir einstaklingar
fæðast, dæturnar þrjár í Hraun-
gerði fæðast allar að vetri til, svo
að Sigrún getur staðið við hlið
manns síns um hábjargræðistím-
ann, eins og sagt var þá. Þá þurftu
allir mikið að vinna, einkum í
sveitum landsins, ungu hjónin í
Hraungerði voru þar engin undan-
tekning, búið nokkuð stórt og
munnarnir margir. Það var haldið
áfram að bíða í túnhliðinu á
kvöldin og þrá heimkomu hinnar
ágætu móður. Stella varð fyrst til
að taka sæti yngsta barnsins af
Hallgrími, ári síðar fæddist Sig-
ríður, svo liðu tæp þrjú ár og þá
fæddist Rannveig, yngsta barnið.
Guðbjörg (Bagga) er þá orðin
stærðar telpa og engin goðgá að
hafa hana með litlu börnin. Ekki
virðast eftirlifandi systkini Guð-
bjargar eiga neina leiðinlega
minningu um hana frá þessum ár-
um. Þó hlýtur hún stundum að
hafa orðið að byrsta sig og taka á
honum stóra sínum, þó ekki væri
nema til að halda hópnum innan
túngirðingar. Ekki tala þau um
vekindi eða slys á þessum árum og
talar það sínu máli um gæsluna.
Rannveig segir: „Ég man að við
sátum á slá í túnhliðinu og sung-
um.“ Þessi fagra setning, sem
Hallgrími er svo minnisstæð er þá
fallin inn í eins konar ljóðform
eða orðin að viðlagi. Hún segir:
„Við sungum og margendurtókum:
Guði sé lof, Guði sé lof, þarna
kemur hún mamma."
Þegar Guðbjörg var þrettán ára
urðu náttúruhamfarir í Mýrdals-
jökli. Katla gaus og bræddi jökul-
inn í kringum sig. Sá dagur er öll-
um í nágrenninu mjög minnis-
stæður, ekki síst þeim, sem þá
voru börn. Það var upp úr hádegi
þann 12. október 1918 að svört ský
dró fyrir sólu, en ekki varð svarta-
myrkur þann dag, eins og marga
daga síðar,. Ógurlegir skruðningar
heyrðust frá jöklinum, sem ágerð-
ust með dunum og dynkjum, svo
steyptist ógurlegt vatnsflóð með
stórkostlegum jakaburði niður af
jöklinum suöur og austur um Mýr-
dalssand. Þennan dag voru mest
konur og börn heima á bæjunum,
bændurnir höfðu verið inni á af-
rétti í miðleit. Það átti að rétta í
Fossarétt þennan dag, en hvernig
sem horft var sást enginn koma
frá réttinni, þar til tveir menn
komu á harða stökki úr þeirri átt,
það voru hreppstjórinn Gísli
Magnússon í Norðurhjáleigu og
Sigurður Jónsson á Þykkvabæj-
arklaustri. Þeir höfðu beðið við
réttina frá því um morguninn eft-
ir safninu og gangnamönnunum,
en enginn kom. Svo fór þeim að
skiljast að Katla gamla hefði orðið
á undan og teppt allar götur fyrir
gangnamönnunum. Hreppstjórinn
skipaði nú Sunnanbyggjurum að
flýja suður í Virki, en þar voru
fjárhús, sem stóðu hærra en
Sunnanbyggjarabæirnir, en svo
nefndust bæirnir á Þykkvabæjar-
klaustri, Norðurhjáleigu, Hraun-
gerði og Sauðhúsnesi. Maturinn
varð eftir í pottinum í Hraun-
gerði, þó að komið væri fast að
matartíma. En kýrnar, jú, þeim
varð að bjarga. Sigmundur og
jafnaldri hans frá næsta bæ,
Matthías Eggert Oddsson, hlupu
fyrir jökulstrauminn og björguðu
kúnum og fóru með þær í Virkis-
fjárhúsin, og var fólkið í öðru, en
kýrnar í hinu til næsta dags, en þá
var allt flutt á örugga bæi. Hraun-
gerðisfólkið fór að Norðurhjáleigu
og segir frá því í bókinni „Jarðeld-
ar á íslandi", þar stendur: „Það
var kona frá Hraungerði með sex
börn,“ en reyndar voru þau sjö, því
það yngsta fæddist eftir tvo og
hálfan mánuð.
Af gangnamönnunum er það að
segja, að þeir voru komnir með
safnið fram úr afréttinum, þegar
þeir urðu varir við hlaupið. Þeir
skildu við féð í svonefndum Upp-
högum, sluppu naumlega undan
hlaupinu og komust að Skálma-
bæjarhraunum, sem þá voru í
byggð. Daginn eftir komust þeir
svo heim. Það, sem eftir lifði af
sauðfénu, fannst svo smám saman
næstu daga.
Reynslunni ríkara, sem jafnvel
ófædda barnið slapp ekki alveg
óskaddað frá, flutti Hraungerðis-
fólkið síðan heim. Bæinn hafði
ekki sakað, en merki um jakaruðn-
ing voru alveg heim í hlaðvarpa.
Öll var þó reynslan góð og blessuð
fyrst faðir þcirra kom heill á húfi
með hinum gangnamönnunum.
Svo byrjaði lífið aftur sinn
vanagang eftir að mesta hættan af
gosinu var um garð gengin. Þó að
börnin byrjuðu snemma að hjálpa
til, var þem aldrei íþyngt með
vinnu og höfðu alltaf dálítinn
Guðbjörg Halldórsdóttir
tíma til aö leika sér sem var þá um
leið gæsla fyrir yngri börnin.
Leikir barnanna voru á þeim ár-
um — og eru kannski alltaf —
stæling af gerðum fullorðna fólks-
ins. Guðbjörg sagði: „Við lékum
okkur oftast þannig, að við þótt-
umst vera að messa. Ég var með-
hjálparinn og krækti pilsi af
mömmu um hálsinn á Sigmundi
og gætti þess að föllin væru að
aftan svo að það líktist sem mest
prestshempu, svo kunnum við
marga sálma og sungum mikið.
Það var kirkja á næsta bæ við
okkur, Þykkvabæjarklaustri.
Þangað fengum við alltaf að fara
ef fært var veður á messudögum,
svo leiddum við yngri börnin með
okkur, þegar þau voru orðin fær
um að ganga það. Þau vissu því, að
það átti að sitja róiegur á meðan á
messu stóð. Til dæmis þegar
Rannveig var skírð, laumufarþeg-
inn í gosflóttanum að Norðurhjá-
leigu um haustið, hún var skírð í
byrjun janúar veturinn eftir, fædd
á nýjársdag. Strax og presturinn
var búinn að skíra hana brugðum
við krakkarnir okkur út i skemmu
og fórum að leika. Þegar athöfnin
stóð sem hæst, birtist sjálfur
presturinn séra Bjarni Einarsson í
dyrunum og sagði: „Þið eruð nú að
skíra, börnin góð.“ „0, já,“ sagði
einhver, meira höfðum við ekki
einurð á að segja í það skiptið."
Eins og fyrr segir var oft gripið
til þess leiks að stæla prestsverk,
það þurfti ekki annað en að
krækja pilsinu um hálsinn á Sig-
mundi og gæta þess að föllin væru
að aftan, þá var hann tilbúinn að
halda stólræðu og ekki stóð á
kórsöng. Sigmundir segir: „Ég
öfundaði Böggu alltaf af því hve
hún var fljót að læra Iög.“
Séra Bjarni lét hafa það eftir
sér, aö hann stæði oft úti á góð-
viðriskvöldum og hlustaði á börn-
in í Hraungerði syngja, en prests-
etur var þá á nágrannabænum
Mýrum. Þá var Guðbjörg — Bagga
— að kenna og æfa systkini sín í
því að syngja það, sem hún var
búin að læra.
Guðbjörg og systkini hennar
hafa ekki þurft að sæta því
hlutskipti, sem var þungur kross á
mörgu íslensku barni allt fram á
tuttugustu öld að fara að heiman
fermingarvorið sitt, jafnvel á
sjálfan fermingardaginn, til þess
að fara alfarið að vinna fyrir sér.
Aftur á móti minnast þau þess, að
þau voru lánuð dag og dag, ef mik-
ið var að gera á bæjunum í kring.
Það var gaman, næstum eins og
orlof. Oftast var beðið um Böggu,
hún var svo skemmtileg og harð-
dugleg.
Á þessum árum var háður
kappsláttur á íþróttamótum, en
heima gátu menn keppt í hvaða
grein, sem var. Sigmundur segir:
„Mamma átti metið í því að vera
fljótust að skera melgras, okkur
Böggu langaði að reyna okkur við
hana, ég gerði eins og ég gat og
komst einum fjórða fram yfir met
mömmu, en þegar farið var að
mæla það sem Bagga skar, þá
hafði hún tvo fjórðu fram yfir
mömmu. Þannig var Bagga allt-
af.“
Sigríður segir: „Ég vil ekki láta
það liggja í láginni, hvernig Bagga
reyndist mér, þegar mér lá mest á.
Ég var sjö eða átta, fjarri mömmu
og öllum, sem ég þekkti. Þá reif
hún sig upp og kom á eftir mér til
þess að halda í höndina á mér yfir
örðugasta hjallann, meðan ég var
að kynnast og samlagast nýju fjöl-
skyldunni.“ Þær voru fóstursyst-
ur, Sigrún í Hraungerði og Guð-
rún húsmóðir í Skógum undir
Eyjafjöllum. Sigrún fann sárt til
með vinkonu sinni, því að hún
vissi að hún bar þungan harm í
hjarta vegna barnamissis. Þannig
atvikaðist það, að Sigríður fór að
Skógum, en Sigrún vissi, að hvergi
fór betur um börn en þar, og
kannski hefur hún hugsað, að ef
Sigga ílentist þar, þá ætti hún
betri framtíð fyrir höndum en þau
gætu veitt henni með þennan
stóra barnahóp. En börnin hafa
ekki áhyggjur af morgundeginum
frekar en liljur vallarins, miklu
fremur líkjast þau í hugsun litla
fuglinum hans Þorsteins Erlings-
sonar, sem „harmar í skóginum
hrjósturlönd sín“. Að sjálfsögðu
var Sigríðar sárt saknað, svo sam-
rýnd, sem þessi fjölskylda var alia
tíð. Sigríður segir: „Bagga var þá
17 ára, dáð og eftirsótt, hafði aldr-
ei viljað eða þurft að fara út fyrir
æskustöðvarnar til að vinna, en nú
yfirgaf hún allt og var eitt og hálft
ár hjá mér í Skógum." Svo sann-
arlega hefur hún leitt og stutt
litlu systur sína, annars mundi
Sigríður ekki minnast þessa at-
burðar með svo mikilli þökk og
virðingu, sem hún gjörir. Sigríður
segir ennfremur: „Ég veit, að
Bagga systir sá aldrei eftir því að
gera mér þennan mikla greiða, því
að hún minntist oft á það, hvað
hún Guðrún í Skógum hefði verið
góð og skemmtileg, og hve margt
hún hefði kennt sér.“
Eftir þetta fór Guðbjörg að fara
meira en áður að heiman til þess
að vinna. Fyrst var hún í vist í
Vestmannaeyjum og svo þetta ul-
gengasta á þeim tímum, vistir á
veturna og kaupavinna á sumrin.
Guðbjörg sagðist oft hafa skælt í
laumi útaf því hvað sig hefði lang-
að til að læra, einkanlega að spila
á hljóðfæri, og fór hún því í vist til
Reykjavíkur, þar var helst
kennslu að fá. En svo erfitt, sem
það var fyrir fátæka pilta, þá var
það helmingi erfiðara fyrir stúlk-
ur, þær höfðu helmingi lægra
kaup. Svo var Guðbjörg alltaf með
hugann heima, hún vandist á það
sem barn að hugsa um litlu systk-
inin sín, hún var líka mjög rausn-
arleg í sér og gat þá ekki skorið
neitt við neglur sér. Systurnar
muna eftir ýmsu fallegu, sem hún
sendi heim eftir að hún fór að fara
suður til að vinna, t.d. kjólum
fyrir fermingar o.s.frv. Allt hefði
þetta þó blessast, því systkinin
komust fljótt upp og voru öll bráð-
myndarleg og vel gerð, hefði ekki
vágesturinn mikli, sem herjaði á
íslenska æsku um þessar mundir,
krækt klónum í þennan glæsilega
systkinahóp. Guðbjörgu fór að
verða kvillagjarnt, en lét það ekki
halda aftur af sér. Einu sinni leið
henni mjög illa, þegar hún kom
heim af engjum og mældi sig og
var þá með fjörutíu stiga hita.
Flensa, auðvitað!! Það er ekki mik-
ill vandi að hrista þess háttar af
sér.
Dropinn holar steininn
Þar kom, að þessi sterka unga
stúlka var orðin langlegusjúkling-
ur, fyrst hjá lækni austur í sveit
og svo á Landspítalanum. Þá kom
í ljós, að auk kirtla- og brjóst-
himnubólgu var hún komin með
heilabólgu. Hún var þakklát fyrir
spítalahjálpina, en sérstaklega
nefndi hún oft Sigurð Sigurðsson
yfirberklalækni með þökk og virð-
ingu. Þegar Guðbjörgu fór að
batna þráði hún mjög að komast
austur í Hraungerði og fékk þá
Stykkishólmur:
Uppeldi ædarunga
skilar árangri
StvLLishólmi 11. iúní.
Stykkishólmi, II. júní.
VARPIÐ í ár er nú langt komið og
eftir því sem komist verður næst
er það síst minna ef ekki meira en
seinasta ár. Nú hafa nokkrir hér
tekið sig til og alið upp æðarunga
og er nokkuð árangur þegar sjáan-
legur.
Meira er nú um en áður að
rækta varpið, þ.e. sýna varpinu
meiri alúð en áður, gera meira
fyrir það, meðal annars með því
að ala upp unga o.fl.
Þetta er líka mikil búgrein
miðað við verðlag í dag. Nýlega
hefir Eysteinn Gíslason bóndi í
Skáleyjum samið ágætt og fróð-
legt rit um dúntekju og æðar-
varp sem kom út á vegum Bún-
aðarfélagsins fyrir skömmu. Er
þetta rit öllum sem áhuga hafa á
þessum málum mikils virði og
ber höfundi þökk fyrir að hafa
ráðist í þessi skrif.
Árni